Λίγο που κάθε φορά που διαβάζω έστω κι έναν στίχο του Νίκου Καρούζου, σφίγγω το πρόσωπο μου για να εμποδίσω το υγρό που κατεβαίνει να περάσει το φράγμα των βλεφάρων, αφού σίγουρα «θα γυρίσουμε στην ομορφιά μια μέρα» αλλά μέχρι τότε θα κρατήσουμε νύχτες ολόκληρες την αναπνοή μας στο βυθό της απελπισίας κι ίσως να φτάσουμε μισοί στην ομορφιά.
Λίγο που γνωρίζω τον Γιάννη Καρπούζη και τον Ηλία Λιατσόπουλο από εκείνα τα μαγικά χρόνια που αναζητούσαμε την ταυτότητα μας σε άνευρους κύκλους σπουδών, φλογισμένα αμφιθέατρα και καπνισμένα εξαρχειώτικα υπόγεια κι όσες φορές χαθήκαμε, άλλες τόσες ξανανταμώσαμε, αλλάζοντας ριζικά κι επιμένοντας ταυτόχρονα να μην αλλάζουμε καθόλου.
Υπήρχαν, λοιπόν, όλες οι προϋποθέσεις, ώστε το φιλμ τους «Νίκος Καρούζος: Ο δρόμος για το Έαρ» να με συγκινήσει και να με κάνει να νιώσω τυχερή που οι άνθρωποι με τους οποίους συνομιλούμε και μοιραζόμαστε, έφτιαξαν ένα ξεχωριστό οπτικοακουστικό αποτύπωμα, διατρέχοντας όχι μόνο το είναι ενός σπουδαίου ποιητή αλλά μια ολόκληρη εποχή προσδοκιών και ματαιώσεων που σιγοκαίει ακόμα.
Το ντοκιμαντέρ σε σκηνοθεσία Γιάννη Καρπούζη, σενάριο του Ανδρέα Βακαλιού και του Ηλία Λιατσόπουλου με την εκπληκτική ερμηνεία και αφήγηση του Δημήτρη Καταλειφού, είναι μια φιλμική ιχνηλάτηση της διαδρομής του Νίκου Καρούζου από τον τόπο γέννησης του στο Ναύπλιο, τη μετακίνηση του στην Αθήνα, την εξορία στην Ικαρία και τη Μακρόνησσο, στη Στοκχόλμη που βρέθηκε προσκεκλημένος της Σουηδικής Ακαδημίας, στην Κροστάνδη – μια λωρίδα γης με μπλεγμένα τα κουφάρια του οράματος και της πτώσης του κομμουνιστικού ιδεώδους, για την οποία ο Καρούζος έγραψε και βραβεύτηκε με το πρώτο κρατικό βραβείο.
«H ενασχόληση ήρθε ύστερα από πρόταση του Ηλία Λιατσόπουλου ο οποίος και είχε διαβάσει την αγάπη της νέας ποιητικής γενιάς για τον Καρούζο αλλά και τη μικρή σχετικά φήμη του ποιητή σε σχέση με το μέγεθος του έργου του. Με τον καιρό βέβαια − πέρασαν 7 χρόνια − δέθηκα κι εγώ πολύ με το έργο του, τις ιστορίες του και τους ανθρώπους που έζησαν κοντά του» εξηγεί ο Γιάννης Καρπούζ
Σ’ αυτά τα επτά χρόνια που διήρκησε η παραγωγή, οι δημιουργοί έκαναν μια ενδελεχή έρευνα για να συλλέξουν το υλικό, πήραν συνεντεύξεις από προσωπικότητες όπως ο Τίτος Πατρίκιος, η Κατερίνα Αγγελάκη – Ρουκ, ο Τάσος Γουδέλης, ο Σάββας Μιχαήλ, ο Γιώργος Ξένος και πολλοί άλλοι/ες, ταξίδεψαν και στοχάστηκαν πολύ πάνω στην ποιητική γλώσσα και το αγωνιώδες υπαρξιακό σύμπαν του Καρούζου.
«Αυτό το οποίο βρήκα (από εικαστική σκοπιά) πολύ ενδιαφέρον είναι πως ο Καρούζος, για διάφορους λόγους, είναι ο πρώτος σημαντικός Έλληνας ποιητής που βρίσκεται σε μεγάλο βαθμό ηχητικά και οπτικά καταγεγραμμένος μέσα από τεχνικά μέσα αναπαραγωγής. Είναι ο ποιητής στην εποχή της τεχνολογικής του αναπαραγωγιμότητας, παραφράζοντας το γνωστό τίτλο του Μπένγιαμιν. Για αυτό το λόγο τα υλικά στο έργο αντιμετωπίζονται όχι μόνο εκ της απεικονιστικής τους ιδιότητας αλλά και εκ μέρους της φύσης τους: σελιλόιντ, φωτογραφίες, μαγνητοταινίες. Ο “δρόμος για το έαρ” είναι λοιπόν και μία διαδρομή στην ιστορία των Μέσων, από τα Α/Μ φιλμ 16 χιλιοστών του 2ου παγκοσμίου πολέμου, στα κινηματογραφικά έγχρωμα φιλμ, στα ερασιτεχνικά σούπερ 8, στα βίντεο της δεκαετίας του 80 μέχρι και τις ψηφιακές τεχνολογίες του σήμερα όπου γυρίζεται η ταινία. Η εικόνα της κάθε εποχής φέρει και την φύση του φορέα καταγραφής της» συμπληρώνει ο Γιάννης Καρπούζης.
Μια από τις ιδιαιτερότητες της ταινίας, που αν πρέπει οπωσδήποτε να ενταχθεί σε μια φόρμα, αυτή θα ήταν μάλλον το ντοκιμαντέρ – δοκίμιο, είναι ότι τα τεκμήρια αποτελούν κομμάτι της, κινηματογραφούνται και τα ίδια. Αφηγούμενη το θέμα της, η ταινία στην πραγματικότητα αφηγείται και τον εαυτό της με τη συνδρομή του Δημήτρη Καταλειφού στα δραματουργικά της μέρη, που γίνεται ο ανήσυχος ερευνητής.
Έτσι απευθύνεται στο θεατή, αποζητά την εξωτερικότητα μέσα από τη στροφή στο εσωτερικό της. Είναι μια διαδικασία ενδοσκόπησης, απολύτως ταιριαστή με την ενδοσκοπική υφή της ποίησης του Καρούζου. «Η γλώσσα η οποία χρησιμοποιήθηκε για να κατασκευαστεί το έργο έχει αναφορά στον κινηματογράφο του Vertov και του Marker αλλά και συνολικά στο σινεμά που λέγεται essay-film. Στην τέχνη της φωτογραφίας αντίστοιχα ο Walker Evans μιλάει για Document έναντι του όρου Documentary. Σε αυτά τα παραδείγματα, οι δημιουργοί χρησιμοποιούν αφενός την απεικονιστική δύναμη των Μέσων και αφετέρου μία μη-μυθοπλαστική γλώσσα ώστε να εκφράσουν το δικό τους ιδιαίτερο λόγο για τα πράγματα. Η συνεχής αναφορά της ταινίας στην ίδια την ταινία θεωρώ πως είναι σε διάλογο με την ενδογλωσσική και ενδοποιητική γραφή του Καρούζου» υποστηρίζει ο σκηνοθέτης.
Ο Καρούζος παρότι διαπνέεται από μια σαγηνευτική εσωστρέφεια, δεν έζησε αποκομμένος από τα μεγάλα διακυβεύματα της εποχής του. Κάθε άλλο. Εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ, κυνηγήθηκε από την παρακρατική – φασιστική οργάνωση Χ, έζησε χρόνια ολόκληρα εξόριστος για να φύγει τελικά από τη Μακρόνησσο με νευρικό κλονισμό. Η εμπειρία της ακηδίας, διάχυτη στον ποιητικό του λόγο, υπήρξε συλλογική πριν εσωτερικευτεί και βγει στο χαρτί.
Η υπαρξιακή του απόγνωση κουβαλάει το φορτίο μιας ηττημένης γενιάς που τέμνεται με τις αρχαϊκές σκοτεινές κουκίδες του ψυχισμού, χωρίς όμως να σφραγίζει τη χαραμάδα προς την Άνοιξη. Το φιλμ σκαλίζει τις ουλές και φέρνει μπροστά, διακριτικά αλλά φανερά την πίκρα της περιορισμένης αναγνώρισης.
Παρά την οξυδέρκεια και την ποιότητα του έργου του, ο Καρούζος έζησε ως παραγκωνισμένος από το ιερατείο της λογοτεχνίας, σε συνθήκες ένδειας, στέρησης και περήφανου λυγμού. Η επιδραστικότητα του διαπιστώθηκε περισσότερο από τις επόμενες γενιές, γι’ αυτό και η απήχηση του μεγαλώνει διαρκώς. Μ’ αυτή την έννοια η ταινία μπορεί να ειδωθεί και ως ένα δυνατό φύσημα στη λήθη και στην απαξίωση, που αποκαλύπτει ένα θησαυρικό και κοφτερό λεκτικό απόσταγμα ζωής.
Με τα λόγια του Γιάννη: «Η διαδρομή του Καρούζου είναι μία πολύ δυνατή αντικομφορμιστική και ετερόκλητη ιστορία. Η πλούσια σκέψη του − παρά την ακραία υλική του φτώχεια − μας επέτρεψε να μιλήσουμε για πολλά σημαντικά πράγματα παραπέρα από τη συγκεκριμένη βιογραφία. Θα μου πείτε τώρα, αυτό το λένε όλοι οι σκηνοθέτες όταν κατασκευάζουν βιογραφικές ταινίες. Θα συνεχίζω ωστόσο να υπερασπίζομαι αυτή μου τη θέση. Η περίπτωση του Καρούζου πραγματικά επέτρεψε στο σενάριο του Ανδρέα και του Ηλία, να αναπτύξει το οντολογικο-πολιτικό πολύπτυχο της ανθρώπινης κατάστασης εν γένει. Το αίνιγμα της ύπαρξης, η πίστη στον θεό και η αθεΐα, η καλλιτεχνική δημιουργία, η βασανισμένη ιστορία της ελληνικής αριστεράς, η ποίηση, η μεγάλη ήττα του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος στην “νυκτωδία” της Κρονστάνδης, η πολιτική εξορία, τα πάθη, ο τρόμος, η γεωγραφία των πολυκατοικιών, η φτώχεια, οι χιλιάδες κακές μας μέρες, η αγάπη που “δεν έχει καιρό να φανερωθεί”, οι τροχοί και τα σώματα, η φιλία, η ανάμνηση της Στοκχόλμης, ο μοντερνισμός, τα μέσα τεχνικής αναπαραγωγής, η αϋπνία. “Το αίμα που κρύβει όλες τις απαντήσεις”. Ευχαριστώ − όπως και πολλοί άλλοι − τον Νίκο Καρούζο για όλα αυτά, που αντί να σωπάσουμε, μας βοήθησε να πούμε»
