«27 όνειρα στη διάρκεια του Πολέμου 1939-1945» του Εμίλ Ζιττυά: Ένα συναρπαστικό ντοκουμέντο

Η σχέση των ονείρων με την πραγματικότητα δεν έπαψε ποτέ να είναι αινιγματική, ομιχλώδης, συχνά αξεδιάλυτη, γεμάτη από μυστήριο – κάποτε γοητευτική, ενίοτε ταραχώδης, όλα αυτά ήδη από την αρχαιότητα.

Οι άνθρωποι προβληματίζονταν ιδιαίτερα με αυτήν την λειτουργία κατά τη διάρκεια του ύπνου, η οποία εμφανίζεται με τη μορφή μιας απρόσμενης αλληλουχίας εικόνων. Και προσπάθησαν να δώσουν απαντήσεις, σχετικά με την προέλευση και τη σημασία της.  

Η λαϊκή προσέγγιση ήθελε τα όνειρα να προμηνύουν το μέλλον, η ιατρική -με τη σειρά της- απέδιδε την ύπαρξή τους σε οργανικά αίτια, ενώ υπήρχαν και εκείνοι που έβλεπαν σε αυτά όλα όσα δεν μπορούσαν να εκφραστούν κατά τη διάρκεια της ημέρας.

Μάλιστα, υπέρμαχος αυτής της τελευταίας άποψης θα γινόταν (πολύ αργότερα, κατά τον εικοστό αιώνα) ο πατέρας της ψυχανάλυσης Σίγκμουντ Φρόυντ ο οποίος αφιέρωσε σημαντικό κομμάτι της δουλειάς του στη μελέτη των ονείρων, με στόχο την κατανόηση των  ψυχοπαθολογικών καταστάσεων όπως η νεύρωση και, τελικά, του ανθρώπινου ασυνείδητου.

Όπως και να ’χει, χάρη στην δική του «Ερμηνεία των ονείρων» (1899) η ψυχανάλυση θα έφτανε για πρώτη φορά τόσο κοντά στην ιχνηλάτηση αυτής της κρυφής και ενδεχομένως απόκρυφης πλευράς της πραγματικότητας. Και αυτό θα το επιχειρούσε μέσα από μια απολύτως πρωτοποριακή  μελέτη των ονείρων. Η πασίγνωστη φράση του Φρόυντ ότι «το όνειρο είναι η βασιλική οδός για το ασυνείδητο», μάλλον, αποκαλύπτει τα ίχνη της προσπάθειάς του. Εκείνος, παράλληλα με την αποκρυπτογράφηση του ονείρου οδηγείται, αναπόφευκτα, στην ανακάλυψη των σημαντικών χαρακτηριστικών της θεωρίας του, που κάνουν για πρώτη φορά την εμφάνισή τους: το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, το ασυνείδητο, η νεύρωση.

Το όνειρο δεν αποδίδεται πια σε έναν μονοσήμαντο παράγοντα, όπως ένα σωματικό, ένα ερέθισμα της αντίληψης ή μια έγνοια της ημέρας. Για την εμφάνισή του θα συμβάλει ένα πλήθος παραγόντων που πίσω τους, θα βρίσκεται η ασυνείδητη επιθυμία. Προηγουμένως, η δύναμη των ονείρων και η αναμενόμενη έλξη που ασκούσαν πάντοτε στους ανθρώπους, επιβεβαιώνεται και από την επίδραση τους στην τέχνη, στην οποιαδήποτε μορφή της.

Στην τέχνη του λόγου, η χρήση των ονείρου έκανε από πολύ νωρίς την εμφάνισή της, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο μια ολόκληρη κατηγορία λογοτεχνικών ονείρων. Στα χρόνια της αρχαιότητας, το όνειρο ήταν συνυφασμένο με τους χρησμούς για το μέλλον. Τα όνειρα και οι συμβολισμοί τους εισάγονται στη λογοτεχνική παραγωγή ήδη από τα προ-ομηρικά χρόνια, ενώ τόσο στην «Ιλιάδα», όσο και στην «Οδύσσεια» αναφέρονται τακτικά όνειρα ανδρών και γυναικών. Κύριος χώρος εμφάνισης του ονειρικού θέματος ήταν επίσης η αρχαία τραγωδία όπου ακολουθώντας τις επικρατούσες απόψεις της εποχής, λειτουργούσε ως ένα αφηγηματικό μέσο με προφητικό ρόλο, που επηρέαζε την πορεία της πλοκής.

Η χρήση αυτή των ονείρων επεκτείνεται και σε φιλοσοφικά κείμενα, ενώ οι Ρωμαίοι στοχαστές τα χρησιμοποιούν για να επιτύχουν μια συμβολική διάσταση στα νοήματά τους. Τα όνειρα που αναφέρονται σε κείμενα της ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας –κατά κανόνα- ήταν επιννοημένα και χρησιμοποιούνται χάριν της συνέχειας του μύθου, καθώς προσφέρουν μηνύματα που έπρεπε να αποκωδικοποιηθούν από τους αναγνώστες.

Στα χρόνια του Μεσαίωνα, το όνειρο δεν λείπει από τα λογοτεχνικά κείμενα και σχετίζεται με την πεποίθηση ότι προκαλείται από θεϊκές παρεμβάσεις και συνδέει τον πραγματικό κόσμο με έναν μακρινό. Απ’ την άλλη, στην Αναγέννηση επειδή η επίδραση της Εκκλησίας αρχίζει να μειώνεται, επανέρχεται η τάση ερμηνείας των ονείρων μέσα από κώδικες – κάτι που τα καθιστούσε σαγηνευτικά, τους προσέδιδε μια σκοτεινή γοητεία.

Ο προβληματισμός για τη διάκριση ονείρου και πραγματικότητας και ο ορθολογισμός του 17ου αιώνα επηρέασαν κάπως την παρουσία του ονειρικού θέματος στη λογοτεχνία, το οποίο χρησιμοποιήθηκε απλώς ως μέσο του φανταστικού.

Ώσπου, έρχεται η άποψη για τη σχέση του ονείρου με το ασυνείδητο στις αρχές του εικοστού αιώνα – όπως διατυπώθηκε από τον Φρόυντ. Είναι εκείνη που εισήγαγε τους Υπερρεαλιστές σε ένα καινούριο πεδίο γνώσεων, το οποίο χρησιμοποίησαν για να δημιουργήσουν ένα πέρασμα από την εσωτερική στην εξωτερική πραγματικότητα – κάποιες φορές με θαυμαστά αποτελέσματα.

Αυτό που πρωτίστως επιδίωκαν μέσα από το έργο τους, ήταν η απομάκρυνση από τις απαγορεύσεις του πολιτισμού, αλλά κυρίως από τη «διχοτόμηση» της ανθρώπινης ύπαρξης ανάμεσα στη λογική και την  ενόρμηση. Κάπως έτσι, το όνειρο αναδείχθηκε ως μέσο για την επίλυση των ζητημάτων αυτών και παρουσιάστηκε χωρίς συγκεκριμένα όρια και λογικές συνδέσεις με το χώρο και τον χρόνο της αφήγησης.

Εξάλλου, η λογική αυθαιρεσία του ονείρου είναι απείρως μεγαλύτερη απ’ τη λογική αυθαιρεσία ενός τρελού. Και αν το φανταστικό είναι η πραγματικότητα του ονείρου, τότε στο όνειρο θα μπορούσε να χωρέσει κάθε φανταστικό. Τι γίνεται, όμως, όταν η πραγματικότητα ξεπερνάει τη φαντασία; Όπως, δηλαδή, συνέβη κατά τη διάρκεια της απόλυτης φρίκης του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου; Και ποια θα μπορούσε να είναι η σημασία των ονείρων, εκείνων που την έζησαν;

Εδώ έρχεται ένα ιστορικής σημασίας σπουδαίο ντοκουμέντο με λογοτεχνική αξία, ένα υλικό εύφλεκτο που προέρχεται από μία πραγματική κόλαση την οποία κατέγραψε, ενώ την ίδια στιγμή εκείνη αδιακρίτως κατέκαιγε όποιον την πλησίαζε.  Είναι τα «27 όνειρα στη διάρκεια του Πολέμου 1939-1945», μία καταγραφή των ονείρων ανθρώπων που βίωναν την καταστροφή.

Ο Εμίλ Ζιττυά (1886 – 1964) εξηγεί στον πρόλογό του ότι προσπάθησε να μάθει με ποιον τρόπο ο πόλεμος παρείσφρεε στον ύπνο των ανθρώπων. Σημειώνει ότι του αφηγούνταν τα όνειρά τους όσο πιο πιστά γινόταν και εκείνος πόνταρε στην ευγλωττία της ακατέργαστης καταγραφής – που ήταν ήδη η καταγραφή μιας καταγραφής- ή, αλλιώς, η αφήγηση μιας αφήγησης.

Το αποτέλεσμα είναι, δίχως άλλο, συναρπαστικό: Διαθέτει υψηλή υφολογική ομοιογένεια και συνάμα μεγάλη ποικιλία συναισθηματικών αποχρώσεων. Αλλά αυτό που προσδίδει περαιτέρω ενδιαφέρον σε αυτό το ανεκτίμητης αξίας εγχείρημα, είναι ότι ο συγγραφέας απέφυγε εσκεμμένα οποιαδήποτε ερμηνεία – είτε ψυχολογική, είτε κοινωνιολογική.

Υπάρχει, όμως, κάτι από την οπτική του Ούγγρου συγγραφέα σε αυτές τις ζωές, οι οποίες ξετυλίγονται μέσα από τα όνειρά τους σε ακραίες, εφιαλτικές συνθήκες – πάντα, ηθελημένα λιτές και συνοπτικές. Αναγνωρίζει κανείς τη στόφα του ως συγγραφέα. Και μοιάζει σαν να στηρίχτηκε σε αυτό του βιβλίο, για να αφήσει ένα ιστορικό ντοκουμέντο που να διέθετε λογοτεχνική αξία. Το πρώτο το έβλεπε ως ένα χρέος. Το δεύτερο, ήταν μία απολύτως θεμιτή φιλοδοξία που δικαιώθηκε.

Κατά τα άλλα, ο ίδιος αντιλαμβανόταν τα όνειρα που κατάφερε να συλλέξει ως «ενα ντοκουμέντο στο φάκελο της ιστορίας των ηθών». Και πράγματι, οξυδερκής, παιγνιώδης και αιρετικός στις επιλογές του και στη μέθοδο που επέλεξε, ο συγγραφέας με το να σέβεται απεριόριστα το υλικό του καταφέρνει -εν τέλει- κάτι μοναδικό: κατασκευάζει αριστοτεχνικά, μέσα από τα όνειρα των άλλων, την αμιγώς προσωπική του μυθολογία… 

Βιβλία στη Βιτρίνα

Στη Δράμα του 1943 ένας ορφανός έφηβος υπηρετεί ως οικιακός βοηθός στον Βούλγαρο λοχαγό και τη γυναίκα του, που εγκαταστάθηκαν στο επιταγμένο πατρικό του σπίτι. Η επίσκεψη της πανέμορφης αδελφής του λοχαγού, η κλοπή ενός άλμπουμ με γυμνές φωτογραφίες, οι παιδικές φιλίες και οι εφηβικές ορμές, η σύλληψη των Εβραίων της πόλης, η ειλικρινής αγάπη που αναπτύσσεται μεταξύ του Βούλγαρου αξιωματικού και του μικρού παιδιού συνθέτουν μια αφήγηση με απροσδόκητη κατάληξη για τους πρωταγωνιστές της ιστορίας.

Η ήσυχη και μελαγχολική Μπεθ Χάρμον είναι ένα οκτάχρονο ορφανό κοριτσάκι που μοιάζει να μη διαθέτει τίποτα το αξιοπρόσεκτο. Μέχρι που παίζει την πρώτη της παρτίδα στο σκάκι. Τότε οι αισθήσεις της οξύνονται, το μυαλό της καθαρίζει και για πρώτη φορά στη ζωή της νιώθει πως έχει τον πλήρη έλεγχο της κατάστασης. Καθώς το μοναδικό της ταλέντο την οδηγεί να αρχίσει να αγωνίζεται επαγγελματικά σε κορυφαία σκακιστικά τουρνουά ήδη από τα εφηβικά της χρόνια, θα πρέπει να ανταποκριθεί σε όλο και μεγαλύτερες πιέσεις, που βαθαίνουν την ψυχική της απομόνωση και την ωθούν όλο και περισσότερο στην απόδραση. Σκάκι, φεμινισμός, εθισμός: μια συναρπαστική ιστορία ενηλικίωσης που κόβει την ανάσα μέχρι τη δραματική κορύφωσή της, η οποία έχει χάρη ανάλογη με το να κάνεις ματ σε τέσσερις κινήσεις. Το βιβλίο στο οποίο βασίστηκε η ομώνυμη σειρά του Netflix με την παγκόσμια επιτυχία…

Μία λίστα με τις κριτικές των πιο… κακών ταινιών του ελληνικού κινηματογράφου. Ταινίες για τις οποίες –εσφαλμένα- άλλα περιμέναμε και τελικά άλλα μας ήρθαν. Ταινίες την πλειονότητα των οποίων εκθείασαν οι κριτικοί, οδηγώντας μας στην κινηματογραφική αίθουσα, απλώς και μόνο για να αντιληφθούμε πόσο φρικτές τελικά είναι. Εξερευνήστε τη σκοτεινή πλευρά του ελληνικού κινηματογράφου. Πρόκειται για μία εντελώς ασυνήθιστη συλλογή κριτικών ταινιών που ανθολογεί το κακό! Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται ταινίες μερικών από τους πλέον σημαντικούς Έλληνες σκηνοθέτες – κυριολεκτικά.

Σε ένα μικρό νησί στα ανοιχτά των ανεμοδαρμένων ιρλανδικών ακτών καταφθάνουν εκλεκτοί καλεσμένοι για τον γάμο της χρονιάς ανάμεσα στην επιτυχημένη επιχειρηματία Τζουλς Κίγκαν και στον γοητευτικό τηλεοπτικό αστέρα Γουίλ Σλέιτερ. Καθώς η σαμπάνια ρέει άφθονη και αρχίζει το ξεφάντωμα, παλιές διαφορές και κρυμμένες ζήλιες αναδύονται και μπλέκονται περίεργα με τις νοσταλγικές αναμνήσεις και τις ευχές για βίο ανθόσπαρτο, διαταράσσοντας επικίνδυνα τη γιορταστική, χαρούμενη ατμόσφαιρα. Λίγο μετά την κοπή της τούρτας, οι κραυγές μιας έντρομης σερβιτόρας, που μόλις έχει αντικρίσει ένα αποτρόπαιο θέαμα, θα μετατρέψουν την όμορφη βραδιά σε μια νύχτα τρόμου. Και μια θύελλα που ξεσπάει όλη της τη μανία στο μικρό νησί, κρατάει παγιδευμένους τους καλεσμένους.