«Οι μάγισσες του Βάρντε» της Κίραν Μίλγουντ Χάργκρεϊβ αποτελεί μία ανατριχιαστική μυθοπλαστική ανασύσταση του κυνηγιού των μαγισσών, στα σκοτεινά χρόνια του Μεσαίωνα

Ήταν μία φρενίτιδα, χωρίς ιστορικό προηγούμενο, η οποία έμελλε να μείνει στο συλλογικό υποσυνείδητο ως κάτι το απολύτως νοσηρό. Και, όμως, το διαβόητο «κυνήγι των μαγισσών» θα κρατούσε για περισσότερο από τρεις αιώνες! Στα χρόνια του Μεσαίωνα, από τον 14ο έως τον 17ο αιώνα, τουλάχιστον εξήντα χιλιάδες άνθρωποι -κυρίως γυναίκες- οδηγήθηκαν στην πυρά κατηγορούμενοι για μαγεία. 

Μάλιστα, η αφορμή για να οδηγηθεί μια γυναίκα σε «δίκη» δινόταν συχνά μέσα από καταστάσεις εντελώς άσχετες με τη μαγεία – άλλωστε τα μισογυνικά στερεότυπα ενθάρρυναν τέτοιες πρακτικές. Ένας άντρας -για παράδειγμα- μπορεί να επιχειρούσε να διαλύσει μια ερωτική σχέση, ισχυριζόμενος ότι του είχαν κάνει μάγια. Ή μια γηραιά κυρία δικαζόταν ως μάγισσα μόνο και μόνο επειδή καυγάδισε με τους γείτονές της- οι οποίοι την εκδικούνταν κατά αυτό τον τρόπο. Η κατηγορία ήταν στερεότυπη: καλλιέργεια πνευματικών και σωματικών δεσμών με το Σατανά. 

Οι μάγισσες θεωρούνταν υπεύθυνες για όλα τα δεινά των ανθρώπων και η μόνη λύτρωση δεν ήταν άλλη από τον θάνατό τους. Αποτέλεσμα αυτών των αντιλήψεων ήταν ένα ασύλληπτο για τις μέρες μας συλλογικό έγκλημα από το κράτος και τον εκκλησιαστικό μηχανισμό που κατηγορούσε, βασάνιζε, καταδίκαζε και εκτελούσε ανηλεώς τις θεωρούμενες μάγισσες. 

Σε κάθε περίπτωση, η λογοτεχνική πρόσληψη της μαγείας του Μεσαίωνα είναι πραγματικά ελκυστική: Οι ιπποτικές μυθιστορίες της εποχής εκείνης, διαφέρουν σημαντικά από τα ισλανδικά έπη στην άποψή τους για τις πηγές της μαγικής δύναμης. Στις ισλανδικές σάγκες η δύναμη απορρέει κυρίως από τις λέξεις, ενώ στις μυθιστορίες βρίσκεται πιο κοντά στα αντικείμενα: Υπάρχους σε αυτές τις ιστορίες τα ερωτικά φίλτρα, όπως εκείνο που ήπιαν κατά λάθος ο Τριστάνος και η Ιζόλδη, ενώ αφθονούν οι μαγικοί λίθοι, συνήθως πάνω σε δαχτυλίδια, οι οποίοι χρησιμοποιούνται για να προστατεύσουν του ιππότες από τον κίνδυνο.

Ο κόσμος των ιπποτικών μυθιστοριών μοιάζει ενίοτε με έναν τεράστιο «παιχνιδότοπο» όπου συνυπάρχουν μοναδικά το θαυμαστό, το μυστήριο του ανεξήγητου και το μαγικό. Οι μάγοι που εμφανίζονται σε τέτοια έργα είναι σχεδόν πάντοτε δευτερεύοντα πρόσωπα που βοηθούν ή παροτρύνουν τους ήρωες στην αναζήτηση της περιπέτειας και -εν τέλει- στην επίτευξη της ιπποτικής αρετής. 

Όπως γίνεται με τον παιδαγωγό του βασιλιά Αρθούρου, τον μάγο Μέρλιν, τον γιο ενός δαίμονα -που βίασε τη θνητή μητέρα του- από τον οποίο είχε κληρονομήσει μαγικές και προφητικές ικανότητες! Μέσα από αυτές, βοηθάει τον Αρθούρο να νικάει τον εκάστοτε εχθρό και να τα βγάζει πέρα στην κάθε δοκιμασία – από την απόκτηση του μαγικού ξίφους Εξκάλιμπερ που ήταν βυθισμένο σε έναν βράχο, μέχρι την αναζήτηση του Αγίου Δισκοπότηρου. 

Παρόλα αυτά, ο φανταστικός κόσμος των μυθιστοριών αν και ήταν πλημμυρισμένος από τα τέρατα της λαϊκής μυθολογίας, τους αγγέλους και τους δαίμονες των χριστιανικών επινοήσεων και τα ξωτικά της κέλτικης αφηγηματικής παράδοσης, δεν μπορούσε σε τίποτα να συναγωνιστεί τον σουρεαλισμό της πραγματικότητας που ό,τι δεν κατανοούσε το «δαιμονοποιούσε». Άλλωστε, με την ιατρική απούσα και την αγωνία του θανάτου να καιροφυλαχτεί, επιδημικές ασθένειες όπως η χολέρα, η ευλογιά και η πανώλη, μόνο συνέπειες κάποιας διαβολικής έμπνευσης θα μπορούσαν να είναι – εκείνα τα χρόνια.

Απ’ την άλλη, κατά τον Μεσαίωνα η μαγεία διώχθηκε με την ποινή του θανάτου και για έναν πρόσθετο λόγο. Οι Ευρωπαίοι φοβόντουσαν ότι ο χριστιανισμός κινδύνευε από κάθε διαφορετική κοινωνική ομάδα: από τους Εβραίους, τους μουσουλμάνους, τους λεπρούς και τις μάγισσες! Το κυνήγι των μαγισσών, διαδόθηκε με τη σειρά του σαν μία -ακόμη- αδυσώπητη επιδημία που διέγραφε τον εφιαλτικό κύκλο της: Γυναίκες κατηγορούνταν ως μάγισσες και καταδιώκονταν, οργανώνονταν μεγάλες ανακρίσεις από την Ιερά Εξέταση για την ανακάλυψη μαγισσών, οι οποίες θεωρούνταν τελικά υπεύθυνες για κάθε κακό – από επιδημίες, μέχρι τις εκάστοτε φυσικές καταστροφές. 

Και, τελικά, διενεργούνταν πάντοτε από την Ιερά Εξέταση -σε όλη σχεδόν την Ευρώπη- φριχτά βασανιστήρια για να αποσπαστούν από τα δύστυχα θύματα οι «ομολογίες» τους: τροχοί, τανάλιες, πυρακτωμένα σίδερα, καρέκλες με καρφιά, εργαλεία για την εξόρυξη των ματιών ή για ξεκοίλιασμα σε κοινή θέα επιστρατεύονταν για να ηττηθεί ο Σατανάς.

Ενδεικτικό της συγκεκριμένης παράνοιας είναι το περιβόητο «Malleus Maleficarum» ή αλλιώς «Το Σφυρί των Μαγισσών» (1486) – ένα βιβλίο γραμμένο από δύο δομινικανούς μοναχούς, τον Χάινριχ Κράμερ και τον Γιάκομπ Σπρένγκερ, το οποίο όχι μόνο επιχείρησε να προσδώσει «επιστημονική» τεκμηρίωση στο θέμα της ύπαρξης -και καταδίωξης- των μαγισσών, αλλά έμελλε να αποτελέσει το εγχειρίδιο τέτοιων αποτρόπαιων και παράλογων πρακτικών στα κοσμικά και εκκλησιαστικά «δικαστήρια» της εποχής. 

Ένα εργαλείο στο οποίο μπορούσαν να βασιστούν για να «τεκμηριώσουν» την επιβολή της ποινής του θανάτου σε εξορκιστές, μάγισσες και κάθε λογής αιρετικούς. Το βιβλίο αυτό περιγράφει λεπτομερώς πώς ο Διάβολος και οι ακόλουθοί του, οι μάγισσες, διαπράττουν μία ποικιλία ανομιών, εκθέτει διεξοδικά τους τρόπους με τους οποίους οι μάγισσες κάνουν μάγια και αναφέρει μεθόδους για τον εντοπισμό τους, τις δοκιμασίες, την καταδίκη ή την εξόντωσή τους. Aυτά, σε μια εποχή όπου ο κατηγορούμενος εθεωρείτο απλώς ένοχος μέχρι αποδείξεως του αντιθέτου: οι καιροί ήταν δύσκολοι.

Το 1621 στο Βάρντε της Βόρειας Νορβηγίας διεξήχθη μία από τις πρώτες μεγάλες δίκες μαγείας που εισήγαγαν στη χώρα αυτή το φαινόμενο που ήδη βρισκόταν σε εξέλιξη στην κεντρική και δυτική Ευρώπη. Κατέληξε σε καταδίκη και στο κάψιμο στην πυρά 11 γυναικών, ενώ επαναλήφθηκε σε μεγαλύτερη ακόμη κλίμακα άλλες δύο φορές, το 1651 και το 1662. Τις περιστάσεις που οδήγησαν στην πρώτη δίκη αναπαριστά λογοτεχνικά το μυθιστόρημα «Οι μάγισσες του Βάρντε» της Κίραν Μίλγουντ Χάργκεϊβ.

Την παραµονή των Χριστουγέννων του 1617, µια τροµερή καταιγίδα ξέσπασε στη θάλασσα της αποµακρυσµένης νορβηγικής νήσου Βάρντε. Η Μάρεν Μαγκνουσντάττερ στέκει και παρακολουθεί, ενώ τα κύµατα καταπίνουν σαράντα ψαράδες, ανάµεσά τους τον πατέρα της και τον αδελφό της. Οι άντρες του χωριού χάνονται από τη µια στιγµή στην άλλη και το Βάρντε γίνεται, πλέον, τόπος γυναικών.

Δεκαοχτώ µήνες αργότερα καταφθάνει στο χωριό µια απειλητική µορφή: O Αβεσσαλώµ Κόρνετ από τη Σκοτία, καλείται από τον κυβερνήτη να αναλάβει χρέη επιτρόπου με σκοπό να τιθασεύσει ένα µέρος άγριο, στην άκρη του πολιτισµένου κόσµου. Και ξέρει τι πρέπει να κάνει για να υποτάξει τις γυναίκες του Βάρντε. Μαζί του ταξιδεύει και η νεαρή του σύζυγος, η Ούρσα. Στο Βάρντε, και στο πρόσωπο της Μάρεν, η Ούρσα βρίσκει κάτι που δεν έχει ξαναδεί – γυναίκες ανεξάρτητες. Ο Αβεσσαλώµ, όµως, δε βλέπει παρά ένα µέρος όπου ξεχειλίζει ανυπέρβλητο κακό, το οποίο πρέπει να ξεριζώσει πάση θυσία – με τη γνωστή μέθοδο!

Ακόμη και σήμερα δεν έχουν διασαφηνιστεί πλήρως τα αίτια που οδήγησαν σε αυτό το αποτρόπαιο, τρομακτικό και -εν πολλοίς- ασύλληπτο κυνήγι των μαγισσών στην Ευρώπη, με τον φόβο, την προκατάληψη και την αλλοπρόσαλλη υστερία και επιθετικότητα να οδηγεί τις γυναίκες στην πυρά. Εδώ, ωστόσο, έχουμε μία συναρπαστική και ανατριχιαστική μυθοπλαστική ανασύσταση του φαινομένου. Και όλα αυτά, με την υπόμνηση ότι η γραμμή που υποτίθεται ότι διαχωρίζει τον πολιτισμό από το χάος, την επιστήμη από τις δεισιδαιμονίες, την αυστηρή μέθοδο από την ιδεοληπτική εμμονή και την λογική από την παράνοια, είναι εξαιρετικά λεπτή…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Το προτελευταίο μυθιστόρημα του Ντοστογέφσκι, άδικα παραγνωρισμένο, είναι η φωτισμένη εξομολόγηση ενός μοναχικού εφήβου. Ο αφηγητής και πρωταγωνιστής Αρκάντι Ντολγκορούκι είναι ένας αφελής νεαρός, φιλόδοξος και πείσμων. Νόθος γιος ενός ξεπεσμένου γαιοκτήμονα και μιας δουλοπάροικης, που τον κακομεταχειρίστηκαν στο σχολείο ο δάσκαλος και οι συμμαθητές του, κλείνεται σε μια μεγαλομανή απομόνωση και βυθίζεται σε χαώδεις στοχασμούς, όπου ανακατεύονται το φάντασμα του πλουτισμού, η εμμονή με την αριστοκρατία και το μυστικιστικό ντελίριο. Καίγεται από τον πόθο να αποκαλύψει τα σφάλματα του πατέρα του, που ελάχιστα τον γνωρίζει, αλλά και να κερδίσει την αγάπη του. Ταξιδεύει στην Αγία Πετρούπολη για να συναντήσει τη «συμπτωματική οικογένειά » του, που έχει κατακλύσει τα όνειρά του. Με μια αόριστη επιθυμία για επικοινωνία και επαφή, οπλισμένος με ένα μυστηριώδες γράμμα που πιστεύει ότι του δίνει δύναμη πάνω στους άλλους, έρχεται σε αντιπαράθεση με όλους και με όλα, χωρίς όμως τα αποτελέσματα που ονειρευόταν. Και όλα αυτά με φόντο τις ερωτικές ίντριγκες της πετρουπολίτικης κοινωνίας. Το αριστουργηματικό αυτό ηθογραφικό μυθιστόρημα, γεμάτο έξαρση και πάθος, συνδυάζει το τραγικό με το κωμικό.

Την εποχή που κυκλοφόρησε, το 1860, οι «Τεχνητοί Παράδεισοι» του Charles Baudelaire γνώρισαν αμέσως επαίνους. Ένας από τους σημαντικότερους Γάλλους συμβολιστές, ο Μπωντλαίρ έζησε μια βίαιη και τελικά τραγική ζωή, πεθαίνοντας εθισμένος στο όπιο το 1867. Αυτό το βιβλίο, μια απάντηση στις «Εξομολογήσεις ενός Άγγλου οπιοφάγου» του Thomas De Quincey, χρησιμεύει ως απομνημονεύματα των τελευταίων ετών του Μπωντλαίρ. Σε αυτό το όμορφα επεξεργασμένο πορτρέτο των επιδράσεων του κρασιού, του οπίου και του χασίς στο μυαλό, ο Μπωντλαίρ αποτυπώνει τα ονειρικά οράματα που βίωσε κατά τη διάρκεια της ναρκωτικής έκστασης του. Αυτές οι ψευδαισθήσεις, άλλοτε εξαίσιες, άλλοτε ανησυχητικές, και οι αυταπάτες μεγαλείου που συχνά τις συνόδευαν, αποτελούν τους Τεχνητούς Παράδεισους, τους υπέροχους αλλά ψεύτικους κόσμους έκστασης που τελικά τον οδήγησαν στην καταστροφή.

Το φθινόπωρο του 1940, λίγες εβδομάδες πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, ο εικοσιοκτάχρονος τότε Βρετανός συγγραφέας Λόρενς Ντάρελ, μαζί με τη σύζυγό του Νάνσυ και τη νεογέννητη κόρη τους Πηνελόπη, φτάνει στην Καλαμάτα ως απεσταλμένος του βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών. Επίσημη αποστολή του ήταν να λειτουργήσει το Ινστιτούτο Αγγλικών Σπουδών ως αντίπαλο δέος του γερμανικού Λεκτοράτ, που είχε μάλλον κερδίσει το στοίχημα της δημοφιλίας στην περιοχή. Η ιδέα αυτή, ενός νεαρού ζευγαριού που βρέθηκε ξένο σε έναν ξένο τόπο και σε τόσο ιδιαίτερες συνθήκες, ανακίνησε στον Τάκη Αναστόπουλο προσωπικά βιώματα και οικογενειακές αναμνήσεις. Του θύμισε την ιστορία των γονιών του, που εκείνη περίπου την εποχή βρέθηκαν επίσης ξένοι στην Καλαμάτα – τη γενέτειρά του. Στο ανάγνωσμα αυτό το οποίο παρέμεινε σε μικρή φόρμα αν και αρχικός στόχος του δημιουργού του ήταν να εκτεθεί κάποτε ως μυθιστόρημα ζωντανεύει η Καλαμάτα μιας άλλης εποχής, ενώ το ατελές πορτρέτο του μεγάλου Βρετανού συγγραφέα από εκείνη τη σύντομη και εν πολλοίς άγνωστη περίοδο συμπληρώνεται με φαντασία, ευαισθησία, χιούμορ και γνώση. Ο Τάκης Αναστόπουλος συνθέτει εδώ μια ιστορία που κινείται αριστοτεχνικά μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας – γι’ αυτό άλλωστε παραμένει τόσο «αληθινή» όσο και απολαυστική.

Η υπαστυνόμος Σοφία Μήτση νομίζει πως είναι τυχερή. Το όνειρό της να πάρει μετάθεση στο Ανθρωποκτονιών επιτέλους πραγματοποιείται και είναι σίγουρη ότι η ζωή της θα αλλάξει προς το καλύτερο. Ο προϊστάμενός της, όμως, καυχιέται ότι βάζει τα θηλυκά στη θέση τους και την προσγειώνει απότομα στην πραγματικότητα. Την ημέρα που η Σοφία αναλαμβάνει υπηρεσία, μια γυναίκα εντοπίζεται νεκρή στο διαμέρισμά της – και αυτό είναι μόνο η αρχή. Αναζητώντας τη διαλεύκανση του μυστηρίου, η Σοφία θα οδηγηθεί σε σκοτεινά στενά της Αθήνας και του Πειραιά. Τα βήματά της θα διασταυρωθούν με εκείνα του Θωμά Δήμου, πρώην δημοσιογράφου και νυν ιδιωτικού ερευνητή. Και οι δύο μάχονται να επουλώσουν πληγές του παρελθόντος, μπλέκουν σε παγίδες του παρόντος και αναμετρώνται με τα όριά τους. Κάποιος δολοφονεί γυναίκες που αστράφτουν στις οθόνες των κινητών και παίζει πόκερ με τα αγαπημένα τους πρόσωπα. Συναρπαστικοί ήρωες και ανατρεπτική πλοκή σε ένα σύγχρονο μυθιστόρημα για την αξία της φιλίας και τη μάχη των φύλων σε μια Αθήνα που ανοίγεται στη θάλασσα.