O αριθμός R0 εκτός από επιδημιολογικός παράγοντας, είναι και ένας παράγοντας μείζονος κοινωνικής αλλαγής. Μεταστρέφει την αντίληψη μας σε μια σειρά ζητημάτων, όπως είναι αυτό της δημόσιας υγείας και της υγειονομικής ασφάλειας, της διοίκησης και της σχέσης της με τον πολίτη, αλλάζει ακόμα και τη χρήση του internet.
Η επίτευξη του στόχου στη χώρα μας να πέσει το R0 κάτω από ένα υπήρξε επιτυχημένη ως εδώ χάρη στις γρήγορες κινήσεις της ειδικής επιτροπής του Υπουργείου Υγείας υπό τον Σωτήρη Τσιόδρα που έκανε τις σχετικές εισηγήσεις στην κυβέρνηση. Πιστώνεται ακόμα στην κυβέρνηση που τις αποδέχτηκε και στη γενική συναίνεση που συνάντησαν τα μέτρα σε όλο το πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό φάσμα.
Ωστόσο, οδεύοντας σε σταδιακή άρση των μέτρων και αποκατάσταση της οικονομικής ζωής μπορεί να βρεθούμε σε μια εύθραυστη ισορροπία, που δεν είναι απαραίτητα βιώσιμη. Όσο δεν ανακαλύπτεται το εμβόλιο και μια αποδεδειγμένα αποτελεσματική θεραπεία παρατείνεται απλώς ο χρόνος της επιδημίας, ενώ ξεσπάσματα της όπως αυτά των ιδιωτικών κλινικών της Δυτικής Αθήνας θα πρέπει να θεωρούνται αναμενόμενα. Aυτό υποστηρίζει ο καθηγητής εξελικτικής βιολογίας και γενομικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Η πολιτική διαχείριση μιας υγειονομικής κρίσης εμπεριέχει αναπόφευκτα την αποδοχή της απώλειας ζωών και την προσπάθεια ελαχιστοποίησης αυτής της απώλειας.
Στον αγγλοσαξονικό κόσμο επιχείρησαν να εφαρμόσουν μοντέλα ανοσίας της αγέλης προτού υπαναχωρήσουν σε πολιτικές κοινωνικής αποστασιοποίησης και στη Σουηδία το έκαναν με σκοπό να μετριάσουν το κόστος στην οικονομία, όμως συνάντησαν αντιστάσεις στην κοινωνία. Στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη όπου οικονομίες και συστήματα υγείας είναι πιο ασθενή τα έδωσαν όλα στον «πόλεμο» κατά του ιού. Η τακτική και ρητορική αυτή απέδωσε κοινωνική συναίνεση σε σκληρά μέτρα, όμως μακροπρόθεσμα θα έχει άγνωστες συνέπειες, αφού είναι βέβαιο ότι θα χρειαστεί να συνοδευτεί από περαιτέρω μέτρα που στηρίζονται σε διαχωρισμούς.
Στην Ιταλία η κυβέρνηση ζητάει από τους πολίτες να χρησιμοποιήσουν εφαρμογή για κινητά που εποπτεύει την κίνηση για τον έλεγχο της διασποράς του ιού. Στο Ισραήλ όπου χρησιμοποιούνται ούτως ή άλλως αυξημένα μέτρα επιτήρησης λόγω του Παλαιστινιακού, η υγειονομική κρίση τιθασεύτηκε, όμως οι πολίτες προχώρησαν σε διαδήλωση με μάσκες διαμαρτυρόμενοι για την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων. Πρώτος διδάξας η Κίνα, η οποία δεν σεβάστηκε ποτέ την ιδιωτικότητα, αλλά προσάρμοσε ένα μέρος του ψηφιακού κοινωνικού point system που εφαρμόζει ούτως ή άλλως, για την επιτήρηση του πληθυσμού που νοσεί. Ενώ στην προηγούμενη φάση της ανάπτυξης της νόσου, οι επιστήμονες στις περισσότερες χώρες δεν προσπαθούσαν να συγκεντρώσουν ακριβή δεδομένα στην φάση της υποχώρησης θα χρειαστεί λεπτομερής ιχνηλάτηση και ανάλυση.
Στο Ιράν, σύμφωνα με μια μελέτη επιστημονικής ομάδας στην οποία μετέχει και ο Αρης Κατζουράκης τα κρούσματα αποδείχτηκε πως ήταν δέκα φορές περισσότερα σε νέους και ασυμπτωματικούς από εκείνα που υπολόγιζαν. Με μεθόδους πληθυσμιακής γενετικής διαβάζοντας και αναλύοντας τις αλληλουχίες του ιού οι επιστήμονες μπόρεσαν να δουν ότι σε αντίθεση με τη γενική πεποίθηση ότι ο ιός έφτασε περί τα μέσα ή τέλη του Φλεβάρη, φαίνεται πως έφτασε στα μέσα Ιανουαρίου και η διασπορά του ήταν εκθετική.
Άρης Κατζουράκης/ Φωτογραφία. John Cairns
O Κατζουράκης, ο οποίος διευθύνει το κέντρο παλαιοιολογίας του Πανεπιστημίου επιμένει ότι η απάντηση στον ιό πρέπει να είναι παγκόσμια και χαρακτηρίζει αφελείς τις χώρες που προσπαθούν να «κλέψουν» θέτοντας σε κίνηση της οικονομία τους προτού ελεγχθεί η πανδημία. Κατά τον ίδιο αυτό θα πρέπει να γίνει σταδιακά. Στην Ελλάδα ενεργοποιήθηκαν στενοί κοινωνικοί δεσμοί για να υποστηρίξουν τον κοινωνικό διαχωρισμό. Ο «μόνιμος» διαχωρισμός όμως, καθώς η αντιμετώπιση της κρίσης μπαίνει πλέον σε μεσοπρόθεσμο ορίζοντα αλλάζει και τον χαρακτήρα τους.
Για τον Αρη Κατζουράκη δεν τίθεται ζήτημα επιστροφής στην κανονικότητα, ωσότου βρεθεί το εμβόλιο. Θα πρέπει να μάθουμε να ζούμε με αυτά.
Ο κορωνοϊός συνοδεύεται από μεγάλη σύγχυση διεθνώς σε ότι αφορά μια σειρά από παράγοντες. Για παράδειγμα ποια είναι τελικά η θνησιμότητα του; Ποιες επιπτώσεις έχει η κοινωνική αποστασιοποίηση στην υγεία; Καθώς επικρατεί η αίσθηση ότι βγαίνουμε από την κατάσταση επείγοντος στην Ευρώπη τι θα συμβεί παρακάτω; Μόλις που έχουν αρχίσει να δημοσιεύονται μελέτες για τους θανάτους εκτός νοσοκομείων. Δεν μπορούμε να ξέρουμε την πραγματική θνησιμότητα του ιού αυτή τη στιγμή, ωστόσο φαίνεται πως κινείται κοντά στο 1.5 στο σύνολο των κρουσμάτων και μεταξύ 0.6-1% μεταξύ όσων έχουν διαγνωσθεί και νοσήσει. Στο Bergamo ανέλυσαν τις σελίδες των εφημερίδων με αναγγελίες θανάτων σε σχέση με πριν και είχαν δεκαπλασιαστεί οι σελίδες. Δεν έχει ξανασυμβεί ποτέ στην ιστορία αυτό που συμβαίνει σήμερα – όχι σε τέτοια έκταση. Δεν γνωρίζουμε για πόσο καιρό μπορείς να κρατήσεις μερικά δισεκατομμύρια ανθρώπους σε καραντίνα και ποιες θα είναι οι συνέπειες αυτής. Δεν γνωρίζουμε για παράδειγμα τις επιπτώσεις στην ψυχική υγεία. Γνωρίζουμε μόνο ότι το να μην δαμάσουμε αυτό το κύμα με κάθε μέσο θα ήταν καταστροφικό. Θα ήταν σκέτη παράνοια για την ακρίβεια. Έπειτα λάβε υπ’όψιν ότι ποτέ άλλοτε στην Ιστορία δεν είχαμε τόσο ανεπτυγμένο σύστημα μεταφορών και επικοινωνιών, τόσο πυκνή δόμηση και αυτόν τον συνδυασμό υψηλής μεταδοτικότητας και σχετικά υψηλής θνησιμότητας.
«Στην πραγματικότητα με την κοινωνική απομόνωση απλώς μεταθέτουμε την λύση του προβλήματος στο μέλλον, ωσότου βρεθεί το εμβόλιο ή τουλάχιστον ικανοποιητική φαρμακευτική θεραπεία, αλλά σώζουμε ζωές στο παρόν.»
Στην Ελλάδα ακολουθήσαμε μια σκληρή τακτική, εν μέρει ενδεχομένως και εξαιτίας των λίγων κλινών ΜΕΘ η οποία απέδωσε, όμως τώρα χρειάζεται σκέψη για το πως μπορούμε να απεμπλακούμε από αυτή την κατάσταση. Για παράδειγμα αν αυξηθεί ξανά η επιδημία καθώς χαλαρώνουμε τι θα κάνουμε και πως θα διασφαλίσουμε και το δικαίωμα καρκινοπαθών ή άλλων ασθενών που θα χρειαστούν θεραπεία; Στην πραγματικότητα με την κοινωνική απομόνωση απλώς μεταθέτουμε την λύση του προβλήματος στο μέλλον, ωσότου βρεθεί το εμβόλιο ή τουλάχιστον ικανοποιητική φαρμακευτική θεραπεία, αλλά σώζουμε ζωές στο παρόν.
Αν ο αριθμός R0 παραμείνει κάτω από ένα για ένα μήνα τότε μπορούμε να ανοίξουμε τομείς της οικονομίας με περιορισμούς, όπως για παράδειγμα ένα μέρος της τουριστικής βιομηχανίας όμως για να πούμε ότι επιστρέφουμε στην κανονικότητα πρέπει όλες οι χώρες να έχουν ανάλογες επιδόσεις. Μόνο όταν πέσει ο ρυθμός μετάδοσης R0 κάτω από ένα σε όλες τις χώρες θα μπορέσουμε να εξαφανίσουμε τον ιό και δεν πιστεύουμε ότι αυτό θα συμβεί.
Ωστόσο και η μη επιστροφή στην κανονικότητα δεν είναι βιώσιμη επιλογή. Εξ’ού και μας απασχολεί πως θα γίνει αυτή. Δεν έχουμε μια βιώσιμη κατάσταση με τα μέτρα. Και να αρθούν θα λειτουργήσουν για ένα χρονικό διάστημα μόνο λόγω ελλιπούς εικόνας της διασποράς του ιού και αν είμαστε τυχεροί λόγω ύφεσης από την καλοκαιρινή ζέστη. Πουθενά στην Ευρώπη δεν γνωρίζουμε την πραγματική διασπορά του ιού πλην Γερμανίας όπου έγιναν μαζικά τεστ. Πρόκειται να έχουμε μια σταδιακή επιστροφή στην εργασία η οποία κατά πάσα πιθανότητα θα συνοδευτεί από ένα σκληρό tracking και tracing.
Σημασία έχει ότι όποια κι αν είναι η μετάβαση στην κανονικότητα θα συνοδευτεί από κάποιο είδος διαχωρισμού μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. Υπάρχουν δυο διαφορετικές φιλοσοφίες για να γίνει αυτό: Είτε εξακολουθεί η γενική απαγόρευση κυκλοφορίας με εξαιρέσεις οι οποίες διευρύνονται καθώς ελέγχεται η αποτελεσματικότητα τους ή αποκαθίσταται η κίνηση με εξαιρέσεις απαγορεύσεων για λόγους προστασίας – για παράδειγμα για τους αρρώστους. Ακόμα δεν μπορούμε να έχουμε μια καθολικά αποδεκτή στρατηγική, αφού σε διαφορετικές χώρες ακολουθούνται διαφορετικά μοντέλα μέτρησης του R0. Το φυσικό R του ιού είναι κοντά στο 4. Στις δυτικές χώρες με τα μέτρα πέφτει στο 1.5-2, εκτός από τις ΗΠΑ που αυξάνει και στην Ελλάδα είναι λίγο κάτω από ένα. Σε κάθε χώρα έχουμε διαφορετικές στρατηγικές.
Οι επεμβάσεις που κάνουμε για να ελέγχουμε το R, είναι στο σύνολο τους αποτελεσματικές, όχι αποσπασματικά. Είναι πάρα πολύ δύσκολο να υπολογίσουμε για κάθε επέμβαση που κάνουμε, τι επίπτωση έχει στο R. Και ακόμα πιο δύσκολο, να ρισκάρουμε επεμβάσεις που δεν ξέρουμε τι συμβολή θα έχουν, όταν έχουμε ήδη πετύχει μια τόσο σοβαρή μείωση του R. Είναι σαν να «σχοινοβατούμε», με ρίσκο να πέσουμε στην χαράδρα. Για παράδειγμα, δεν ξέρουμε ποια είναι η συμβολή του κλεισίματος των σχολείων στην επιτυχία της Ελλάδας να κρατήσει το R κάτω από ένα. Το απότομο άνοιγμα τους, θα μπορούσε να ανατρέψει την ισορροπία που έχει επιτευχθεί. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να υπάρχει σύστημα παρακολούθησης και γενικευμένο testing ώστε να μπορούν να παρθούν αμέσως πίσω τα μέτρα αν κάτι πάει στραβά. Για την ώρα, δεν νομίζω πως η Ελλάδα είναι σε αυτό το σημείο.
«Για παράδειγμα, δεν ξέρουμε ποια είναι η συμβολή του κλεισίματος των σχολείων στην επιτυχία της Ελλάδας να κρατήσει το R κάτω από ένα. Το απότομο άνοιγμα τους, θα μπορούσε να ανατρέψει την ισορροπία που έχει επιτευχθεί.»
Σε κάθε περίπτωση πρέπει να έχουμε μια κοινωνία έτοιμη να ξαναμπεί σε lockdown ανά πάσα ώρα και στιγμή. Είναι εφικτό αυτό; Καταλαβαίνω επίσης ότι μεγαλύτερη σημασία δίνεται στα πολύ μαζικά γεγονότα και ότι αν σβήσεις αυτό τότε ίσως μπορείς να διατηρήσεις μια χαμηλής μαζικότητας κοινωνικότητα και μαζί μια κανονικότητα. Το βρίσκω αισιόδοξο, αλλά σίγουρα μια πολύ ενδιαφέρουσα σκέψη. Σίγουρα δεν έχουμε τα δεδομένα για να πούμε πως θα είναι αυτό.
Αν είσαι θετικός στο τεστ πρέπει να βγεις από την κυκλοφορία, θες δεν θες. Αν αντίθετα είμαστε όλοι κλειδωμένοι τότε απλώς σε κάποιες περιοχές της οικονομίας υπάρχει καλύτερη κίνηση. Δεν έχει μπει στη σφαίρα του διαλόγου και δεν ξέρω γιατί. Πιστεύω πάντως ότι ο πολίτης πιο εύκολα θα δεχθεί να είμαστε όλοι κλειδωμένοι παρά το αντίθετο.
Γιατί θα ήταν λάθος η εφαρμογή της ανοσίας αγέλης, που ούτως ή άλλως στη φάση που μπαίνουμε θα εφαρμοστεί με κάποιο τρόπο. Τα μοντέλα για την ανοσία της αγέλης αναπτύχθηκαν πριν δέκα χρόνια όταν αντιμετωπίσαμε τον Mers για αυτόν τον λόγο. Όμως είναι μοντέλα που αναπτύχθηκαν με σκοπό να αντιμετωπίσουν κρίση που οφείλεται στη γρίπη. Αν η θνησιμότητα ήταν 0.1%, όπως είναι στη γρίπη, τότε κυνικά θα μπορούσες να δεχτείς ότι μπορεί να χαθούν 50.000 άνθρωποι για παράδειγμα. Αλλά δεν μπορείς να αντέξεις το ανθρωπιστικό, κοινωνικό και πολιτικό κόστος του να χάσεις μισό εκατομμύριο και να καταρρεύσει το σύστημα υγείας. Υπήρχε λάθος στα μοντέλα τους τόσο στη θνησιμότητα, όσο και στην υπερφόρτωση του συστήματος λόγω της ταχύτητας μετάδοσης.
Ούτε ξέρουμε αν θα αναπτυχθεί ανοσία με η χωρίς φάρμακα και πόσο θα διαρκέσει. Φαντάσου ότι η ανοσία που αναπτύσσει ο οργανισμός σε κορωνοϊούς που προκαλούν το κοινό κρυολόγημα διαρκεί λιγότερο από ένα χρόνο και μετά αν σε προσβάλει ξανά ο ίδιος κορωνοϊός, χωρίς να έχει μεταλλαχθεί ο ίδιος αρρωσταίνεις ξανά. Επιπλέον οι ιοί μεταλλάσσονται για να επιβιώσουν και του χρόνου ίσως έχουμε να αντιμετωπίσουμε τη νέα μεταλλαγμένη εκδοχή του. Ήδη μιλάμε για μια νέα πιο επικίνδυνη εκδοχή του ιού στην Κίνα. Από καμία άποψη δεν έβγαζε νόημα η ανοσία αγέλης. Ούτε καν για την οικονομία των χωρών αυτών.
Ποιες είναι οι διαφορές αυτού του κορωνοϊού από τους προηγούμενους που δημιούργησαν μεγάλες κρίσεις; Sars και Mers που είναι οι αμέσως προηγούμενες επιδημίες δεν είχαν τα ίδια χαρακτηριστικά. Είχαν υπερυψηλή θνησιμότητα και δεν είχαν ασυμπτωματική μεταδοτικότητα. Ο Covid μας ξεγλιστράει πριν τον καταλάβουμε, αφού κυκλοφορούν άνθρωποι δεν ξέρουν ότι τον έχουν και τον διασπείρουν. Ο Mers σκότωνε ένα 35% των ασθενών του και ο Sars 1 είχε θνησιμότητα 10%. Έμοιαζαν περισσότερο στον έμπολα. Όλα τα περιστατικά αυτά όμως ήταν πρωτόγνωρα και μη προβλέψιμα, όταν συνέβησαν. Αν έλεγες σε έναν επιστήμονα δέκα χρόνια πριν ότι ο έμπολα μπορεί να κάνει επιδημία που θα κρατήσει μήνες θα φτάσει στα αστικά κέντρα και θα επιμολύνει χιλιάδες ανθρώπους θα έσκαγε στα γέλια. Αν έλεγες ότι θα βρίσκαμε κορωνοϊό με θνησιμότητα 2,2-10% δεν θα ήταν πιστευτό. Από την εμφάνιση του ιού έμπολα και μετά ήταν αναπάντεχα τα γεγονότα. Ωστόσο, τα μοντέλα που εφαρμόζουμε σήμερα είναι ακριβώς αυτά που αναπτύχθηκαν πριν δέκα χρόνια. Οι μαζικές μεταφορές είναι τα δίκτυα μετάδοσης του ιού και οι επικοινωνίες είναι τα δίκτυα μεταφοράς της θεραπείας. Η βασική έγνοια μας σε αυτές τις καταστάσεις είναι η προστασία του συστήματος υγείας από υπερφόρτωση και κατάρρευση
Ο H1Ν1 και η γρίπη των χοίρων ή των πτηνών ήταν γρίπη, οπότε ξέραμε περίπου τι να κάνουμε και είχαμε αντι-ϊικά φάρμακα όπως το ταμιφλού. Από τη βιομηχανία διατροφής περιμέναμε την μεγάλη επιδημία, όμως δεν μας ήρθε από εκεί. Έχουμε μεγάλο ρυθμό μετάδοσης ιών από τα ζώα στον άνθρωπο επειδή εισχωρούμε περισσότερο στα οικοσύστηματα τους. Μπήκαμε στα τελευταία φυσικά τοπία στα οποία υπάρχουν άγριοι οργανισμοί που είναι φορείς αυτών των ιών. Αν μεταπηδήσει ένας ιός είναι ιδιαίτερα εύκολο μετά να ταξιδέψει σε όλο τον κόσμο μέσω του δικτύου μεταφορών. Ο έμπολα για να καταλάβεις κατέβαινε από τα δάση διέλυε μερικά χωριά και σταματούσε εκεί. Είναι λοιπόν εξαιρετικά πιθανό να έχουμε παρόμοια περιστατικά χαμηλής έντασης που εμφανίζονται σε μια περιοχή και σβήνουν εκεί και μας φαίνονται σαν γρίπες. Δεν θα απέκλεια τελείως πια μια επιδημία όπου ο έμπολα φτάνει και σε κάποια αστικά κέντρα και προκαλεί χάος.
Νοσοκόμα που ξεκουράζεται στη Γουχάν της Κίνας. EPA/STRINGER CHINA OUT
Η μεταπήδηση όμως δεν είναι μια απλή υπόθεση. Μιλάμε για μια εξελιγκτική διαδικασία η οποία παίρνει χρόνια. Η βιομάζα (ιοί και βακτήρια) έχει συνολικά μεγαλύτερους ρυθμούς εξέλιξης οι οποίοι περιορίζονται μόνο από τα όρια που θέτει ο ξενιστής κάθε φορά. Ο ρυθμός των πιθανοτήτων που εξερευνούν για μεταλλάξεις αυτοί οι οργανισμοί είναι πολύ μικρός παρά τις δυνατότητες τους. Αυτό οφείλεται στα λάθη που προκύπτουν από τις μεταλλάξεις εκτός από όταν υπάρχει πίεση από τον ξενιστή, όπως είναι για παράδειγμα το ανοσοποιητικό που προσπαθεί να τον καταστρέψει. Οι ιοί είναι σαν αιχμάλωτοι πολέμου των ξενιστών τους. Ένας ιός έχει προσαρμοστεί στο περιβάλλον που του επιτρέπει να αναπτύσσεται και να αναπαράγεται. Υπάρχει συνεξέλιξη ιού-ξενιστή. Έχει εξελιχθεί για να εκμεταλλεύεται στο μέγιστο δηλαδή τον οργανισμό-ξενιστή του. Όταν βρεθεί σε άλλο είδος συνήθως πέφτει σε αδιέξοδο. Το πλαίσιο του ξενιστή θέτει τα όρια της μετάδοσης του και άρα της αναπαραγωγής του. Το οικοσύστημα αυτό βρίσκεται σε ισορροπία. Υπάρχουν 1500 είδη νυχτερίδας στον κόσμο μας που ζουν σε κλειστά οικοσυστήματα κι έτσι οι ιοί τους δεν περνούν σε εμάς. Ας πούμε βαθιά μέσα σε τροπικά δάση. Αν μεταπηδήσει από ένα είδος σε ένα άλλο δικτυώνεται και ψάχνει τα νέα όρια. Πρέπει να «προσπαθήσεις» να σπάσεις τα βιολογικά όρια του ιού. Όσο πιο πολλές φορές παραβιάζουμε οικοσυστήματα και ερχόμαστε κοντά σε ζώα που δεν θα έπρεπε, τόσο περισσότερο αυξάνουμε τις πιθανότητες της μεταπήδησης. Μιλάμε για μεγάλους πληθυσμούς, μεγάλη πιθανότητα λάθους και πολλές απόπειρες. Ο covid είναι ανενεργός στις νυχτερίδες, όπως και ο έμπολα.
Η κλιματική αλλαγή σχετίζεται με τις πηγές εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων αλλά αυτή δεν είναι μια απλή σχέση, αλλά πολύπλοκη. Αν η κλιματική αλλαγή μας οδηγήσει σε εκμετάλλευση στον Αμαζόνιο στα δάση της Κίνας τότε έχουμε επαφές που δεν ήταν προκαθορισμένες. Ξέρουμε ακόμα ότι η κλιματική αλλαγή επηρεάζει την περιοδικότητα των ιών, όπως της γρίπης.
«Ας πούμε βαθιά μέσα σε τροπικά δάση. Αν μεταπηδήσει από ένα είδος σε ένα άλλο δικτυώνεται και ψάχνει τα νέα όρια. Πρέπει να «προσπαθήσεις» να σπάσεις τα βιολογικά όρια του ιού. Όσο πιο πολλές φορές παραβιάζουμε οικοσυστήματα και ερχόμαστε κοντά σε ζώα που δεν θα έπρεπε, τόσο περισσότερο αυξάνουμε τις πιθανότητες της μεταπήδησης.»
Επομένως δεν είναι ακριβής η ιστορία της μεταπήδησης στην ψαραγορά της Γουχάν. Λέμε ότι μεταπήδησε σε εμάς στην ψαραγορά της Γουχάν και υπήρξαν και οι απαράδεκτες δηλώσεις Τραμπ για τον «κινεζικό ιό», όμως αυτό δεν είναι καθόλου σίγουρο. Έχουμε βρει έναν ιό σε νυχτερίδες στην περιοχή της Γουχάν που έχει μια γενετική αλληλουχία η οποία μοιάζει, όμως βλέπουμε και διαφορές. Για την ακρίβεια υπάρχει ένα κενό 40 χρόνων στις σχετικές μεταλλάξεις για τα οποία δεν ξέρουμε αν υπήρξε κάποιο ενδιάμεσο ζώο ανάμεσα στη νυχτερίδα και τον άνθρωπο. Για τον Mers ήμασταν σίγουροι ότι ήρθε από την νυχτερίδα. Είχαμε βρει ιούς σε νυχτερίδες στη Μέση Ανατολή με συγγενές DNA και ξαφνικά ανακαλύψαμε αλληλουχίες DNA στις καμήλες σχεδόν ολόιδιες με εκείνους που εμφανίστηκαν στον άνθρωπο. Το ίδιο πάθαμε με τον Sars. Πάλι νομίζαμε ότι ήταν νυχτερίδα, αλλά έγινε μέσω της γαλής. Ο HIV ήρθε από τα πρωτεύοντα και ήταν ένας πολύ πιο επικίνδυνος ιός. Δεν μάθαμε ποτέ πως έγινε αυτό γιατί δεν υπήρχαν παρόμοια περιστατικά.
