«Ο επίτιμος πρόξενος»: Από τον μετρ των μυθιστορημάτων κατασκοπίας Γκράχαμ Γκρην

Είναι μία περίτεχνη πρακτική, τα ίχνη της οποίας χάνονται στα βάθη των αιώνων. Και δεδομένου ότι κάθε πόλεμος βασίζεται -ως ένα μεγάλο βαθμό- στη συλλογή πληροφοριών και την παραπλάνηση του αντιπάλου, η σημασία της κατασκοπίας κρίνεται, μάλλον, ως αυτονόητη.  

Θεμελιωτής της σύγχρονης κατασκοπίας θεωρείται ένας από τους ικανότερους μυστικούς πράκτορες του 19ου αιώνα, ο Γερμανός Bίλχελμ Στίμπερ, του οποίου η μεθοδικότητα ήταν υποδειγματική. Απ’ την άλλη, η διασημότερη γυναίκα κατάσκοπος, η θρυλική Mάτα Xάρι, έμελλε να καταδικαστεί σε θάνατο από τη γαλλική δικαιοσύνη, το 1917, με την κατηγορία ότι ενεργούσε ως πράκτορας των Γερμανών κατά τη διάρκεια του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου: Το επάγγελμα είχε τους κινδύνους του.

Ορισμένοι, πάλι, ήταν διπλοί πράκτορες: Μάλιστα, ο περίφημος Iσπανός Xουάν Πουγιόλ Γκαρσία, κατά τον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έπεισε τους Ναζί ότι η απόβαση που τελικά έγινε στη Nορμανδία ήταν παραπλανητική, με αποτέλεσμα να απομακρυνθούν σημαντικές ενισχύσεις.

Πάντως, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι σε τέτοιες σκοτεινές ιστορίες ενεπλάκησαν πολλοί συγγραφείς. O Kρίστοφερ Mάρλοου (1564- 1593) είναι μία εμβληματική τέτοια περίπτωση. Συνομήλικος του Σαίξπηρ και σπουδαίος θεατρικός συγγραφέας, δραστηριοποιήθηκε ως πράκτορας του κράτους την ίδια εποχή που έγραφε τα αριστουργήματά του: Τον «Εβραίο της Μάλτας» και τον «Δόκτορα Φάουστους». Και αυτός, όμως, είχε άσχημο τέλος: Σκοτώθηκε σε κάποιον καβγά σε ένα καπηλειό, με τη φιλονικία αυτή να εικάζεται ότι ήταν σκηνοθετημένη.

Έναν αιώνα μετά, έδρασε ο Nτάνιελ Nτεφόε (1660 – 1731) – ο άνθρωπος που έγραψε τον «Pοβινσώνα Kρούσο». O Nτεφόε έλαβε εξαιρετική μόρφωση και επρόκειτο να γίνει ιερωμένος. Άλλαξε, ωστόσο, γνώμη για να λάβει σύντομα μέρος σε πολιτικές ίντριγκες, καταφέρνοντας να κερδίσει την εύνοια του βασιλιά Γουλιέλμου του Tρίτου. Το 1703, ο κόμης Pόμπερτ Xάρλεϊ -εκτιμώντας τις ικανότητές του- τον προσέλαβε ως κατάσκοπο. Άλλωστε, ο Nτεφόε εκτός από ευφυής και χαρισματικός συγγραφέας ήταν γεννημένος -θα έλεγε κανείς- γι’ αυτή τη δουλειά, με μεθόδους που εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται.

Στη σύγχρονη εποχή, ο πολυγραφότατος Σόμερσετ Mομ (1874-1965) εργάστηκε για λογαριασμό της Βρετανικής Αντικατασκοπίας στη Ρωσία υποδυόμενος τον ρεπόρτερ, το 1917, «καλύπτοντας» την Οκτωβριανή Επανάσταση. Το κλασικό, πια, κατασκοπικό του αφήγημα με τίτλο «Άσεντεν ή ο Βρετανός πράκτορας» (1928) βασίστηκε σε αναμνήσεις του από εκείνη την ταραγμένη περίοδο.

Και, βέβαια, ο Tζον Λε Kαρέ (1931-2020) είναι ένας από τους τελευταίους διάσημους συγγραφείς που ήταν και μυστικοί πράκτορες. Οι σελίδες του, εξάλλου, είναι γεμάτες από ευρηματικές δολοπλοκίες, ενώ η πρώτη μεγάλη του επιτυχία ήταν ο «Kατάσκοπος που γύρισε απ’ το κρύο» – ένα από τα καλύτερα ψυχροπολεμικά μυθιστορήματα.

Αλλά και ο Γκράχαμ Γκρην (1904- 1991) -ο συγγραφέας του αριστουργηματικού «Τρίτου ανθρώπου»- έδρασε, με τη σειρά του, στη Σιέρα Λεόνε για λογαριασμό των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών. Ο Γκρην προσελήφθη για κάποιο διάστημα σαν μυστικός πράκτορας της βρετανικής MI6, αφού στρατολογήθηκε από την… αδερφή του Ελισάβετ, η οποία ήταν ήδη πράκτορας, και κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου πολέμου τοποθετήθηκε στη Σιέρα Λεόνε.

Πάντως, ως συγγραφέας υπήρξε –εξαρχής- ασυνήθιστα χαρισματικός: Ήξερε καλύτερα από τους περισσότερους μυθιστοριογράφους της εποχής του πώς να χτίζει ένα θρίλερ, να ξετυλίγει το μυστήριο και να εντείνει την αγωνία, να δημιουργεί μία διαβρωτική αίσθηση τρόμου, μέχρι την τελευταία σελίδα. Μάλιστα, στις αφηγήσεις του δεν δίσταζε να χρησιμοποιεί μοτίβα και τεχνικές παρμένες από τη λαϊκή λογοτεχνία και τα συνήθη περιπετειώδη μυθιστορήματα.

Αλλά κάτω από την επιφανειακή τους ευκολία, τα μυθιστορήματα του είναι έργα προσεκτικά επεξεργασμένα, με την κάθε γραμμική -συνήθως- αφήγηση να παίρνει τη μορφή ενός λαβυρίνθου, όπως ακριβώς εκείνες οι εικόνες που υπήρχαν στα παλιά περιοδικά και που σε καλούσαν να σχεδιάσεις με μολύβι μια δαιδαλώδη διαδρομή που να οδηγεί στο κέντρο.

Σε κάθε περίπτωση, η «τεχνική της άποψης» την οποία χρησιμοποιούσε ο Άγγλος συγγραφέας -επηρεασμένος από τον Χένρι Τζέιμς και τον Τζόζεφ Κόνραντ- ήταν ένας τρόπος να περιγράφει ένα πρόσωπο μέσα από ό,τι το περιβάλλει: έναν διάκοσμο, μια κατοικία, έναν συνομιλητή και φυσικά τις κινήσεις και τις πράξεις. Αυτήν την τεχνική, ο Γκρην την ελέγχει απόλυτα σε όλα του σχεδόν τα μυθιστορήματα – κυρίως εκείνα όπου το θέατρο δράσης μοιάζει να καθορίζει απολύτως την εξέλιξη των πρωταγωνιστών της υπόθεσης.

Απ’ την άλλη, οι ιστορίες του -κατά κανόνα- είναι θρίλερ, ένας απολογισμός για ειδεχθή εγκλήματα και νοσηρές ίντριγκες, μία σειρά κατασκοπικών και μυστηριωδών κινήσεων και ακόμη, κυνηγητά και αποδράσεις, φόνοι και βίαιοι θάνατοι. Υπάρχους φορές, όμως, που η διάθεση του Γκρην βρίσκει καταφύγιο στη φάρσα – όπως στο κλασικό, πια, «Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα» όπου το μελόδραμα και η κωμωδία γίνονται ένα.

Σταδιακά, τα ηθικά διλήμματα θα κυριαρχήσουν στα έργα του, με τους χαρακτήρες του να πασχίζουν να βρουν μία διέξοδο μέσα σε ένα σφιχτό και εσκεμμένα κλειστοφοβικό χώρο δράσης – όπως συμβαίνει με το φημισμένο μυθιστόρημά του «Ο ήσυχος Αμερικάνος». Κεντρικό θέμα για τον Γκρην γίνεται -στο εξής- μία κάθε άλλο παρά βολική διαπίστωση: ότι κάποτε η ίδια η ζωή μας αναγκάζει να πάρουμε θέση και να αντιμετωπίσουμε τις αναπόφευκτες συνέπειες του κακού, της ανευθυνότητας, της αδικίας, της ατιμίας – κάτι που συμβαίνει και στο περίφημο μυθιστόρημά του «Ο επίτιμος πρόξενος».

Σε μια επαρχιακή πόλη της Αργεντινής, μια αντάρτικη ομάδα σχεδιάζει την απαγωγή του Αμερικανού πρεσβευτή. Από λάθος, όμως, στη θέση του συλλαμβάνει τον επίτιμο πρόξενο της Μεγάλης Βρετανίας, Τσάρλι Φόρτναμ. Εξηντάρης, αμετανόητος πότης, παντρεμένος με μια νεαρή πρώην πόρνη, την Κλάρα, δεν έχει και πολλές συμπάθειες και η τύχη του αφήνει μάλλον τους πάντες αδιάφορους.

Μόνο ο νεαρός γιατρός Εδουάρδο Πλαρ, εραστής της Κλάρα, ανίκανος να αγαπήσει, ζηλεύοντας το πάθος που τρέφει ο Φόρτναμ για την ερωμένη του, μπλέκεται σχεδόν άθελά του στην προσπάθεια απελευθέρωσης του ομήρου. Την ίδια στιγμή, αντιμετωπίζει γραφειοκρατικά εμπόδια, κρατική διαφθορά, διπλωματικές συμπαιγνίες, καθώς και τη συναισθηματική εμπλοκή του με τους απαγωγείς, των οποίων ηγείται ένας πρώην ιερέας!

Ο Γκράχαμ Γκρην, με αφάνταστη μυθιστορηματική επιδεξιότητα, εκθέτει στους αναγνώστες του την άποψή του για τον κόσμο, τη χωρίς ελπίδα αγάπη, την πίστη στον Θεό και την Επανάσταση, τη θυσία και τη λύτρωση – μακριά από την παραμικρή έστω διάθεση για ηθικολογία και διδακτισμό.

Παράλληλα, εναλλάσσει με θαυμαστή αναλογία δόσεων το σασπένς, το χιούμορ, την αστυνομική περιπέτεια και το κατασκοπικό μυστήριο. Και όλα αυτά, συνιστούν ένα ιδιαίτερα εύφλεκτο, επικίνδυνο μείγμα το οποίο αναμένεται να πάρει φωτιά, ανά πάσα στιγμή, και να εκραγεί – στα χέρια του αναγνώστη…  

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Κωνσταντίνος Καβουράκης, ούτε με την αίγλη των Παλαιολόγων ούτε με τη λοξή χάρη του κάβουρα, το ταπεινό ενδιάμεσο, το σκυφτό και υποταγμένο, ένας εμποροϋπάλληλος, μια ζωή πάντα στην απέξω. Ύστερα από έναν καβγά με απροσδόκητη τροπή, κάνει στα εξήντα του την ηρωική έξοδο από τη συζυγική εστία στα Σεπόλια και κατρακυλά στο κέντρο της Αθήνας, άνθρωπος του δρόμου από επιλογή, πόσες κατηφόρες αντέχει ο άνθρωπος; Από το καταφύγιό του στην Αιόλου, με τη χαδιάρα γάτα Φελιτσιτά να τρίβεται στα πόδια του, ανακαλύπτει το ξέφρενο γουργουρητό μιας πόλης και των ανθρώπων της. Μοναστηράκι-Θησείο, ζητιάνοι και άστεγοι, τουρίστες και μαγαζάτορες, οι γριούλες της ενορίας, οι σκουπιδοντενεκέδες της επικράτειας, ο αγώνας για το καθημερινό κουλούρι. Η νοσταλγία ροκανίζει τις μέρες του, αυτός και ο εαυτός του, βρόμικος και ανεμοδαρμένος, με τα λάθη, τις αλήθειες και τις πληγές του: τι μένει από τα περασμένα, από σαράντα χρόνια γάμου και τρία παιδιά, όλα καλά και τακτοποιημένα, μόνο αυτός πότε στα ύψη πότε στα τάρταρα, σκοντάφτει και προχωρά, πόσος δρόμος του μένει, άβυσσος το μέσα του ανθρώπου… Εξομολογητικό, γλυκόπικρο, τρυφερό, ένα μυθιστόρημα σαν φευγαλέο χάδι στους ανθρώπους που ραγίζουν αθόρυβα δίπλα μας.

Στο Λονδίνο του 1950 η συγγραφέας Άννα Βουλφ παλεύει με την έλλειψη έμπνευσης. Χωρισμένη, με ένα παιδί, ανησυχώντας μήπως τρελαθεί, καταγράφει τις εμπειρίες της σε τέσσερα σημειωματάρια: ένα μαύρο για τη συγγραφική της ζωή, ένα κόκκινο για τις πολιτικές της απόψεις, ένα κίτρινο για τα συναισθήματά της και ένα μπλε για τα καθημερινά γεγονότα. Όμως ένα πέμπτο σημειωματάριο, το χρυσό, είναι αυτό στο οποίο τα σκόρπια νήματα της ζωής της συνδέονται και όλα αποκτούν νόημα… Πρόκειται για το συγκλονιστικό πορτρέτο μιας γυναίκας που αναζητά την ταυτότητά της σε έναν κόσμο που αλλάζει.
Το «Χρυσό σημειωματάριο» είναι κατά γενική ομολογία το κορυφαίο έργο της Ντόρις Λέσινγκ, και ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα του εικοστού αιώνα.

Ο Οκτάβιo Πας ανήκει στους δημοφιλέστερους ποιητές παγκοσμίως, η δε φήμη του εμπεδώθηκε ήδη με την έκδοση των πρώτων ποιητικών βιβλίων του. Η απονομή σε αυτόν του βραβείου Νόμπελ την έφτασε στο απόγειό της. Στην Ελλάδα είναι επίσης από παλιά πολύ γνωστός, και ως ποιητής, αλλά και ως θεωρητικός της ποίησης και ως δοκιμιογράφος. τώρα εκδίδεται για πρώτη φορά στα ελληνικά το σύνολο του ισπανόφωνου ποιητικού του έργου, από τις πρώτες του υπερρεαλιστικές δοκιμές έως τα πολιτικά και φιλοσοφικά ποιήματά του. Η έκδοση συνοδεύεται από επεξηγήσεις και ερμηνευτικές κατευθυντήριες οδηγίες του ίδιου του ποιητή για τα επί μέρους έργα του, μαζί με αυτοβιογραφικά στοιχεία, που επιτρέπουν την ανετότερη πρόσβαση σε ένα έργο, όπου έχουν έλθει σε ώσμωση ο κόσμος του Μεξικού με τον κόσμο της ευρωπαϊκής ποιητικής και πολιτικής πρωτοπορίας και των ανατολικών μυστικιστικών δοξασιών.

Δηλώνει ποιητής. Είναι Έλληνας της Διασποράς. Σπούδασε νομικά στο Μόναχο. Βρίσκεται στο Ναύπλιο κατά την άφιξη του Όθωνα και γνωρίζεται με τον ανήλικο βασιλιά. Δουλεύει για τον Κωλέττη και ακολουθεί την κυβέρνηση στη νέα πρωτεύουσα, την Αθήνα.
Ορίζεται από τον Όθωνα δάσκαλος ελληνικών της Αμαλίας. Αργότερα μετακομίζει στο παλάτι. Προσπαθεί να σαγηνεύσει τις δεσποινίδες επί των Τιμών – μάταια. Εγκαταλείπει την ποίηση, φλερτάρει με το μυθιστόρημα και τελικά πείθεται να γράψει το χρονικό της βασιλείας του Όθωνα. Θα τα καταφέρει; Ο Άρης Σφακιανάκης είναι ένα δεξιοτέχνης της αφήγησης, επίμονος δουλευτής ιστοριών και πιο ώριμος από ποτέ – στην καλύτερή του συγγραφική περίοδο.