«O ρατσισμός δεν έχει γίνει χειρότερος, απλώς τώρα βιντεοσκοπείται».
Το είπε το 2016 ο Γουίλ Σμιθ σε τηλεοπτική συνέντευξή του στον Στίβεν Κολμπέρ και, σαν εκείνη τη φημισμένη σειρά άρθρων του The Onion μετά από κάθε πολύνεκρη επίθεση με όπλα στην Αμερική, μοιάζει προορισμένο να αναπαράγεται κάθε φορά που ο άλλος μεγάλος δαίμονας της χώρας (μεγαλύτερος κι από την ανεξέλεγκτη οπλοκατοχή) δείχνει το σκληρότερο πρόσωπό του. Τις τελευταίες μέρες, αυτό ήταν η δολοφονία ενός μαύρου άντρα, του Τζορτζ Φλόιντ, από (πρώην, πλέον) λευκό αστυνομικό στην Μινεάπολη. (Η πόλη, πρώτη και τελευταία κατοικία του Prince, ποδηλατικός παράδεισος κι έδρα του ραδιοφωνικού σταθμού The Current, είναι μια από τις φιλελεύθερες της Αμερικής, αλλά παραμένει φυλετικά διαχωρισμένη σε τεράστιο βαθμό.)
Στον απόηχο ενός ακόμα περιστατικού θανάσιμης αστυνομικής βίας εναντίον μαύρου πολίτη, οι ΗΠΑ ζουν μερικές από τις πιο εκτεταμένες κι εκρηκτικές μαζικές διαδηλώσεις της ιστορίας τους. Ταυτόχρονα, το Black Lives Matter έχει μετατραπεί από hashtag κοινωνικού ακτιβισμού σε διεθνές κίνημα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το οποίο αποτελεί ζωτικής σημασίας πηγή πληροφόρησης για τους τρόπους άμεσης στήριξης της μαύρης κοινότητας. Καθώς η ορμή των αντιδράσεων και η οργή του αγανακτισμένου κόσμου ξεπερνούν τα αμερικανικά σύνορα, πολλαπλασιάζονται και οι αφορμές για μια βαθύτερη και προσεκτικότερη εξερεύνηση των φυλετικών αδικιών κι ανισοτήτων που έχουν κάνει αυτή τη στιγμή και τις 50 Πολιτείες να φλέγονται.
Κι, όπως πάντα, η ποπ κουλτούρα, και κυρίως το σινεμά, μπορούν να ανοίξουν ένα παράθυρο στις ζωές των άλλων. Στην Ελλάδα, είναι γεγονός ότι οι περισσότερες «μαύρες» ιστορίες ισοδυναμούσαν ως τώρα με box-office poison, τσουβαλιάζονταν ακόμα και με το αμερικάνικο ποδόσφαιρο σε επίπεδο ενδιαφέροντος, πολλές φορές δεν κυκλοφορούν καν ή αν το κάνουν, θα δουν τους θεατές να τους γυρίζουν την πλάτη (μνημειώδες το κώμα του Moonlight στα εισιτήρια ακόμα και μετά την οσκαρική του νίκη.) Η ιστορία του Χόλιγουντ με τους μαύρους δημιουργούς είναι περίπλοκη, για να το πούμε ευγενικά, αλλά μετά το #OscarsSoWhite και άλλες κρίσιμες παρεμβάσεις, όλο και περισσότεροι αποκτούν την ευκαιρία να διεκδικήσουν τις ιστορίες τους και να τις αφηγηθούν μπροστά και πίσω από την κάμερα.
Το 1976, ο σπουδαίος αμερικανός συγγραφέας Τζέιμς Μπάλντουιν (κεντρική φιγούρα της λίστας που ακολουθεί), έκρινε με αυστηρό (και, βέβαια, ανατριχιαστικά ακριβή) τρόπο τις υποβόσκουσες φυλετικές πολιτικές ακόμα και σε μεγάλες mainstream παραγωγές, γράφοντας για τον «ανεγκέφαλο και υστερικό» Εξορκιστή: «Γιατί έχω δει το διάβολο, νύχτα και μέρα, και τον έχω δει σε σένα και σε μένα: στα μάτια του μπάτσου και του σερίφη και του βοηθού, του σπιτονοικοκύρη, της νοικοκυράς, του παίκτη ποδοσφαίρου […] Οι Αμερικανοί σίγουρα ξέρουν περισσότερα για το κακό απ’ αυτό – αν προσποιούνται το αντίθετο, λένε ψέματα και οποιοσδήποτε μαύρος και όχι μόνο — πολλοί, πολλοί άλλοι, συμπεριλαμβανομένων και των λευκών παιδιών— μπορούν να τους ξεμπροστιάσουν, αυτός που του έχουν συμπεριφερθεί σαν να είναι ο διάβολος τον αναγνωρίζει όταν συναντιούνται».
Για τον Μπάλντουιν, ο αποπροσανατολισμός από το καθημερινό, ατομικό και συλλογικό κακό είναι ασυγχώρητο λάθος — γι’αυτό οι παρακάτω ταινίες είναι ιδανικά δείγματα της πραγματικής μαύρης εμπειρίας στην Αμερική.
Κάνε το Σωστό // Do The Right Thing 1989
Η ταινία-ορόσημο του Σπάικ Λι είναι πολλά περισσότερα από προφητική (είναι αστεία, παθιασμένη, στιλάτη, αυθεντική, συμπονετική), αλλά όσο η αμερικανική κοινωνία παραμένει ίδια, το Κάνε το Σωστό, 31 ετών σήμερα, θα βρίσκεται στο διάλογο πρωτίστως για το πόσο επίκαιρο εξακολουθεί να είναι. Όχι μόνο γιατί ο ιδιοκτήτης μιας τοπικής πιτσαρίας ημι-αστειεύεται ότι θα την πουλήσει για να γίνει “Trump’s Pizza ή Trump’s Plaza” ή γιατί από ένα boombox ακούγεται το “Fight the Power” των Public Enemy, αλλά γιατί στο μικρόκοσμο ενός τετραγώνου του Μπρούκλιν, κατά τη διάρκεια μιας μέρας, σιγοβράζουν οι παθογένειες ενός ολόκληρου έθνους μέχρι την αναπόφευκτη έκρηξη.
Gentrification. Ρατσισμός. Υπερθέρμανση του πλανήτη. Φτώχεια. Δημόσιο μποϊκοτάζ μιας επιχείρησης επειδή είναι φυλετικά τυφλή. Αστυνομική βία. Φωτιές και λεηλασίες. Κι ένας διαδηλωτής που πεθαίνει από το κεφαλοκλείδωμα ενός αστυνομικού που δεν τον αφήνει ενώ τον ικετεύουν. Η δύναμη του οράματος του Λι ήταν, το 1989, ίση με όλα τα σημερινά social media μαζί. Και στην καρδιά του ένα ηθικό ερώτημα, που απηύθυνε τόσο στους χαρακτήρες όσο και στους θεατές του και που διατρέχει την κουβέντα μέχρι σήμερα: τελικά, ποιο είναι το σωστό; Ο Λι βάζει φωτιά στην οθόνη αναζητώντας (ακόμα) την απάντηση.
Τυφλό Σημείο // Blindspotting 2018
Μην νιώθετε άσχημα επειδή δεν είδατε το Blindspotting όταν βγήκε στα σινεμά και τώρα είναι ανατριχιαστικά σχετικό. Να νιώθετε άσχημα επειδή χάσατε μια από τις καλύτερες ταινίες εκείνης της χρονιάς. Γραμμένο από τους δύο πρωταγωνιστές, Ραφαέλ Κασάλ και Νταβίντ Ντιγκς, παρακολουθεί τη φιλία τους εν μέσω ταχύτατου gentrification της πόλης τους, του Όκλαντ, και του φόβου του ενός που, εξαιτίας των 3 ημερών επιτήρησης που του έχουν απομείνει, μένει άπραγος ενώ ένας λευκός αστυνομικός πυροβολεί εν ψυχρώ και σκοτώνει έναν τρομαγμένο μαύρο. Το αδικαιολόγητο συμβάν τον σημαδεύει τόσο που αρχίζει να έχει παραισθήσεις κι εφιάλτες, συνειδητοποιώντας για άλλη μια φορά το συνεχή κίνδυνο στον οποίο βρίσκεται κάθε δευτερόλεπτο της καθημερινότητάς του εξαιτίας του χρώματος του δέρματός του.
Το Blindspotting είναι γενναιόδωρο και απέναντι σε αυτήν την καθημερινότητα, με όλες τις αγωνίες, τις προκλήσεις και τις αστείες στιγμές της. Όταν τελικά ο ήρωας απασφαλίζει, ξαφνιάζει το θεατή και τον εαυτό του γιατί το κάνει με το μόνο τρόπο που έχει μάθει να αντιστέκεται: ραπάροντας. (Ο Ντιγκς, εκτός από ηθοποιός, έχει ανακηρυχθεί ένας από τους γρηγορότερους ράπερ του πλανήτη.) Όπως και στο Κάνε το Σωστό, το βάρος της σωστής απόφασης πέφτει εξίσου και στις δύο πλευρές των φυλετικών αντιθέσεων, αλλά μόνο η μια θα βρεθεί παγιδευμένη ό,τι κι αν διαλέξει.
Αν η Οδός Μπιλ Μπορούσε να Μιλήσει // If Beale Street Could Talk 2018
Η επόμενη ταινία του Μπάρι Τζένκινς μετά το Moonlight ήταν η μεταφορά του ομώνυμου βιβλίου του Τζέιμς Μπάλντουιν και, όπως και η ταινία που του χάρισε το Όσκαρ, ραγίζει καρδιές μέσα από την ποιητική δύναμη του κάθε πλάνου της (ο Τζένκινς είναι ο πιο καλόγουστος σκηνοθέτης εκεί έξω.) Εκτός από ποιητική, έχει και πολιτική δύναμη: παρακολουθεί τον αγώνα μιας Αφροαμερικανής εγκύου (Κίκι Λέιν) να αποδείξει την αθωότητα του αρραβιωνιαστικού της (Στέφαν Τζέιμς) που φυλακίστηκε αφού τον υπέδειξε ως βιαστή μιας γυναίκας ένας λευκός αστυνομικός με τον οποίο είχε έρθει νωρίτερα αντιμέτωπος. Αν και η ματιά του Τζένκινς είναι πάντα εκλεπτυσμένη και συγκρατημένη, στην ταινία αντηχεί η φράση του Malcolm X (την οποία εμείς μάθαμε από το Lemonade της Beyonce — από κάπου πρέπει να γίνει η αρχή) ότι «το άτομο που δέχεται τη μεγαλύτερη ασέβεια στην Αμερική είναι η μαύρη γυναίκα». Το βάρος αυτής της δήλωσης, σε συνδυασμό με το δυνατό μονόλογο του Μπράιαν Ταϊρί Χένρι σχετικά με το μονόδρομο της αλόγιστης φυλάκισης μαύρων, κάνουν το Αν η Οδός Μπιλ Μπορούσε να Μιλήσει μια μοναδική περίπτωση ταινίας, ακραία ρομαντική κι ακραία θυμωμένη.
The 13th 2016
Αν υπάρχει ένας τίτλος που αξίζει μόνος του ολόκληρη τη μηνιαία συνδρομή στο Netflix, είναι αυτό το απαραίτητο ντοκιμαντέρ της (υποψήφιας για Όσκαρ για το Σέλμα) Άβα ΝτιΒερνέ. Υιοθετώντας το ακαδημαϊκό επιχείρημα ότι η δουλεία των μαύρων στις ΗΠΑ δεν καταργήθηκε με την ιστορική 13η τροπολογία του αμερικανικού Συντάγματος που υπέγραψε ο Λίνκολν, αλλά διαιωνίζεται μέσα από το σωφρονιστικό σύστημα που τροφοδοτείται σε συντριπτικό ποσοστό με μαύρους φυλακισμένους και συμβάλλει στη διατήρηση μιας «βιομηχανίας» ιδιωτικοποιημένων ιδρυμάτων που έχει τη σφραγίδα του κράτους. Η ΝτιΒερνέ καταγγέλλει την ύπαρξη αυτού του αόρατου εργατικού δυναμικού μέσα σε ένα καθεστώς συστημικής βίας, συγκεντρώνοντας ένα τεράστιο όγκο ιστορικών κι όχι μόνο πληροφοριών σε ένα σαφώς εύπεπτο σύνολο (η ταινία παραμένει παραγωγή του Netflix κι αναπόφευκτα έχει να συναγωνιστεί… ό,τι άλλο blingee υπάρχει στα εκατομμύρια των homepages.)
The Hate U Give 2018
Ο τίτλος της ταινίας είναι δανεισμένος από το “THUG LIFE” του Tupac (“The Hate U Give Little Infants Fucks Everybody”), γεγονός που εξηγεί τον ασυγκράτητο θυμό της (ακόμα και με κάποιες «χολιγουντιανές» απλουστεύσεις). Αυτή η κινηματογραφική μεταφορά του νεανικού best-seller της Άντζι Τόμας είναι άλλη μια ιδανική ανακάλυψη, με την Αμάντλα Στένμπεργκ (Hunger Games) στο ρόλο της 16χρονης Σταρ που διχάζεται ανάμεσα στο φτωχό, κυρίως μαύρο προάστιο όπου μεγαλώνει και το πλούσιο σχολείο με τους λευκούς φίλους της από μεσοαστικές οικογένειες που όμως θα της δώσει τις βάσεις για να πραγματοποιήσει τα όνειρά της. Η Σταρ ζει συνεχώς ανάμεσα σε δύο κόσμους, με διαφορετικούς κώδικες, αλλά αναγκάζεται να διαλέξει με τον πιο απότομο και καθοριστικό τρόπο όταν μπροστά στα μάτια της η αστυνομία σκοτώνει τον καλύτερό της φίλο κατά τη διάρκεια ελέγχου για άδεια οδήγησης στο δρόμο. Είναι από τις στιγμές που αλλάζουν μια ζωή για πάντα και η ταινία συνοδεύει με πραγματικό δυναμισμό και πάθος την Σταρ στο ταξίδι της προς την αντίσταση και τη συνειδητοποίηση.
Αγώνας για Δικαιοσύνη // Just Mercy 2019
Ο Μάικλ Μπ. Τζόρνταν (Black Panther) υποδύεται τον αληθινό δικηγόρο Μπράιαν Στίβενσον που μετά την αποφοίτησή του από το Χάρβαρντ, αφιέρωσε την καριέρα του στην υπεράσπιση Αφροαμερικανών κι άλλων μειονοτήτων. Η ταινία επικεντρώνεται στην υπόθεση του θανατοποινίτη Γουόλτερ ΜακΜίλιαν (Τζέιμι Φοξ), που ο Στίβενσον αγωνίστηκε να απελευθερώσει μετά την άδικη καταδίκη του για το φόνο μιας 18χρονης, παρά τα εντελώς αντίθετα αποδεικτικά στοιχεία. Ο Στίβενσον είπε κάποτε ότι «το αντίθετο της φτώχειας δεν είναι ο πλούτος, αλλά η δικαιοσύνη». Το Αγώνας για Δικαιοσύνη διαμηνύει την ελπίδα ότι όταν οι άνθρωποι νοιάζονται λίγο παραπάνω μπορούν να αρχίσουν να ροκανίζουν την κοινωνική ανισότητα.
Μια Στάση Πριν Το Τέλος // Fruitvale Station 2013
Πρωτοχρονιά 2009. Ο Όσκαρ Γκραντ βρίσκεται στο τρένο της επιστροφής μετά από εορτασμούς, όταν αξιωματικοί της αστυνομίας που περιμένουν στην αποβάθρα μετά από καταγγελία για καβγά, τον συλλαμβάνουν μαζί με άλλους επιβάτες. Ο Γκραντ βρίσκεται μπρούμυτα στο έδαφος όταν ακούγεται ένας πυροβολισμός. Οι παρευρισκόμενοι τραβούν βίντεο στα κινητά τους και με αυτό το υλικό αυτό στην αρχή της ταινίας του, σηματοδοτεί όχι μόνο την έναρξη μιας τραγωδίας αλλά και μιας πολλά υποσχόμενης καριέρας ο πρωτοεμφανιζόμενος Ράιαν Κούγκλερ. Ο σκηνοθέτης, στην πρώτη του συνεργασία με τον Μάικλ Μπ. Τζόρνταν πριν το Creed και το Black Panther, προτιμά να επικεντρωθεί στην τελευταία μέρα του Γκραντ (του οποίου ο θάνατος από λευκό αστυνομικό προκάλεσε εξαγριωμένες πορείες και επεισόδια κατά μήκος της Αμερικής για πολλές μέρες μετά) και με ψυχραιμία και μετριοπάθεια ρίχνει μια σύντομη ματιά σε μια συνηθισμένη ζωή, της οποίας το μέλλον έμεινε ανεξερεύνητο.
Δεν Είμαι ο Νέγρος σου // I Am Not Your Negro 2017
O Τζέιμς Μπάλντουιν το 1965 – τα βιβλία του επενεκδίδονται αυτόν τον καιρό από τις εκδόσεις ΠΟΛΙΣ
Yποψήφιο για Όσκαρ καλύτερου ντοκιμαντέρ και βραβευμένο, μεταξύ άλλων, από τη Διεθνή Αμνηστία στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, το Δεν Είμαι ο Νέγρος Σου αναλύει την ιστορία των φυλετικών διακρίσεων και των πολιτικών δικαιωμάτων χρησιμοποιώντας τον πύρινο λόγο και το ασύγκριτο πνεύμα του συγγραφέα Τζέιμς Μπάλντουιν. Ο Σάμιουελ Λ. Τζάκσον αφηγείται με αρμόζουσα βαρύτητα τα γραπτά του Μπάλντουιν, συγκεκριμένα μια σειρά επιστολών του στον ατζέντη του για το ανολοκλήρωτο βιβλίο Remember This House κι ένα επίσης ημιτελές χειρόγραφο για τις ζωές και τις τραγικές δολοφονίες του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, του Μalcolm X και του Μέντγκαρ Έβερς (και οι τρεις ήταν ηγετικές μορφές του κινήματος για τα δικαιώματα των μαύρων). Για τον Μπάλντουιν, δεν έχει νόημα η ερμηνεία της αμερικανικής Ιστορίας από πολλαπλές οπτικές γωνίες, γιατί πρόκειται για την ίδια ιστορία και, μέχρι το θάνατό του, ένιωθε ότι κάποιος οφείλει να την πει.
Μοnsters and Men 2018
Σε σχέση με τις υπόλοιπες ταινίες της λίστας και παρά την πρεμιέρα του στο φεστιβάλ του Sundance, το Monsters and Men του Ρεϊνάλντο Μάρκους Γκριν είναι λιγότερο γνωστό κι άρχισε να αποκτά και πάλι ορατότητα τις τελευταίες μέρες στα social media, λόγω της προσέγγισής του στην αστυνομική βία. Μέσα από την οπτική τριών διαφορετικών ανθρώπων —ενός αυτόπτη μάρτυρα που βιντεοσκόπησε στο κινητό του τη δολοφονία ενός μαύρου από λευκούς αστυνομικούς, ενός περαστικού μαθητή που αφυπνίζεται από το γεγονός και μετατρέπεται σε ακτιβιστή και ενός Αφροαμερικανού αστυνομικού που βιώνει το ρατσισμό σε όλες του τις μορφές καθημερινά— ο Γκριν προσπαθεί να προκαλέσει με ηθικούς προβληματισμούς (τι θα θυσιάζαμε σε προσωπικό επίπεδο προκειμένου να διορθώσουμε μια αδικία;), αλλά με την ηρεμία της Ηρώς “μορφωμένοι άνθρωποι είμαστε” Μανέ στο Δις Εξαμαρτείν. Η ταινία διαδραματίζεται στην ίδια γειτονιά με το Κάνε το Σωστό, και περιλαμβάνει στο καστ της τον Τζον Ντέιβιντ Γουάσινγκτον (γιο του Ντένζελ) και δύο ηθοποιούς του Hamilton, τον Άντονι Ράμος και την Τζασμίν Σέφας-Τζόουνς.
