Υπάρχουν συνεντεύξεις που είναι πραγματική απόλαυση γιατί ο συνομιλητής σου είναι απολαυστικός άνθρωπος. Ο Ηλίας Παπαηλιάκης, που παρουσιάζει την τελευταία του έκθεση με τίτλο «Αρχαϊκά Μέλη», περνάει σε μια καινούρια εκφραστική φόρμα. «Ελάχιστo χρώμα απλωμένο ομοιόμορφα στον καμβά. Σχέδιο με μια γραμμή χωρίς διορθώσεις. Αυτά είναι όσα χρειάζομαι για να ζωγραφίσω. Αυτά είναι η πιο λιτή και ουσιαστική έκφραση του εαυτού μου». Πώς να μην σε εντυπωσιάσει η τόση αυτάρκεια;
Tα έργα της έκθεσης «Αρχαϊκά Μέλη» παρουσιάζονται χωρίς διορθώσεις. Μόνο σε ένα έχει γίνει μια διόρθωση και έχει παραμείνει ορατή ως υπενθύμιση της εξαίρεσης. Ποια είναι στιγμή που ο δημιουργός φτάνει στο να εμπιστευθεί απόλυτα το νου του και το χέρι του; Η στιγμή που παραδέχεσαι το λάθος. Χωρίς διορθώσεις σημαίνει ότι τα έργα αυτά είναι γεμάτα λάθη. Απλώς είμαι συμφιλιωμένος, τα αντέχω. Δεν έχει καμία υπερπροσπάθεια όλο αυτό, αντιθέτως είναι μια στιγμή μεγάλης χαλάρωσης. Ξέρεις, δεν πρόκειται ποτέ να φτιάξω τέλεια μια γραμμή.
Υπήρχε αυτό το άγχος παλιότερα; Ναι, για έναν καλλιτέχνη σαν κι εμένα και τη φιλοδοξία του που ψάχνει να φτιάξει μια τέλεια φόρμα άρα κινείται προς ένα ιδανικό.
Πώς με την πάροδο του χρόνου κατακτάς ότι το λάθος είναι απλώς μέρος της δημιουργίας; Είναι μια ωριμότητα που δεν έχει να κάνει με τη ζωγραφική. Όμως η ζωγραφική με θεραπεύει άρα με ωριμάζει.
«Θέτω πάντα το ερώτημα: τι πραγματικά χρειάζομαι; Αν χρειάζομαι μια γραμμή τότε φτιάχνω μια γραμμή. Είναι αρκετή μια γραμμή; Ναι, αν αυτό χρειάζομαι»
Πώς σας θεραπεύει; Με βοηθάει να κατανοήσω τα όρια μου και κυρίως, τι υπάρχει πέρα από τα όρια μου.
Γίνεται γνώση το τι είναι πέρα από τα όρια; Γνώση είναι βαριά κουβέντα. Όμως αν μπορέσεις να δεις έστω και λίγο έξω από τα όρια και να αντιληφθείς το απίθανο του εαυτού σου τότε καταλαβαίνεις πόσο αντέχεις. Είναι πολύ νωρίς για γνώση, δεν ξέρω και τι είναι η γνώση πραγματικά, αν έρχεται ποτέ. Δεν είμαι εκεί. Είμαι στο σημείο που απλώς παραδέχομαι τα λάθη μου. Οπότε αρχίζει να λειτουργεί καλύτερα το οργανικό σύστημα, αναπνέω καλύτερα.
Ξεκινήσατε με τους πίνακες Πατέρας, Μητέρα. Πώς πήρατε αυτή την απόφαση; Είχα δύο παραγγελίες, το ένα ήταν για έναν πατέρα και το άλλο για μια μητέρα και το κοινό σημείο είναι ότι έχουν φύγει από τη ζωή. Πρόκειται για νεκρικά πορτραίτα. Δεν ξέρεις ποτέ στη ζωή πώς γίνονται μερικά πράγματα. Γεγονός ότι είναι αυτή η καινούρια φάση της δουλειάς μου έχει ως αφετηρία μια μάνα κι έναν πατέρα που λείπουν.
Η σύνδεση με την ελληνικότητα ξεκινά με τον ίδιο τρόπο; Νομίζω ότι αυτό που είναι ελληνικό στην κατάσταση που βρίσκομαι είναι η αγάπη μου για τη διατυπωμένη φόρμα και κυρίως το πόσο λιτά διατυπώνω αυτή τη φόρμα. Αυτό είναι κατεξοχήν ελληνικό, είναι η περίφημη εκφραστική οικονομία, έχει δουλευτεί και στον 20ο αιώνα να αποσαφηνιστεί από ποιητές και ζωγράφους. Ήταν έκπληξη για μένα αλλά και μεγάλη χαρά γιατί νιώθω ότι μετέρχομαι ενός πλούτου που αφορά κυρίως τη γλώσσα. Εννοώ ότι τα πράγματα που κατανοώ ως παράδοση τα ερμηνεύω ή τα εμπεδώνω γλωσσικά. Με βοηθάει πολύ να σκέφτομαι με όρους γραμματικής και συντακτικού.
Αυτό πώς αποτυπώνεται στη ζωγραφική; Θέτω πάντα το ερώτημα: τι πραγματικά χρειάζομαι; Αν χρειάζομαι μια γραμμή τότε φτιάχνω μια γραμμή. Είναι αρκετή μια γραμμή; Ναι, αν αυτό χρειάζομαι.
Ακούγεται πρακτικό. Ναι, σας το συστήνω. Δεν μου λείπει κάτι πέρα από την πολύ δουλειά που χρειάζεται να γίνει μέσα σε αυτό το καινούριο ιδίωμα. Θέλω να το αναπτύξω, θέλω να γεράσω με αυτή τη γραμμή.
Τόσο σίγουρος είστε; Ναι. Σε αυτή τη φάση, ναι.
«Υγιής σημαίνει ότι μπορώ να χαίρομαι»
Τα θέματά σας τα αποκριάτικα τα κρατάτε και σε αυτή τη φάση της λιτότητας. Πώς οι Απόκριες με τα οργιαστικά έθιμα τους συνάδουν με το νέο ιδίωμα; Θεματικά είμαι αυτός που ξέρετε, δεν έχει αλλάξει κάτι. Εκείνο που έχει αλλάξει είναι το πώς εκφράζω αυτά τα θέματα. Το διονυσιακό στοιχείο με ενδιαφέρει πάρα πολύ.
Δύο, τουλάχιστον, πίνακες της έκθεσης, ο δαμαστής με τον ελέφαντα στο τσίρκο και ο ισορροπιστής παίζουν με την έννοια της ισορροπίας. Αυτό συνδέεται και με τη δική σας μετατόπιση στη φόρμα; Απολύτως. Αυτά τα έργα είναι τα όρια του μυαλού μου, από την άποψη ότι μέχρι εκεί παραμένω υγιής.
Τι σημαίνει υγιής; Σημαίνει ότι μπορώ να χαίρομαι.
Στον πίνακα με τον ελέφαντα το ζώο ισορροπεί σε μια θέση που η ισορροπία είναι αδύνατη. Δεν το ξέρουμε αυτό. Ο συγκεκριμένος πίνακας είναι πολύ σημαντικός για μένα.
Δηλώνει αυτή τη δυνατότητα στην μετατόπιση των ορίων; Ακριβώς. Και δηλώνει κι έναν τρόπο για να χειριστεί κανείς, εγώ συγκεκριμένα για να μην γινόμαστε πιο μεγαλόστομοι από το Εγώ μας, την συνειδητοποίηση ότι στο δωμάτιο υπάρχει ένας ελέφαντας. Επίσης, με αυτό το έργο νομίζω ότι κατάλαβα πολύ καλά τι κάνει ο Πικάσο όταν ζωγραφίζει αρλεκίνους και καλλιτέχνες του τσίρκου. Μπορεί να είναι υποκειμενικό, μπορεί να είναι μην έχει καμία σχέση με αυτό που έκανε αλλά εγώ έτσι ένιωσα.
Πώς; Νομίζω ότι είναι η μάχη με την κατάθλιψη∙ ότι το παράλογο, αυτό που δεν τιθασεύεται έρχεται, ανά πάσα στιγμή, και διεκδικεί τον χώρο του.
Η ερμηνεία του φίλου ή του αγνώστου που θα έρθει στην έκθεση και θα σταθεί απέναντι από τα έργα έχει ενδιαφέρον; Βεβαίως. Κατ’ αρχάς ο άνθρωπος που θα έρθει μέχρι εδώ μου έχει αφιερώσει τον χρόνο του. Αυτό δεν είναι αυτονόητο. Είναι για μένα μεγάλη χαρά ότι κάποιος κινητοποιείται και έρχεται εδώ να δει την έκθεση. Ύστερα τα έργα αποκτούν νόημα με το βλέμμα του άλλου, διαφορετικά δεν έχουμε κάνει πολλά πράγματα. Αν ο δημιουργός δεν έχει αυτή την ισορροπία να αφήσει το βλέμμα του άλλου, πραγματικά να το αφήσει πάνω στα έργα του, τότε καλύτερα να τα κρατήσει στο συρτάρι του μέχρι να νιώσει έτοιμος. Εμένα, με έχουν βοηθήσει, κυρίως, οι «δύσκολες» κριτικές.
Εσείς όμως γνωρίσατε γρήγορα την αναγνώριση. Αμέσως. Με βοήθησε κι αυτό πολύ. Νομίζω ότι αυτό πρέπει να συμβαίνει με όλους τους δημιουργούς. Δεν πρέπει να ο καλλιτέχνης να μένει στη αφάνεια. Αν έχει διάθεση πρέπει να δείχνει τη δουλειά του, αν είναι ορεξάτος πρέπει να το ζει.
«Η διδασκαλία είναι ένα ταξίδι συναρπαστικό, είναι μια Οδύσσεια κανονική. Το να διδάσκεις είναι πολύ πυκνό συναίσθημα».
Το ελληνικό κοινό είναι γενναιόδωρο απέναντι στους καλλιτέχνες; Αυτό δεν μπορώ να το ξέρω. Εμένα πάντως εδώ μου αρέσει. Έχω ταξιδέψει, έχω εκθέσει και εκτός Ελλάδας αλλά πουθενά αλλού δεν μου αρέσει να μείνω. Εμένα μου αρέσει πάρα πολύ εδώ.
Τι σας αρέσει τόσο πολύ εδώ; Όλα.
Και οι δυσκολίες; Ναι. Πάντα μου άρεσε, όχι τώρα που έχω βρει την άκρη μου.
Έχει όμως και σκληρότητα η ζωή εδώ. Ναι. Αλλά και πού δεν έχει; Αλλού είδα πολύ περισσότερη αγριάδα και απόγνωση. Αν δεν μου άρεσε, θα έφευγα.
Μια ζωγραφική έκθεση είναι μια αφήγηση. Σας αρέσει να αφηγείστε και με άλλους τρόπους; Ναι αλλά δεν είμαι καλός. Αλλά ναι, μ’ αρέσει να αφηγούμαι και γι’ αυτό μ’ αρέσει να διδάσκω.
Εκεί υπάρχει αγωνία; Η διδασκαλία είναι ένα ταξίδι συναρπαστικό, είναι μια Οδύσσεια κανονική. Το να διδάσκεις είναι πολύ πυκνό συναίσθημα.
Πηγαίνετε πολύ τακτικά στα μουσεία. Γιατί σας είναι τόσο ελκυστικά; Για μένα είναι χρονομέτρες. Δίνουν τη διάσταση του χρόνου με έναν τρόπο, που αλλιώς δε θα την είχες.
Δείχνουν και το εκτός ορίου χρόνου; Ναι. Συμβαίνει κάτι κβαντικό. Είναι η αγαπημένη μου ενασχόληση.
Πώς είναι η σχέση σας με το ατελιέ σας; Α, τώρα έπεσες στην περίπτωση. Θέλω να το αλλάξω.
Γιατί; Γιατί μέχρι τώρα ζούσα στο ατελιέ μου, το ατελιέ μου ήταν το σπίτι μου. Νομίζω ότι αυτό το πράγμα έκανε τον κύκλο του. Θα ήθελα να έχω ένα ατελιέ που κάποια στιγμή, μετά από κάποιες ώρες, να φεύγω και να το αφήνω πίσω μου.
Προφανώς όμως θα υπήρχε η ανάγκη να ζείτε έτσι μέχρι τώρα. Ναι, προφανώς. Εργάστηκα εμμονικά, εργάστηκα σκληρά επί 30 χρόνια. Για να φτάσω σε έργα χωρίς διορθώσεις χρειάστηκε μεγάλη εσωτερική συγκέντρωση γιατί έπρεπε να προβάλλω νοητά σε μεγάλες επιφάνειες αυτό που θέλω να φτιάξω ώστε όταν το χέρι τραβήξει τη γραμμή να πάει εκεί που πρέπει, στη θέση της. Αυτή τη συγκέντρωση θέλω τώρα να τη χαρώ. Ήταν δύσκολο να φτάσω μέχρι εδώ αλλά μέσα σε αυτό το ιδίωμα αισθάνομαι ελαφρύς.
Οι άνθρωποι; Για μένα είναι απαραίτητοι οι άνθρωποι, οι ανθρώπινες σχέσεις.
Μου λέτε όμως ότι ζούσατε εργαζόμενος 24/24. Είναι δύσκολο οι άνθρωποι να ακολουθήσουν αυτό το ρυθμό. Για κάποιους δεν είναι. Μ’ αγαπούν τόσο πολύ. Πάντως δεν είμαι μόνος μου. Δεν θα το άντεχα.
«Αρχαϊκά Μέλη», Ηλίας Παπαηλιάκης, Crux Galerie, Σέκερη 4
