Βαρβάρα Δούκα: «Να βρούμε την ταυτότητά μας ενάντια στην έλευση ενός εξωανθρώπινου ολοκληρωτισμού»

Σε ένα “vice versa”, μια κίνηση από μέσα προς τα έξω κι από έξω προς τα μέσα, ψάχνοντας για μια ταυτότητα και χαράζοντας κατεύθυνση προς την ουτοπία, μέσα από τις δράσεις που έχει οργανώσει το ΔΗΠΕΘΕ Κέρκυρας γίνεται μια ψηλάφιση κινητήριων δυνάμεων, φαντασιώσεων και επιθυμιών για δράση, αναζητάται η ταυτότητα της σύγχρονης Ελλάδας, καθώς και ο ρόλος του θεάτρου στο δρόμο προς την αντίσταση και τη συμπερίληψη.

Σκάβοντας βαθειά ζητήματα ταυτότητας, λίγο πριν το πρώτο διαδικτυακό στρογγυλό τραπέζι όπου θα συμμετέχουν ριζοσπαστικοί καλλιτέχνες και διεθνώς διακεκριμένοι άνθρωποι του θεάτρου, με έναυσμα τη συμπλήρωση των 200 χρόνων από την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης, η Βαρβάρα Δούκα, καλλιτεχνική διευθύντρια του ΔΗΠΕΘΕΚ, μιλά στην Popaganda: 

Ξεκίνησε επειδή είμαστε στην Κέρκυρα, ένα νησί με ιδιαίτερη καλλιτεχνική παραγωγή που δεν γνώρισε τουρκικό ζυγό, αλλά μια σειρά προσδοκιών ενός αφέντη Άγγλου, Γάλλου, Ρώσου. Μετά τη Γαλλική Επανάσταση υπήρξε ένα αίτημα εθνικής ταυτότητας, τί είναι η Ελλάδα για το εξωτερικό, την οποία είχαν γνωρίσει μέσω του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα, όπως ήταν στα αρχαία μέτρα. Ταυτόχρονα, οι νέοι από τα Επτάνησα, πηγαίνοντας να σπουδάσουν στην Πάρμα και άλλες ιταλικές πόλεις, ανακατεύτηκαν με τα κινήματα της εποχής, ωστόσο η αστική τάξη των Επτανήσων δεν είδε με καλό μάτι τις επαναστατικές αυτές ιδέες. Γυρνώντας Ελλάδα για να πολεμήσουν, οι νέοι δεν σταμάτησαν στα Επτάνησα, αλλά πήγαν κατευθείαν κεντρική Ελλάδα, στο Μεσολόγγι, στην Τριπολιτσά, στην Πελοπόννησο, την Ήπειρο. Έτσι, τα Επτάνησα τροφοδότησαν διαμέσου της Δύσης τον επαναστατικό αγώνα. Αυτό λοιπόν το “vice versa”, από μέσα προς τα έξω κι από έξω προς τα μέσα, ψάχνοντας για μια ταυτότητα, ένα κράτος που δεν υπήρχε, δημιούργησε τη βάση σε αυτές μας τις δράσεις.

Θέλουμε όχι να παρελθοντολογήσουμε, αλλά να ψάξουμε μαζί την ταυτότητα στις μέρες μας. Δηλαδή, να ξανα-ανακαλύψουμε, πώς οι τωρινοί δημιουργοί, άνθρωποι που ζουν κι εργάζονται στα πέντε σημεία της Γης, γνωρίζουν την Ελλάδα. Ξεκινήσαμε να ψάχνουμε για μια ιδεατή ταυτότητα, με την ταυτότητα σαν επιθυμία. Τι σημαίνει ταυτότητα, στη σημερινή Ευρώπη, στη σημερινή παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, στην πανδημία; Οι καταγωγές των καλλιτεχνών που θα μιλήσουν καταδεικνύουν το βλέμμα που έχουν και για την τέχνη και για την ίδια τη ζωή. Για παράδειγμα, ο Milo Rau είναι ο πιο πολιτικοποιημένος δραματουργός και σκηνοθέτης. Η εταιρεία παραγωγής του λέγεται International Institute of Political Murder και ασχολείται με ιστορικά θέματα, τον θάνατο του Τσαουσέσκου, τις δίκες της Μόσχας, τη Μοσούλη και το Ιράκ, τους πρόσφυγες, δημιουργεί ντοκιμαντέρ και docu-theater για έντονα πολιτικά ζητήματα.

Milo Rau

Ο Massimo Furlan, παιδί μεταναστών από την Ιταλία, οδηγήθηκε στην Ελβετία την δεκαετία του ‘60 και με τη γυναίκα του Claire de Ribaupierre ασχολούνται πολύ με την ευρωπαϊκή ταυτότητα, χρησιμοποιώντας υλικό από την ποπ κουλτούρα. Για παράδειγμα, ένα χαρακτηριστικό έργο τους ήταν το European Philosophical Song Contest, μιμούμενοι τη Eurovision, ανακατεύοντας θεατρικά είδη και βρίσκοντας τις μνήμες και τις ιστορίες των λαών, προσπαθώντας να συνθέσουν μια ανθρωπογεωγραφία της Ευρώπης που δεν βγαίνει εύκολα στην επιφάνεια. Σατιρίζουν τη γλώσσα, τα διαβατήρια, την εθνική συνείδηση.

Massimo Furlan & Claire-de Ribaupierre

Ο Leo Morreira έρχεται από τη Βραζιλία, μια αχανή χώρα με πάρα πολλές φυλές και με την κολεκτίβα του Chiahiato, που σημαίνει χάσμα, προσπαθεί να γεφυρώσει, μαζί με τους ηθοποιούς ένα χάσμα μεταξύ πραγματικότητας, μνήμης και αλήθειας. Οι ηθοποιοί τρώνε, πίνουν και τραγουδούν μαζί με το κοινό, υπάρχει μια διάδραση και μια μοιρασιά πολύ γενναιόδωρη.

Leo Moreira

Ο Abou Lagraa, είναι Γάλλος, αλγερινής καταγωγής, ίδρυσε τη χορευτική ομάδα La Baraca, δούλεψε πολύ για το εθνικό μπαλέτο στην Αλγερία και διευθύνει ένα residency έξω από τη Λυόν. Ο τελευταίος συνομιλητής, ο Darko Lukic, φέρνει το άρωμα των Βαλκανίων, των πολύπαθων κρατών που φτιάχτηκαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και του πιο πολύπαθου όλων, την τέως Γιουγκοσλαβίας. Βιώνοντας τον πόλεμο και τη διάσπαση του κράτους του, βλέπει το θέατρο ως πράξη θραυσματική, αποτέλεσμα μιας χειροβομβίδας, μιας πυριτιδαποθήκης. 

Darko Lukic

Όλοι μας, σαν δημιουργοί και σαν άνθρωποι, αγωνιούμε για το πότε θα σκίσουμε τα διαβατήριά μας. Όχι όμως για να υποκύψουμε σε μια νέα βαρβαρότητα, έναν παγκόσμιο ολοκληρωτισμό. Θεωρούμε ότι η Ελλάδα ως ιδέα μπορεί να φωτίσει με τα ανθρωπιστικά της ιδανικά έναν κόσμο συμπερίληψης και δημιουργίας, όπου η ταυτότητα θα είναι το δικό μας προσωπικό πεδίο μνήμης, διαπραγμάτευσης, ευκαιριών κι όχι ένα στέρεο, άκαμπτο χαρτί που μας κάνει να συγκρουόμαστε με τον κόσμο, με τις ιδεοληψίες, τις προκαταλήψεις, για το που καταγόμαστε, για το φύλο, το χρώμα. Από την άλλη, να μη μπούμε σε έναν παγκόσμιο χυλό ομογενοποίησης, όπου οι λέξεις θα υποχωρούν, θα είναι ψηφιακά εικονίδια, δηλαδή να μην έχουμε καθόλου ταυτότητα, κάτι που βοηθάει στην έλευση ενός ψηφιακού εξω-ανθρώπινου ολοκληρωτισμού. Αυτή είναι μια τρελά δύσκολη ισορροπία, μπροστά στο υπερσύνορο του διαδικτύου. 

Όσο πιο πολύ μιλάμε για παγκοσμιοποίηση, όσο ο πλανήτης προσπαθεί να δουλέψει με τα κριτήρια της αγοράς δήθεν καταργώντας σύνορα και ταυτότητες, τόσο συντηρητικοποιούνται οι ταυτότητες και τα έθνη, φασιστοποιούνται, έχουν το φόβο του ξένου, γιατί το ανθρώπινο είδος θέλει να ανήκει κάπου. Οπότε μία βίαιη παγκοσμιοποίηση δημιουργεί πολλά συντηρητικά φαινόμενα. Πρέπει να γίνει μια συζήτηση εφ’ όλης της ύλης, σε όλο τον πλανήτη, για το τι είναι ανθρώπινο και τι εξωανθρώπινο, γιατί τώρα έχουμε περάσει σε έναν ψηφιακό πολιτισμό όπου τίθενται θέματα ρομπότ, τεχνητής νοημοσύνης, αποίκισης στον Άρη. Όλα αυτά που ξέραμε ως ανθρώπινα, πρέπει να ξαναδούμε τι σημαίνουν σήμερα. 

Η φαντασίωση, το τι επιθυμούμε, που δεν το γνωρίζουμε ακριβώς, μπορεί να αποτελέσει κινητήριο δύναμη για το δρόμο στην ουτοπία. Η Ελλάδα πέρασε πολλά χρόνια να αναλογίζεται τι φαντάζονταν οι ξένοι για αυτή, με επιπτώσεις τραγικές, με διαμάχες για τη γλώσσα, εμφυλίους και βέβαια, σε υλικό επίπεδο, φτιάχτηκε με δάνεια ξένα. Θέλουμε να βρούμε ένα σύγχρονο βηματισμό ταυτότητας στο σημερινό γίγνεσθαι. Είναι μια ευκαιρία μεγάλη να αντικρίσουμε κατάματα τα τραύματα της χώρας, από τη δολοφονία του Καποδίστρια, τον Εμφύλιο, τους διχασμούς, μέχρι το σήμερα, και το τι εργαλοποιεί αυτές τις ελληνικές κατάρες. Αν τα δούμε με μια ψύχραιμη ματιά, πιστεύω ότι θα περάσουμε σε μια άλλη εποχή για την Ελλάδα, χωρίς ενοχές και τραύματα, προσπαθώντας να βρούμε αυτό που επιθυμούμε, ατομικά και συλλογικά, σαν κράτος. Αλλά πρέπει πρώτα να το φαντασιωθούμε, δεν γίνεται αλλιώς. 

Μετά, τι είδους παιδεία θέλουμε; Θέλουμε να εργαλειοποιείται η παιδεία στα μηνύματα της αγοράς; Θα μαθαίνουμε μόνο ό,τι είναι χρήσιμο σε μια αγορά; Τί θα μας κάνει να αντισταθούμε σε αυτό, όταν η δημόσια σφαίρα ολοένα και εκφυλίζεται;

Έχουμε και τη λαίλαπα των social media. Επανατοποθετούνται ζητήματα του ιδιωτικού και του δημόσιου, ξαναμπαίνουν θέματα νομικού πολιτισμού. Με το τεκμήριο αθωότητας θα προχωράει η δικαιοσύνη ή θα γίνονται σοσιαλμιντιακά δικαστήρια; Από την άλλη, μπορούμε να ανακόψουμε αυτήν την τεράστια ταχύτητα ξεσκεπάσματος πολλών σκανδάλων, την ταχύτητα της πληροφορίας που οδήγησε και σε πολιτικές επαναστάσεις, όπως ήταν η Αραβική Άνοιξη; Αν ήταν άνοιξη τελικά, κι όχι χειμώνας. Πως θα κρατηθεί ο άνθρωπος μέσα σε αυτό; Είναι θέματα ταυτοτήτων του συνολικού σκελετού της ανθρωπότητας, όχι μόνο της Ελλάδας ή της Ευρώπης.

Οι περισσότερες ταυτότητες, η ενσωμάτωση, σε κάνουν να χωράς, όχι να συγκρούεσαι και να περιχαρακώνεσαι. Το στοίχημα είναι πώς το εθνικό κομμάτι θα δουλέψει σε ένα ανοιχτό σύστημα κι όχι σε ένα κλειστό. Ταυτότητα είναι να μπαίνω με αυτογνωσία μέσα στην εικόνα που έχω για εμένα, τη γλώσσα μου, την ιστορική μου συνείδηση, αλλά ταυτόχρονα να υποχωρούν οι λέξεις και η ιστορική μου συνείδηση μπροστά στην συμπερίληψη. Το να μείνουμε σε ένα παγωμένο, λατρευτικό παρελθόν και να μην το δούμε σαν εργαλείο που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να γίνουμε καλύτεροι, είναι η μεγαλύτερη παγίδα. Θα οδηγηθούμε σε ένα μηχανιστικό ψηφιακό πολιτισμό που δεν θα μας θυμίζει σε τίποτα το σήμερα. 

Αυτή τη στιγμή το θέατρο έχει πάθει μια μεγάλη σύγκρουση με την πανδημία, γιατί η ίδια του η σύσταση σημαίνει φυσική παρουσία. Στην αρχαία Ελλάδα, το θέατρο εκτρεφόταν από τα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα, συμμετείχε σε αυτά, εξέφραζε το σύστημα της δημοκρατίας. Ήταν κομμάτι της ίδιας της κοινωνίας, καθρεφτιζόταν και προχωρούσε μαζί της, κάλυπτε τα κενά της, σχολίαζε, σχολιαζόταν, μεταμορφωνόταν. Ήταν αναγκαίο και αναπόσπαστο μέρος της πόλης. Το αστικό θέατρο, όπως ξαναεμφανίστηκε μετά τα δρώμενα και τις τελετουργίες του Μεσαίωνα, αποτελεί κοσμικό συμβάν. Η κοινωνία πηγαίνει στο θέατρο, σαν να πηγαίνει σε μια ακόμη εκδήλωση. Είναι αποκομμένο από το πραγματικό γίγνεσθαι, δεν μπορεί να δημιουργήσει συγκινήσεις, δεν επεμβαίνει σε τεκταινόμενα. Δεν έχει τη δύναμη και το εύρος να διαμορφώσει παιδεία στα κρατούντα ήθη. Μπορεί να αυξάνονται οι παραστάσεις και οι θεατές, όμως είναι απλά πολιτιστικά γεγονότα, σαν μια συναυλία. Ο κόσμος πηγαίνει για να δει κάτι καλό, να διασκεδάσει, δεν αλλάζει όμως ούτε την κοινωνία, ούτε πολεμάει κάτι. Δεν μπορεί το θέατρο, όπως το γνωρίζουμε στην κοινωνία του θεάματος, να κινηθεί και να ενσωματώσει πολιτικές και κοινωνικές δράσεις. Με τους σκηνοθέτες που συζητάμε, οι περισσότεροι έχουν δοκιμάσει να επιστρέψουν το θέατρο σαν εργαλείο στην κοινωνία, για να καθρεφτιστεί. Προσπαθούν με τον τρόπο τους να φτιάξουν μια νέα δραματουργία του τραγικού ή του κωμικού. Μέσα από docutheater και άλλες δράσεις, να μπορέσει να σταματήσει τις μεταμορφώσεις και να επιστρέψει στον αρχικό του πυρήνα, που είναι το πάσχον ζωντανό σώμα της σκηνής. 

Το θέατρο μέσα στην πανδημία μπορεί να ξαναδεί τον εαυτό του να αναγεννάται, εκ του συστάδην, να φτιαχτεί ξανά και να προσφερθεί στην κοινωνία. Η κρίση ταυτότητας αφορά και την ταυτότητα του θεάτρου. Μέσα στην πανδημία, τα ΔΗΠΕΘΕ έλαβαν στήριξη, με διπλασμό της επιχορήγησης. Μπορέσαμε να κάνουμε τις παραστάσεις στον ανοιχτό μας χώρο, κάναμε συμπαραγωγές, ωστόσο από το Νοέμβριο είμαστε κλειστοί. Δυστυχώς, δεν μπορούμε να στηρίξουμε τους ανθρώπους μας, να κάνουμε έργα, ετοιμαζόμαστε δειλά-δειλά για το καλοκαίρι. Το θέατρο όμως που βασιζόταν στον οβολό των φίλων και των γνωστών, το πειραματικό θέατρο, που δημιουργούνταν από νέους, σίγουρα έχει αλλάξει μορφή, έχει μεταφερθεί ένα μεγάλο κομμάτι του στο διαδίκτυο, θα επανέλθει με μεγάλη δυσκολία, μέσα στην οικονομική κρίση που θα έρθει μετά τον κορωνοϊό. Δεν θα υπάρχουν περισσεύματα για να στηριχτεί το πείραμα, η έρευνα, όπως παλιά. Είναι καθήκον της πολιτείας να στηρίξει, βάσει προγραμματικού σχεδιασμού, κάποιες ομάδες που θα επιλεχθούν, όχι όμως με τη λογική τα λίγα σε πολλούς, ίσα-ίσα να έχουμε ένα μεροκάματο. Αλλά πραγματικά να ξεχωρίσουν με συστράτευση δυνάμεων σχέδια που θα μπορούν πραγματικά να αλλάξουν το τοπίο. Λιγότερες ιδέες, περισσότερα άτομα σε δυνατά σχήματα που θα μπορούν να αντέξουν τις τρικυμίες που έρχονται. Χρειάζεται όχι απλώς μια ανανέωση, αλλά ένας πολιτιστικός χάρτης από την αρχή σε όλα τα επίπεδα. 

Το Εθνικό Θέατρο αυτή τη στιγμή χρειάζεται θεραπεία, όχι καλλιτεχνικό όραμα. Χρειάζεται αλλαγή πορείας σε σχέση με την ταυτότητά του. Πως αυτός ο οργανισμός θα μπορέσει να αποθεραπευτεί από παθογένειες χρόνων; Πως θα γίνει όχημα όχι για προσωπικές καλλιτεχνικές φιλοδοξίες, αλλά για να υπηρετήσει όλα τα στρώματα του ελληνικού λαού, όπου κι αν βρίσκονται, και να δώσει και μια νέα ταυτότητα στο εξωτερικό; Πολύ δυσκίνητο, με ένα βαρύ μηχανισμό, το βλέπω σαν ένα τάνκερ μέσα στη λίμνη. Πρέπει να βρεθεί ένας ικανός ναυσιπλόος και να το βγάλει στα ανοιχτά νερά. 

Το αισιόδοξο μήνυμα είναι τα θετικά που μας προσέφερε ο κορωνοϊός. Το να στρέψουμε το βλέμμα προς τα μέσα, για να βρούμε το μονοπάτι μας. Ταξιδέψαμε νοερά στη Βραζιλία του Μπολσονάρο, στη Γαλλία του Μακρόν και μάθαμε για τη διαχείριση της πανδημίας στην Αυστραλία. Μιλήσαμε με ανθρώπους που εξαιτίας της πανδημίας είχαν ρίξει τις ταχύτητές τους. Δεν θα μπορούσαμε να είχαμε συνεργαστεί αλλιώς. Αυτός ο αναστοχασμός ελπίζουμε ότι θα φέρει κάτι καινούργιο στη θεατρική πρακτική. Είμαστε αισιόδοξοι. 

Δεν δουλεύεται πια με τα παλιά σχήματα αυτός ο πολιτισμός που έρχεται, με το αριστερά-δεξιά, προοδευτικό-συντηρητικό. Μόνο με τα οράματα του ανοιχτού και του κλειστού συστήματος. Αυτό σημαίνει κατανόηση,  συμπερίληψη, ανεκτικότητα, προσγείωση σε μια πολύ σκληρή πραγματικότητα που έρχεται λόγω των οικονομικών συνθηκών και αντίσταση επί της ουσίας, με τρόπους πολύ πιο έξυπνους από το να κατεβαίνουμε μόνο στο δρόμο. Πολύ πιο οργανωμένους, με τα ίδια όπλα που χτίζεται ο ψηφιακός πολιτισμός. Η επόμενη επανάσταση θα είναι το δικαίωμα στη φυσική παρουσία, θα πρέπει να τη διαφυλάξουμε για τον καιρό που θα μας χρειαστεί. 

Το θέατρο, όπως το κρυφό σχολειό, θα είναι ένας τρόπος αντίστασης στη βαρβαρότητα που έρχεται. Η βαρβαρότητα που έρχεται δεν είναι αυτό που βλέπουμε. Δεν είναι η αστυνομική βία, το γκλομπ στο δρόμο, είναι πολύ πιο μεγάλη και πιο καθοριστική. Κινείται αόρατα. Έρχεται μέσα από τον εξω-ανθρώπινο πολιτισμό που θα μας επιβληθεί. Όλοι οι φιλόσοφοι μιλούν για αυτόν τον πολιτισμό που έρχεται. Το θέμα όμως είναι που θα πάει ο παλιός; Θα είμαστε αρκετά έξυπνοι για να κρατήσουμε αυτά που πρέπει ως πολύτιμο δώρο για τους επόμενους ή θα τα βγάλουμε απλώς στο δρόμο και θα επιτρέψουμε να μας τα ποδοπατήσουν; Τώρα θέλει περισυλλογή, οχύρωση αυτών που υπάρχουν, πως θα εκπαιδεύσουμε τους νέους ανθρώπους να έχουν αντίσταση σε πολλά από αυτά που θεωρούμε δεδομένα ή θεωρείται πρόοδος και πως κρατάς καθαρές τις συνειδήσεις από παγιδευμένα δίπολα, δηλαδή «ή είσαι μαζί μου ή εναντίον μου». Λες και βρισκόμαστε στην πολιτιστική επανάσταση του Mao και κάνουμε reformation camp. Όλα αυτά του παλιού κόσμου, πρέπει να πεθάνουν με τον παλιό κόσμο. Ο καινούργιος κόσμος πρέπει να έχει νέα εργαλεία και μια νέα φαντασίωση της ταυτότητάς του. 

Για μια πιο αναλυτική επισκόπηση του έργου των καλεσμένων του ΔΗΠΕΘΕΚ:

· Milo Rau http://international-institute.de

· Massimo Furlan https://www.massimofurlan.com

· Leo Moreira http://www.ciahiato.com.br

· Αbou Lagraa https://www.aboulagraa.fr

· Darko Lukic https://www.adesteplus.eu

· Howard Barker http://www.howardbarker.co.uk/

· El Conde de Torrefiel http://www.elcondedetorrefiel.com/