«Sapiens, μια εικονογραφημένη ιστορία»: Μία υπέροχα σχεδιασμένη αναπροσαρμογή σε κόμικς του περίφημου έργου του Γιουβάλ Νώε Χαράρι

Από τα πρώτα ανθρώπινα ίχνη που έχουν εντοπιστεί -μέσα στη δίνη του χρόνου- σε αυτόν τον μικρό πλανήτη, το νήμα της διαδρομής του είδους μας υπήρξε πάντοτε συνδεδεμένο με προαιώνια ερωτήματα:  Ποιο είναι το νόημα της ζωής; Ποιος είναι ο προορισμός του ανθρωπίνου γένους; Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατανοήσει τον κόσμο, να ανιχνεύσει την αλήθεια, να αναζητήσει την πραγματικότητα, ακολούθησε -στο πέρασμα των αιώνων- πολλά διαφορετικά μονοπάτια: από τις μυθολογίες, τις μυθιστορίες και τα έπη, μέχρι τη θεολογία, τη φιλοσοφική σκέψη και, αναμφίβολα, την ιστορική επιστήμη. 

Και, όμως, η Ιστορία έχει και αυτή τη δική της απρόσμενη ιστορία, με την εξέλιξή της να είναι ιδιαίτερα γοητευτική και εξόχως κατατοπιστική της ατέρμονης ανάγκης του ανθρώπου να βρει μία απάντηση πάνω στα θέματα της καταγωγής, της συμπεριφοράς και του προορισμού του. Ήδη από τα χρόνια της ελληνικής αρχαιότητας, ο Όμηρος διατεινόταν ότι «ίστωρ» είναι εκείνος που εκφράζει την κρίση του  «βάσει γεγονότων μετά από διερεύνηση», ενώ ο Ηρόδοτος, ο «πατέρας της Ιστορίας», υπήρξε ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο «ιστορία» με την έννοια της «διερεύνησης». 

Μάλιστα, ο Θουκυδίδης για να καταγράψει τα ιστορικά γεγονότα συμβουλευόταν γραπτά ντοκουμέντα και συνομιλούσε με ανθρώπους που συμμετείχαν ή και πρωταγωνίστησαν σε όσα περιέγραφε. Αλλά, χρειάστηκαν να παρέλθουν πολλοί αιώνες μέχρι η Ιστορία να εξελιχθεί από αφηγηματική παράθεση περιστατικών σε επαγγελματική συστηματική έρευνα των αρχείων και σε κριτική εξέταση των πηγών. 

Υπάρχει ένα αρκετά πρωτότυπο βιβλίο με τίτλο «Μια ιστορία των ιστοριών- Επη, χρονικά, μυθιστορίες και διερευνήσεις από τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη μέχρι τον 20ό αιώνα» του Τζον Μπάροου το οποίο διαπερνάει το έργο όλων των ιστορικών μέχρι σήμερα, επισημαίνοντας τόσο τις αρετές όσο και τις εμμονές τους. 

Ήταν αρχικά η Αίγυπτος και η Βαβυλώνα που πρωτοστάτησαν στην καταγραφή της καθώς «διαφύλασσαν τις γνώσεις του παρελθόντος με τη συνήθειά τους να τηρούν αρχεία», για να ακολουθήσουν στην Ελλάδα -μεταξύ άλλων- ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφώντας αναδεικνύοντας έναν καινούργιο τρόπο προσέγγισης της Ιστορίας, αυτόν της συναισθηματικά αποστασιοποιημένης παράθεσης των γεγονότων.

Με τους ιστορικούς της Αρχαίας Ρώμης -Πολύβιο, Σαλούσιο, Δίων Κάσιο- τα πράγματα θα άλλαζαν: ανατέθηκε στην Ιστορία ο ρόλος της στηλίτευσης της διαφθοράς και της επιδοκιμασίας της αρετής, παρουσιάζοντας παραδείγματα συμπεριφοράς προς μίμηση ή αποφυγή. 

Αλλά και στα χρόνια του Μεσαίωνα, ο Χριστιανικός κόσμος με τον Ευσέβιο, τον Γρηγόριο της Τουρ ή τον Βέδα, θα «προσάρμοζε» για οκτώ αιώνες την εξέλιξη της Ιστορίας στις αναφορές της Βίβλου! Στη συνέχεια, θα αναβίωνε η κοσμική ιστορία για περίπου οκτώ αιώνες: Ξεκίνησε με τις «Επετηρίδες» και τα «Χρονικά», ένα πρώιμο είδος «ημερολογίου», ανέδειξε την «ιπποσύνη» σε τρόπο ζωής και είδος λογοτεχνίας και τελείωσε με τον ψυχρά ορθολογικό ρεαλισμό των Μακιαβέλι και Γκουιτσαρντίνι. 

Ώσπου, στον εικοστό αιώνα δημιουργείται ο όρος της «ιστοριογραφίας» και καθιερώνεται η «επαγγελματική ιστορία»,  δηλαδή η συστηματική αρχειακή έρευνα και η κριτική εξέταση των πηγών. Κάπως έτσι, η Ιστορία θα αναδεικνυόταν πλέον σε επιστήμη, δίνοντας ένα τέλος στη διχογνωμία αν είναι «τέχνη» ή «επιστήμη». 

Και στο αναμενόμενο ερώτημα «γιατί τέχνη;», η απάντηση είναι απρόσμενα απλή: η καταγραφή της ιστορικής εξέλιξης από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα συχνά διασταυρώνεται εκτός από την πολιτική, τη νομική, την ηθική και με την καθαρή λογοτεχνία, τα ημερολόγια, τις βιογραφίες, τον περιηγητισμό, την τέχνη της αφήγησης. 

Αυτό, άλλωστε, είναι κάτι που το καταφέρνει ιδανικά ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι με το εκπληκτικό -από κάθε άποψη- έργο του «Sapiens – Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου» στο οποίο ζωντανεύει την ιστορία του κόσμου, τα επιτεύγματα του ανθρώπου, τη μετάβαση από τη μία ιστορική περίοδο στην άλλη, με έναν τέτοιο τρόπο, ώστε ο αναγνώστης να συλλαμβάνει αμέσως αυτή τη μακρά και περίπλοκη πορεία. 

Ο καθηγητής Γιουβάλ Νώε Χαράρι αποτυπώνει με επιστημονική προσήλωση αλλά και αφηγηματική δεινότητα όλη την ανθρώπινη ιστορία, από τους πρώτους ανθρώπους που περπάτησαν στη γη μέχρι τις ριζοσπαστικές -και ενίοτε καταστροφικές- καινοτομίες της Γνωστικής, της Αγροτικής και της Επιστημονικής Επανάστασης. Πάνω απ’ όλα, όμως, αντλώντας από ένα τεράστιο φάσμα επιστημών (βιολογία και γενετική, παλαιοντολογία και ιστορία, ανθρωπολογία, κοινωνιολογία και οικονομικά), προσφέρει ρηξικέλευθες, απρόσμενες και -κατά κανόνα- διαφωτιστικές ερμηνείες για την ιστορική εξέλιξη του ανθρώπου. 

Πρόσφατα κυκλοφόρησε η κόμικς εκδοχή του βιβλίου που φέρνει την υπογραφή-έγκριση του Χαράρι, αλλά δημιουργοί του είναι ο Ντέιβιντ Βερμούλεν που έχει επιμεληθεί τα κείμενα και ο σκιτσογράφος Ντανιέλ Κασανάβε. Πρόκειται για τον δεύτερο τόμο στην επική, υπέροχα σχεδιασμένη αναπροσαρμογή του διεθνούς εκδοτικού φαινομένου «Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου».

Τα σκίτσο είναι απλό παραπέμποντας κάποιες στιγμές σε αρχετυπικές μορφές του είδους – στα κόμικ στριπς των εφημερίδων της δεκαετίας του ’50 και του ’60. Η προσαρμογή είναι εξαιρετική και σέβεται το περιεχόμενο του βιβλίου του Χαράρι.

Η επικράτηση του Sapiens ως του μοναδικού είδους ανθρώπου πάνω στη Γη, εξηγεί ο Χαράρι, οφείλεται στη δυνατότητά του για συνεργασία και δημιουργία ομάδων. Όσο η εκάστοτε ομάδα μεγάλωνε, τόσο χρειαζόταν κάποια ισχυρότερη «συγκολλητική ουσία», πέρα από την πρωταρχική ανάγκη για την επιβίωση. Αυτόν τον ρόλο έπαιξε, σύμφωνα με τον συγγραφέα, η πίστη σε κάποια φαντασιακή κατασκευή – μεταξύ άλλων τα διάφορα κανονιστικά κείμενα συνύπαρξης, όπως ο Κώδικας του Χαμουραμπί (1.776 π.Χ.), η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας (1776 μ.Χ.) και, φυσικά, οι θρησκείες. 

Σε κάθε περίπτωση, διαβάζοντας αυτήν τη σύντομη ιστορία του ανθρώπου δεν μπορεί κανείς να μη θαυμάσει την συνθετική ικανότητα, την εντυπωσιακή ευρυμάθεια και την εκλαϊκευτική κομψότητα με την οποία ο Χαράρι αναπαριστά την ιστορία του είδους μας – κάτι που διαφαίνεται και στην κόμικς εκδοχή. Και αν ακούγεται δυσοίωνος για το μέλλον, αυτό το κάνει με τον πλέον απολαυστικό τρόπο με τον οποίον ερμηνεύει την εξέλιξη του ανθρώπου: με χιούμορ, με μία έντονα σαρκαστική διάθεση, αλλά και με μια ανεπαίσθητη ειρωνεία. Στο μεταξύ, βέβαια, η Ιστορία συνεχίζεται…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Το 1981, πολύ πριν ξεκινήσει να γράφει τη μελέτη «Περί συγγραφής», ο Στίβεν Κινγκ αποφάσισε να αναλύσει την έννοια του τρόμου. Ο «Μακάβριος Χορός» δεν είναι άλλο από μια ανατομία του τρόμου, δομημένη σε δέκα κεφάλαια με γερή δόση χιούμορ και με παραδείγματα αντλημένα από τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο – από τον «Φρανκενστάιν» και τον «Δράκουλα» μέχρι τον «Εξορκιστή», τη «Ζώνη του Λυκόφωτος» και το «Μωρό της Ρόζμαρι». Σύμφωνα με τον Κινγκ, τα μυθιστορήματα, οι ταινίες, οι ραδιοφωνικές εκπομπές –ακόμα και τα κόμικ– που έχουν ως θέμα τους τον τρόμο, κινούνται πάντα σε δύο επίπεδα. Στην κορυφή βρίσκεται το επίπεδο της φρίκης, το οποίο μπορεί να επιτευχθεί με λιγότερη ή περισσότερη καλλιτεχνική μαεστρία. Όμως σε ένα άλλο, πιο βαθύ επίπεδο, το έργο τρόμου είναι στην πραγματικότητα ένας χορός – μια ρυθμική αναζήτηση.

Τα δοκίμια που περιλαμβάνονται στον παρόντα τόμο εστιάζουν στην πολυσήμαντη σχέση του εβραϊκού ζητήματος, αλλά και των ίδιων των Εβραίων, με τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και την Επανάσταση του 1821. Κατόπιν μιας μακράς αρχειακής έρευνας που ξεκίνησε από την Ελλάδα και συνεχίστηκε στη Γαλλία, τη Γερμανία, το Ισραήλ, αλλά και την Αμερική, αξιοποιήσαμε άγνωστα τεκμήρια, τα οποία δημοσιεύουμε εδώ και χάρη στα οποία αποκαλύπτονται σημαντικές πτυχές της εποχής που περιέπεσαν σε λήθη. Πρόκειται για το πρώτο ερευνητικό βήμα στην προσπάθεια επανεξέτασης του ρόλου, της δράσης και της δυναμικής του εβραϊκού πληθυσμού σε μια περίοδο ριζικών μεταβολών, η οποία εκτείνεται από τους προεπαναστατικούς χρόνους και την Επανάσταση μέχρι κάποιες δεκαετίες μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους. 

Σε ένα κιμπούτς στο Ισραήλ το 2008, μια πολυμελής αλλά δεμένη οικογένεια γιορτάζει τα ενενηκοστά γενέθλια της λατρεμένης γιαγιάς Βέρα, που είναι η κεφαλή της. Ωστόσο οι εορτασμοί σημαδεύονται από την άφιξη της Νίνα, της δυναμικής κόρης που απέρριψε τη φροντίδα της Βέρα και εγκατέλειψε τη δική της θυγατέρα, την Γκίλι, όταν ήταν ακόμη μωρό. Η επιστροφή της Νίνα στους κόλπους της οικογένειας ύστερα από χρόνια σιωπής θα σταθεί η αφορμή για να πραγματοποιηθεί ένα επικό ταξίδι από το Ισραήλ στο εγκαταλειμμένο νησάκι Γκόλι Ότοκ, κοντά στις ακτές της Κροατίας. Εκεί, πριν από πέντε δεκαετίες, η Βέρα είχε φυλακιστεί και βασανιστεί ως πολιτική κρατούμενη. Και εκεί είναι που οι τρεις γυναίκες θα συμφιλιωθούν με το τρομερό ηθικό δίλημμα που αντιμετώπισε η Βέρα και που άλλαξε για πάντα τη ζωή τους. Ένα επικό και βαθιά συγκινητικό μυθιστόρημα για τη δύναμη αλλά και το τίμημα της αγάπης από τον βραβευμένο με Man Booker International Νταβίντ Γκρόσμαν.

Τι έψαχνε, άραγε, ο νεαρός ανθρωπολόγος στο γκέτο των αστέγων του κέντρου; Πώς η Μακρόνησος έγινε η Silicon Valley της Ελλάδας; Τι σχέση έχουν όλα αυτά με την αναδιάρθρωση των καλλιεργειών και την εισαγωγή της πολιτιστικής κληρονομιάς στο χρηματιστήριο; Ποιες συγκυρίες οδήγησαν τις τροχιές της ζωής του ανθρωπολόγου και των επενδυτών της Μακρονήσου (και κατοίκων του γκέτο των βορείων προαστίων) να συμπέσουν στο πανεπιστημιακό αμφιθέατρο, με κατάληξη έναν φόνο; Μια ιστορία που αρχίζει το 2015 σε μια τράπεζα και τελειώνει το 2032, με τη φαιδρή εκκένωση του γκέτο των βορείων προαστίων της Αθήνας.