Όλο το σώμα, μάτια: αγγίζοντας το ανέγγιχτο

Τον Φίλιπ Ζαρίλι τον γνώρισα στην δεκαετία των δικών μου είκοσι, ως έναν περίεργο «γκουρού» που είχε έρθει στην Θερινή Ακαδημία του Εθνικού Θεάτρου, θεσμό που είχε στις αρχές του 2000 εμπνευστεί η Ελένη Βαροπούλου και άνοιγε σε όλους μας την πόρτα σε μια διεθνή σκηνή, τόσο για το θέατρο όσο και για τις πρακτικές της υποκριτικής, την κοσμοαντίληψη που κάνει έναν νέο ηθοποιό, καλλιτέχνη του κόσμου.
Η γνωριμία μου μαζί του άλλαξε για πάντα την ματιά μου για το θέατρο και τον κόσμο: ματιά πλατιά. Το όρισε ως μια συγκλονιστική περιπέτεια για το μυαλό και το σώμα, με αντιδάνεια από ένα σωρό παραδοσιακές κουλτούρες, κυρίως της άπω ανατολής και της Ινδίας, με έμφαση στην ισορροπία του σώματος και του νου και στόχο μια υπερβατική θέαση του κόσμου. Ο Ζαρίλι μας γνώρισε με ένα θέατρο τελετουργίας, όχι όπως το διδασκόμαστε στο σχολείο, σε αναφορά συνήθως με το θέατρο της αρχαίας Ελλάδας, αλλά όπως μπορεί να βιωθεί σήμερα από έναν δυτικό άνθρωπο μέσα στις πραγματικές συνθήκες της τελετουργίας άλλων σύγχρονων μας αλλά και υπεραιωνόβιων πολιτισμών.
Ο Φίλιπ Ζαρίλι είναι σημαντικός γιατί «δεν μιλάει για αυτά», αλλά τα κάνει, τα δείχνει στο σώμα, σε προκαλεί να βιώσεις την κουλτούρα ενός άλλου μέσα σου, δεν είναι θεωρίες αλλά πράξεις οι ιδέες του. Διδάσκεσαι ότι οι πρακτικές του θεάτρου, η υποκριτική , όπως λέμε διαδεδομένα, δεν είναι ένα υλικό αναπαραγωγής του κόσμου, αλλά μια εμπειρία που αλλάζει το κέντρο βάρους, τον τρόπο που κάποιος στέκεται, που αισθάνεται και βιώνει τους μηχανισμούς του σώματος, μια διαδικασία μύησης, που οδηγεί τον ερμηνευτή (όχι πια με την στενότατη έννοια του ηθοποιού), να μιλήσει με το σώμα του για το βάθος των πραγμάτων, ως ερμηνευτής «μέσω» ανάμεσα στον εδώ κόσμο και σε έναν άλλο, που συχνά τον ορίζουμε ως άυλο, αφηρημένο, μεταφυσικό.

Μέσα σε αυτήν την διευρυμένη έννοια της πολυπολιτισμικότητας, της σύχρονης αχρονίας, καλέσαμε τον Φίλιπ Ζαρίλι να εκκινήσει το 2017 το Λύκειο Επιδαύρου -θερινό σχολείο για την μελέτη του Αρχαίου Δράματος (2016-2019) του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, με μια μεγάλη κεντρική διάλεξη και ένα εργαστήριο με θέμα την διέγερση της σωματικής, νοητικής και αισθητηριακής αντίληψης του ηθοποιού. Συναντηθήκαμε λίγους μήνες πριν εγκαινιάσουμε το Λύκειο, με φίλους μαθητές του και επόμενους διδάσκοντες στο Λύκειο Επιδαύρου (όπως και οι τρεις καλλιτέχνες που φιλοξενεί σήμερα η στήλη) και ο Φίλιπ μου μετέφερε γενναιόδωρα μια εμπειρία ζωής, για το πως και τι να διαλέγει κανείς για να δημιουργήσει ένα θεσμό για την εκπαίδευση του ηθοποιού με βάθος ορίζοντα διεθνή: την συνθήκη μιας έρευνας του σώματος, με πλήθος πολιτισμικών αναφορών, όπου όλη η ανθρωπότητα, όπως την βιώνει ο καθένας από εμάς, μπορεί να μας οδηγήσει στους μηχανισμούς ενός, όχι πια αγνώστου παρελθόντος, μακριά από βιβλία, με άξονα την επινόηση της ανθώπινης τελετουργίας, της μεταφυσικής της τέχνης.
Η έρευνά μας για την ερμηνεία του Αρχαίου δράματος, βασίστηκε κατα το πλείστον σε αυτήν την διαπολιτισμική λογική, τη σύζευξη του θεάτρου Καμπούκι και Νο, της κινέζικης όπερας, του μπούτο, τις ψυχοσωματικές ασκήσεις του Φίλιπ εμπνευσμένες από τo Τάι Τσι, την πολεμική τέχνη Kalarippayattu από την Κεράλα της Ινδίας, και τη Γιόγκα, με τις οποίες οι ηθοποιοί/ερμηνευτές πετυχαίνουν εξαιρετικά υψηλό επίπεδο συγκέντρωσης, εστίασης και αισθητηριακής αντίληψης, ένα επίπεδο ενσυναίσθησης που ξεδιπλώνει το κείμενο, ώστε να μπορεί να το εκφέρει ένα σώμα “αληθινά εκεί”. Στο παρόν ενός σώματος αρχαίου, αρχετυπικού.

Ο Φίλιπ Ζαρίλι στην υπερδραστήρια και γενναιόδωρη ζωή του, προσέφερε μέσα από την διαπολιτισμική θεατρική του έρευνα φιλοσοφικές “απαντήσεις” στις θεμελιώδεις ερωτήσεις που θέτει ο Γκροτόφσκι στον ερμηνευτή, όπως το “πώς αγγίζεις το ανέγγιχτο”, καθιστώντας τον κορυφαίο διανοητή ενός θεάτρου ενσαρκωμένου, όπου όλο το σώμα είναι μάτια, είναι ψυχή.
Ο Φίλιπ, μετά από 15 χρόνια της μάχης του με τον Καρκίνο, μας άφησε στις 28 Απριλίου του 2020. Ηταν 73 ετών. Στη ζωή του έδωσε κίνητρα στον καθένα μας, να μάθει να ταξιδεύει.
Κατά τη διάρκεια των ετών που διηύθυνε το πρόγραμμα MA/MFA θεατρικής πρακτικής στο Πανεπιστήμιο του Έξετερ, πολλοί Έλληνες ηθοποιοί και ερμηνευτές τον είχαν καθηγητή. Ζήτησα από τρεις παλιές του μαθήτριες και καταξιωμένες ηθοποιούς, με τις οποίες συνεργαστήκαμε στα 3 χρόνια λειτουργίας του Λυκείου Επιδαύρου, να μας αφιερώσουν λίγες λέξεις για τον μεγάλο αυτό αναμορφωτή του θεάτρου που τις παραθέτω εδώ αυτούσια:

Mαρία ‘Ολγα Αθηναίου, ηθοποιός, θεατροπαιδαγωγός, ερευνήτρια
Γνώρισα το Phillip Zarrilli πριν δέκα χρόνια. Από εκεί και πέρα θα ασκούμουν συστηματικά και θα είχα έναν δάσκαλο – σύμμαχο δίπλα μου κάθε στιγμή. Κάθε καλοκαίρι θα πήγαινα στην Ουαλία για δύο εβδομάδες εντατικής άσκησης μαζί του. Είχε σοφά διαλέξει ένα μέρος μακριά από τον θόρυβο του κόσμου. Το ταξίδι ήταν μεγάλο και σχεδόν συμβολικό, μια ευγενικά σταδιακή αποκόλληση από τον κοινωνικό χρόνο.
Η μαθητεία δίπλα του αφορά την εξάσκηση, την σκηνή και αναπόφευκτα τη ζωή. Ασιατικές πολεμικές τέχνες, δραματουργία, φιλοσοφία, επιστήμη. Πίσω στα βασικά, αναπνοή, αισθήσεις, παρουσία, συναίσθηση, παρατήρηση, ροή, επίγνωση. Περισσότερο είμαι και λιγότερο κάνω. Σώμα-νους-πνεύμα σε συμφωνία. Καθαρότητα, ευθύτητα, ακρίβεια.
Ένα απαιτητικό σωματικό training όπου κάθε φόρμα είναι ίδια για όλους αλλά το πως θα φτάσει κανείς εκεί, το τι θα βιώσει και πως θα λεκτικοποιήσει την εμπειρία του, διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο. Ο Zarrilli έδινε αξία στην προσωπική διαδρομή κάθε ασκούμενου/ης, την παρατηρούσε, την υποστήριζε, προσέφερε ένα σπουδαίο παράδειγμα σχετίζεσθαι με την λειτουργία της διδασκαλίας.
Η προσέγγισή του ήταν διαπολιτισμική, διεπιστημονική και συνεχώς αναπτυσσόμενη. Μιλούσε για προσέγγιση όχι για μέθοδο, προσκαλώντας μας σε μια εσωτερική θέση ενεργητικής περιέργειας ως μόνο τρόπο να φτάσουμε σε τοπία στρωμένα με φρέσκο απάτητο χιόνι και να αφουγκραστούμε την εκκωφαντική σιωπή. Στο όριο του γνωστού με το άγνωστο εκεί συναντούσαμε τον εαυτό μας, την ομάδα, τον θεατή, τον κόσμο.
Ο ηθοποιός του Zarrilli ασκεί τον εαυτό του διαρκώς, είναι ερευνητής μιας ενσώματης εμπειρίας – φιλοσοφικής θα τολμήσω να πω – δημιουργώντας αφηγήματα και παράγοντας νέα νοήματα. Συναινεί να καταβυθίζει το νευρικό του σύστημα στα πιο πηχτά σκοτάδια της ανθρώπινης φύσης. Ζει και αναπνέει ανάμεσα στην συμβατική πραγματικότητα και το ονείρεμα, παρόν – απών και από τα δύο, βρίσκει πληρότητα στο μεσοδιάστημα. Είναι σε διαρκή σχέση με τον εαυτό του και τον κόσμο, όπου αυτά δεν αποτελούν δίπολο αλλά κανάλι επικοινωνίας του μέσα με το έξω. Ο ηθοποιός εδώ είναι ένα κομβικό γρανάζι της κοινότητας/κοινωνίας. Εγείρει επίγνωση προσωπική και συλλογική. Είναι φορέας αλλαγής.
Κανείς δεν μπορεί να αφαιρέσει από αυτό το θέατρο την δυναμική του, κανείς δεν μπορεί να πάρει από αυτόν τον ηθοποιό την ελευθερία του. Μέσα σε οποιαδήποτε συνθήκη θα μείνει ζωντανός στην ακινησία, θα εισπνέει πραγματικότητα, θα εκπνέει όραμα, ώσπου να γεννηθεί η επόμενη παρόρμηση, η κίνηση που θα τον οδηγήσει σε κάποιον συνένοχο θεατή συνάνθρωπο διψασμένο να μνημονεύσει την αλήθεια της ύπαρξης μας.
Ο Phillip Zarrilli ήταν ο δάσκαλος και μέντοράς μου. Με βοήθησε να συναντήσω τον εαυτό μου στην καλύτερη εκδοχή του ως ηθοποιός και ως παιδαγωγός μα πρωτίστως ως άνθρωπος. Του είμαι ευγνώμον ες αεί.
Θα συνεχίσω να πηγαίνω στην Ουαλία να συναντώ την σύντροφο του, βραβευμένη θεατρική συγγραφέα και φίλη Kaite O’Reilly.

Με κάποιους συνοδοιπόρους θα συνεχίσουμε κάθε καλοκαίρι να συναντιόμαστε και να ασκούμαστε. Να μεγαλώνουμε μαζί όπως έλεγε και να ανακαλύπτουμε ολοένα και περισσότερο την εσωτερικότητα της πρακτικής που έρχεται μαζί με τα όρια που σιγά σιγά βάζει το σώμα.
Μας αποχαιρέτησε πλήρης και ήσυχος. Μαζί με την βαθιά θλίψη είναι παρούσα και αυτή η γιορτινή απέραντη ομορφιά που εκπέμπει ένας τέλειος κύκλος ζωής.
Καλή αντάμωση.

Ελεάννα Γεωργούλη, ηθοποιός- σκηνοθέτις
Ο Phillip. Tι ήταν για όλους εμάς. Για τους μαθητές του ανά τον κόσμο.

12/4/2020: online meeting με τον Phillip, την Caitlin και 45 περίπου μαθητές του. O Phillip σαφώς καταβεβλημένος και η υπέροχη Caitlin χαμογελαστή δίπλα, να του κρατάει το χέρι. Γνωρίζαμε πως ο δάσκαλός μας, μας αποχαιρετάει και θέλαμε όλοι -χωρίς να τον κουράσουμε- να χωρέσουμε σε δυο φράσεις τι είναι για εμάς. Φυσικά κανείς μας δεν κατάφερε να χωρέσει τον Phillip σε δύο φράσεις.

2008: Συναντώ τον Phillip στα 21 μου, στο Exeter. Δουλέψαμε εκεί εντατικά ένα χρόνο. Έπειτα μου χάρισε το προνόμιο της φιλίας του. Ήμουν τότε ένα ντροπαλό ηφαίστειο. Δεν ήξερα τι να κάνω το υλικό μέσα μου. Άλλοτε το εκτόνωνα με αχειραφέτητες εκρήξεις, άλλοτε κλείδωνα και αποσυρόμουν. Με τον Phillip κάθε πρωί ξεκινούσαμε με training, τους πρώτους μήνες εντατικά, 5 ώρες την ημέρα. Yoga, Tai Chi και Kalaripayattu, να μας συστήσει τις βασικές αρχές και τα sequences. Ήμασταν εκεί από κάθε γωνιά του πλανήτη. Φοιτητές, νεαροί επαγγελματίες, ώριμοι επαγγελματίες, ερευνητές. Ένα πλήθος ιδρωμένα κορμιά με ρούχα εργασίας και ένα δάσκαλο.

Kalaripayattu: Κάνουμε lion steps από την μια άκρη της αίθουσας στην άλλη. Ο Phillip είναι πίσω μας, μας μιλάει για την επίγνωση στο πίσω σώμα. Τριάντα άτομα στην αίθουσα, έδινε διόρθωση και ήξερες πως ήταν για εσένα. Δεινός μαέστρος μιας καλλιτεχνικής ουτοπίας: training, εντατικά workshop, ανοιχτές παραστάσεις, μελέτη, έρευνα, διατριβή.

Ήξερε τα πάντα για κάθε ένα από εμάς. Γνώριζε όλο τον εσωτερικό χώρο, όλες τις δυνατότητας. Στα χέρια του οι πιο συνεσταλμένες και τρυφερές υπάρξεις μεταμορφώνονταν σε τίγρεις. Σε έφερνε μέσα σου να κατοικήσεις. Ήμουν ένα φοβισμένο πιτσιρίκι που δεν ήξερα τι να με κάνω. Ο Phillip με έμαθε να αναπνέω. Με έμαθε να στέκομαι, με έμαθε να καναλιζάρω την ενέργεια κάτω από το δέρμα, προς κάθε άκρο. Με έμαθε το κέντρο, με έμαθε το “από μέσα προς τα έξω”, με έμαθε να αφουγκράζομαι σαν ελάφι. Με έμαθε να προβοκάρω την αντοχή μου, μα ποτέ την ακεραιότητα μου. Με έμαθε την υπέρβαση αλλά ποτέ το πουσάρισμα. Με καθάρισε, μου λύανε τις γωνίες, με έσπρωξε βαθειά μέσα μου. Σε κάθε ρόλο, σε κάθε έργο, σε κάθε έρευνα που ξεκινούσα, ήταν εκεί. Να του γράψω, να με συμβουλεύσει. Να με ακούσει βαθειά.

O Phillip είναι όπως η σπουδαία λογοτεχνία.
Διαβάζω το “Έγκλημα και Τιμωρία” στα 13 μου. Ήταν ότι καλύτερο είχα διαβάσει ποτέ. Έπειτα το ξαναδιαβάζω στα 25. Νόμιζα πως το διάβαζα για πρώτη φορά. Διαβάζω το “Έγκλημα και Τιμωρία” τρίτη φορά πέρσι το καλοκαίρι. Ένιωσα πως ούτε στα 13 μα ούτε και στα 25 είχα αληθινά κατανοήσει την ουσία του έργου. Τώρα αισθανόμουν πως γευόμουν όλο το φάσμα.

Έπειτα όμως συνειδητοποίησα πως αυτό το βιβλίο με σχηματίζει σιωπηλά από την πρώτη κιόλας μέρα. Από την πρώτη σελίδα. Και πως κάθε φορά που το επισκέπτομαι είναι πιο σπουδαίο και πιο βαθύ, όχι εξαιτίας της παροντικής μου ωριμότητας, άλλα εξαιτίας όλου αυτού του χώρου που έχει ανοίξει μες τα χρόνια. Όλα τα κανάλια που αφύπνισε. Όλο το ήθος που δημιούργησε. Όλος ο χώρος. Ο ΧΩΡΟΣ. Η σιωπηλή γνώση.

You are my crime and punishment dear sir.

I hope the light is stronger where you are.

Ρόζα Προδρόμου, ηθοποιός
Ο Phillip Zarrilli ήταν ακαδημαϊκός και πρακτικός του θεάτρου, αλλά και σκηνοθέτης παραστάσεων σε όλο τον κόσμο, συχνά σε συνεργασία με τη συγγραφέα και σύντροφό του Kaite o’ Reilli. Η έρευνα και μέθοδός του στη διδασκαλία βασίστηκε στη χρήση της yoga, του t’ai chi και της ινδικής πολεμικής τέχνης kalarippayattu, ως εργαλεία για τον περφόρμερ, ηθοποιό, χορευτή.
Ήρθα σ’ επαφή με την τεχνική του στις θεατρικές σπουδές που έκανα στο Huddersfield της Αγγλίας, κι έπειτα στο Μεταπτυχιακό του ίδιου στο Exeter.
Ο Φίλιπ μου έμαθε πώς να αναπνέω, ή μάλλον μου θύμισε πώς να αναπνέω, αφού γεννιόμαστε με αναπνοή βαθιά και ατελείωτη (όποιος έχει ακούσει ένα μωρό να κλαίει, καταλαβαίνει τί εννοώ). Μου έμαθε να επιτρέπω στην αναπνοή μου να συνοδεύει τη ροή της κίνησης, μέσα από τις -σαν χορογραφίες – συνθέσεις δράσεων των πολεμικών τεχνών. Μου έμαθε να «ξυπνάω» την ενέργειά μου, να ενεργοποιώ τη συγκέντρωσή μου, να ισχυροποιώ τη σκηνική μου παρουσία, να αξιοποιώ αυτό που οι ανατολίτες αποκαλούν chi, πηγή της ζωής.
Εν ολίγοις, μου έμαθε αυτό που αποκαλούμε τεχνική στη σκηνή. Αλλά και κάτι παραπάνω : μου φώτισε ένα πεδίο συνειδητότητας που ξεκινάει από τον διαλογισμό, μα εδρεύει στο «ξυπνητό» παρόν. Αυτό του ηθοποιού στη σκηνή.
Ήταν μοναδικός δάσκαλος : μετέφερε τη γνώση χωρίς να το καταλάβεις, βιωματικά, υπομονετικά. Άνοιγε πεδία ύπαρξης, φαντασίας, δημιουργίας, σύνδεσης και έμπνευσης, μ’ έναν τρόπο σχεδόν αδιόρατο, αλλά σαφή. Γέμιζε τον χώρο, νοητό και κυριολεκτικό, με νήματα, αόρατα νήματα που δημιουργούσαν νέους ορίζοντες.
Όταν στην πορεία αναπτύξαμε φιλική σχέση, ήταν εμφανές ότι όσα δίδασκε τα εφάρμοζε όχι μόνο στη σκηνή, αλλά και στη ζωή : ο τρόπος ζωής του ήταν έκφραση της δουλειάς του, ήταν η έμπρακτη απόδειξη ότι γίνεται να εφαρμόσει κανείς στη ζωή, όσα δίδασκε για τη σκηνή.
Ήταν ένας ήρεμος, μα δυνατός βράχος, ένας ζωντανός βούδας στα μάτια μου, σοφός, ήπιος, αλλά και απαιτητικός όταν υπήρχε ανάγκη.
Και αστείος, ελαφρύς, γεμάτος φροντίδα, αγάπη, γενναιοδωρία, ταπεινότητα.
Αν λίγο από το πνεύμα του κυκλοφορεί σε όσους είχαμε την τύχη να μαθητεύσουμε δίπλα του, είμαστε στ’ αλήθεια τυχεροί. Και αφού ξεκίνησα με την αναφορά στα βρέφη, κλείνω με την ευχή να μην ξεχνάμε ν’ αναπνέουμε βαθιά και ήσυχα, όπως τα μωρά όταν κοιμούνται. Είμαι σίγουρη ότι θα τον έκανε ευτυχή.

Πόσο παράξενο να φανταστώ τη ζωή χωρίς τη ζωντανή σου παρουσία, αλλά με τη θύμηση των λέξεών σου. Η φωνή σου, κρυστάλλινη στο κεφάλι μου, πάντα ζεστή, ανοιχτόκαρδη, και ταυτόχρονα γειωμένη, άμεση, παρούσα.
Είμαι ευγνώμων που σε γνώρισα, Δασκαλέ μου. Ευχαριστώ για όλα._-

Phillip Zarrilli
Ομότιμος καθηγητής στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Έξετερ, ο Phillip Zarrilli (Φίλλιπ Ζαρρίλλι) είναι διεθνώς γνωστός ως σκηνοθέτης, ερμηνευτής και δάσκαλος μιας μοναδικής εκπαιδευτικής μεθόδου για ηθοποιούς, η οποία συνδυάζει γιόγκα και ασιατικές πολεμικές τέχνες. Ιδρυτής και καλλιτεχνικός διευθυντής του Llanarth Group, του οποίου οι καινοτόμες παραστάσεις (όπως Playing “Τhe maids” και Told by the Wind) έχουν λάβει διθυραμβικές κριτικές και έχουν παρουσιαστεί στην Πορτογαλία, στην Πολωνία (Ινστιτούτο Γκροτόφσκι, Wroclaw), στο Τόκυο, στο Σικάγο, στο Βερολίνο κ.α. Εχουν οργανωθεί τακτικά σεμινάρια στο ιδιωτικό του στούντιο στη Δυτική Ουαλία. Δίδαξε στο Norwegian Theatre Academy (Πανεπιστήμιο Østfold, Fredrikstad, Νορβηγία) και στο Intercultural Theatre Institute (Σιγκαπούρη). Συγγραφέας: Psychophysical Acting: AnIntercultural Approach after Stanislavsky (Ψυχοσωματική υποκριτική: μια διαπολιτισμική προσέγγιση μετά τον Στανισλάφσκι), που εκδόθηκε από τον Routledge, Towards a Phenomenology of Acting (Για μια φαινομενολογία της υποκριτικής), για τον ίδιο εκδότη.