Γάτα στην Ακρόπολη/ Φωτογραφία: Γεράσιμος Δομένικος/ FOSPHOTOS
Ξεκίνησα να διαβάζω το βιβλίο απ’ την αρχή προς το τέλος και όχι αποσπασματικά. Αυτός είναι κι ο ενδεδειγμένος τρόπος ανάγνωσης. Για μένα που είμαι της σουρεαλιστικής και της ρομαντικής σχολής, το βιβλίο της Ζυράννας είναι το σπουδαιότερο μυθιστόρημα της που έχω διαβάσει και σίγουρα μέσα στα δέκα καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία της ζωής μου. Δίπλα στον Λωτρεαμόν, τον Καλβίνο, τον δικό μας Λειβαδίτη, τον Πόε, τον Ρεμπώ και τον Τρακλ βάζω και τη Ζυράννα.
Ονομάζω το βιβλίο της μυθιστόρημα. Είναι ένα ιδιότυπο μυθιστόρημα με πλοκή του την εκπτύχωση, την ιερή επιφάνεια όσων πραγμάτων δομούν ένα όνειρο. Διεργασίες και αλχημείες που στο τέλος κομίζουν στον αναγνώστη τα άγνωρα της ιερουργίας των ονείρων.
Η πλοκή πάλλεται από σελίδα σε σελίδα. Καθώς ο αναγνώστης καταυγάζει τα όνειρα και τα διαμελίζει στα συστατικά τους, μια διαδικασία που γίνεται σταδιακά-με το τέμπο ενός σεναρίου σε ανάπτυξη, μαθαίνει και ασκείται στην αναθύμηση των ξεχασμένων δικών του ονείρων. Γίνεται ένας ονειροπόλος όπως η συγγραφέας και όπως οι άνθρωποι στους λαούς της Νότιας Αμερικής που κυριολεκτικά ζούσαν παλιότερα δυο ζωές. Κάνω μια απλή αναφορά εδώ στη διδασκαλία του Carlos Castaneda για το συνειδητό ονείρεμα. Μια διδασκαλία που ακριβώς αυγάτισε τον πλούτο της στην περιοχή της Νότιας Αμερικής. Τα Τετράδια Ονείρων της Ζυράννας Ζατέλη διαβάζονται όπως οι Αόρατες Πόλεις του Καλβίνο, αντικατοπτρισμοί που έβλεπε σε κάποια έρημο του ασυνειδήτου του. Οι εικόνες των ονείρων της είναι συγκλονιστικές και πλάθουν σε κάποιες τους κορυφώσεις κόσμους παρόμοιους με αυτούς στην μοναδική ταινία Όνειρα του Akira Kurosawa.
Στα όνειρα της Ζυράννας Ζατέλη από το βιβλίο της Τετράδια Ονείρων ο χρόνος και ο χώρος έχουν μια υλική υπόσταση. Δυο συντεταγμένες που συμμετέχουν στα ενύπνια δρώμενα σαν πρωταγωνιστές τους. Αλλάζουν, απορρυθμίζονται, λιώνουν. Ο χώρος τήκεται για να εμφανιστεί αργότερα ή και προηγουμένως σαν άλλου τύπου τοπίο. Ο ουρανός από ημισφαιρικός γίνεται κατακόρυφος… Ο χρόνος από γραμμικός γίνεται κυκλικός, ελλειπτικός- μπορείς να τον περιγράψεις με γεωμετρικούς όρους. Είναι απτικός. Είναι αισθητηριακός. Οπλισμένος θαρρείς με συνείδηση. Η νοημοσύνη του προκαλεί συναισθήματα άγχους, χαράς, δέους. Η μια εποχή διαδέχεται την άλλη με πρωθύστερους μεταξύ τους συσχετισμούς.
Οι άγνωστοι άνθρωποι σ’ αυτά τα όνειρα αιτούνται, ρωτούν , βοηθούν. Κάνουν τα πάντα για να υπάρξουν μέσα σε όσα συνωθούνται στην ονειρική πραγματικότητα της συγγραφέως. Δεν ξέρω, έχω την αίσθηση πως το όνειρο είναι το σημείο τομής πολλών παράλληλων συμπάντων. Το όνειρο είναι ο μόνος τρόπος για να καταλάβει ο ονειρευτής ότι υπάρχουν πράγματα που υπακούν σε νόμους ξένους προς αυτούς της φυσικής επιστήμης. Θυμάμαι ένα όνειρο της Ζυράννας που κάποιος άνθρωπος ή και κάποιες απλές γάτες αιωρούνταν ανεμπόδιστα και μακριά από οποιαδήποτε έννοια βαρύτητας. Ακόμη και η γενετική επιστήμη δοκιμάζεται στις κατ’ όναρ ζατελικές περιδινήσεις. Άνθρωποι που μοιάζουν με θεοί της Αρχαίας Αιγύπτου. Ζωόμορφοι και υποβλητικοί τρελαίνουν την συγγραφέα. Χρησιμοποιώ την τρέλα λίγο άκομψα, πιο πολύ με την έννοια της διεύρυνσης της συνείδησης.
Ζυράννα Ζατέλη
Απ’ τα υλικά του φυσικού μας περιβάλλοντος στα κείμενα απ’ τα Τετράδια Ονείρων επιλεκτικά επισημαίνω την εμφάνιση χρωματιστών υφασμάτων, υπέροχων βότσαλων, φαλαινών που χάνονται σε μαγευτικές πελαγοδρομήσεις, άλλα τετράδια, γράμματα,, παπούτσια, μερικά απ’ αυτά κινούνται , αλλάζουν όψη και άλλα πολλά. Αερογέφυρες, ανθρώπινα μέλη, σκάλες, μυστικές πύλες. Στις μυστικές πύλες ας σταθώ λίγο. Δεν βγάζουν σε ξέφωτα ούτε σε συμβατικές γαίες. Συνήθως οδηγούν σε τοπία απόλυτης ομορφιάς. Θαμβωμένη η Ζυράννα περιγράφει αυτά τα ιδιαίτερα μέρη σαν Παραδείσους. Σαν μέρη ελευθερίας και απόλαυσης. Δεν είναι λίγες οι φορές που η έκπληξη έχει στοιχεία από Κόλαση. Ίσως γι’ αυτό στα όνειρα της η φίλη μας καταφεύγει συχνά στη Θεία Κωμωδία του Δάντη για να βρει ένα κοσμικό ανάλογο ώστε να μπορέσει ο αναγνώστης να πιάσει όσο περισσότερο γίνεται το φτιαγμένο να του διαφεύγει.
Αλλού εμφανίζονται διάσημα πρόσωπα. Ο Πόε, ο Βαν Γκονγκ, ο Νίτσε αλλά και ο Νικ Κέηβ. Ο Λούντβιχ Βιτγκενστάιν. Αυτά τα πρόσωπα μαγεύουν με τις μυθικές πινελιές των ζωών τους ακόμη πιο πολύ τα σύμπαντα του Ύπνου. Αυτοί οι άνθρωποι διατηρούν και μέσα στα όνειρα ιδιότητες απ’ αυτές που τους καθιστούν ξεχωριστούς στην πραγματική τους ζωή. Και ακόμη πιο μακριά, στα όνειρα της Ζυράννας όλοι αυτοί είναι ξεχωριστοί και για άλλα παραπάνω πράγματα, διαφορετικά απ’ αυτά για τα οποία είναι ιδιαίτεροι στην καθημερινότητα μας. Λέει κάπου η συγγραφέας, ο Νικ Κέηβ με σκούρα μπλε ρούχα όλο μαρμαρυγές και μυτερό σκαρπίνι όπως στα Φτερά του Έρωτα του Βέντερς…Χάνεσαι όμορφα!
Προσωπικά μ’ εντυπωσιάζουν τα όνειρα στα οποία η Ζυράννα ονειρεύεται τον εαυτό της να κοιμάται και να ονειρεύεται. Σαν όνειρο μέσα σ’ όνειρο, a dream within a dream, για να δανειστώ και τον τίτλο ενός απ’ τα πιο αγαπημένα ποιήματα του Έντγκαρ Άλλαν Πόε. Και το άλλο, εκείνο το απαράμιλλο με τον μοναχό της Άπω Ανατολής , τον Ζουάνγκζι. Δεν είναι δικές μου σκέψεις, αλλά ταιριάζουν πολύ με το –σε κάποια όνειρα- μπέρδεμα της Ζυράννας αν ο απτός κόσμος είναι περισσότερο απτός απ’ τον ονειρικό ή αν κάποια μέρα μας περιμένει όλους το μεγάλο ξύπνημα και η αφύπνιση απ’ την πλαναισθησία που ίσως είναι η τύρβη. Ας επανέλθω στον Ζουάνγκζι. Όταν ο Ζουάνγκζι ξύπνησε , δεν γνώριζε αν τέλειωσε το όνειρο όπου ήταν πεταλούδα ή αν ήταν πεταλούδα που ξεκίνησε να ονειρεύεται ότι ήταν ο Ζουάνγκζι.
Από τα όνειρα της Ζυράννας δεν θα μπορούσαν να λείπουν και οι μεγάλοι πρωταγωνιστές της ζωής μας. Ζώντες και τεθνεώτες συγγενείς. Μεγάλοι έρωτες και σημαντικοί φίλοι. Η μητέρα της άλλοτε σαν υπόμνηση της αγωνίας του θανάτου, άλλοτε σαν διεκδικητικό δαιμόνιο υφαρπαγής της ψυχής της συγγραφέως και ακόμη και σαν συμβουλάτορας. Ο λόγος της μοναδικά αβανταδόρικος, ξεστομίζει φράσεις μνημειώδεις και ποιητικές, ανεξίτηλες στη μνήμη της κόρης αλλά και της δικής μας ως συνεπακόλουθο της ανάγνωσης των Τετραδίων. Η ενοχική Ζυράννα σαν να προσπαθεί μέσα στα όνειρα να μιλήσει για όσα δεν ειπώθηκαν με την μητέρα της εν ζωή. Αρωγός της στην εξάλειψη των τύψεων και της αγωνίας η αδερφή της η Σοφία. Άλλοτε πάλι όχι. Υπάρχει κι ένας V., ο οποίος κι αυτός αναστατώνει με την παρουσία και τις ρήσεις του τη Ζυράννα. Είναι οι εμβληματικές μορφές των ζωών μας. Οι προσωπικοί μας ήρωες. Οι μεγαλύτεροι άνθρωποι που συναντάμε στη ζωή μας. Ακόμη και μια λέξη τους, είτε όταν είμαστε σε εγρήγορση ή σε ύπνο, έχει τόσο βάθος όσο να χρειάζεται χρόνο για να αποκρυσταλλωθεί το νόημα της μέσα μας.
Ζυράννα Ζατέλη, Τετράδια ονείρων, Εκδόσεις: Καστανιώτη, Έτος έκδοσης: 2017
Εκείνο που είναι αναμφίλεκτα βέβαιο είναι πως η Ζυράννα αντλεί από πολλά της όνειρα την πρώτη ύλη για τα διηγήματα και τα μυθιστορήματά της. Εκ των υστέρων αναβαπτίζει αυτά τα όνειρα από δυσεξιχνίαστες προβολές ίσως του ασυνειδήτου σε οραματικά παράγωγα της λογοτεχνικής σκέψης της. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν έχουμε στο βιβλίο και αμιγώς προφητικά όνειρα. Σ’ αυτά η συγγραφέας κοντοστέκεται με υποσημειώσεις. Όπως σ’ εκείνο το όνειρο που είδε τη νύχτα του μεγάλου σεισμού στην Αθήνα το 1999. Προχωράει στην αποκωδικοποίηση του ενυπνίου και στην προβλητική ταύτιση των συμβόλων του με τα γεγονότα. Ανάμεσα στα προφητικά όνειρα υπάρχουν και τα επαληθευτικά. Εκείνα που κατά κάποιο τρόπο επικυρώνουν ένα αληθινό γεγονός του παρελθόντος στην ζωή της συγγραφέως. Του δίνουν την αληθινή του διάσταση, το σφραγίζουν με την πιο επαρκή νοηματοδότηση του. Σαν να αποτελούν τα όνειρα την επίλυση μιας εξίσωσης που είχε μείνει ανεπίλυτη.
Για το τέλος αφήνω τα παιδιά. Τα παιδιά στα όνειρα της Ζυράννας Ζατέλη είναι λουσμένα με μια μακάρια άγνοια και με μια ελευθερία σαν χάος. Είναι ταυτόχρονα ευλογημένα με την κατοχή των πιο ανήκουστων γνώσεων. Η ελευθερία τους τα βάζει στους χορούς του βιβλίου σαν τους πιο γλυκούς καταστροφείς τους. Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Τα παιδιά είναι οι ψυχοπομποί που οδηγούν την ναρκωμένη συγγραφέα σε βιώματα της δικής της παιδικής ηλικίας στον Σοχό του νομού Θεσσαλονίκης. Εκεί που ζούσε πριν την μεγάλη περιπλάνησή της σε εξωτερικούς και πιο πολύ σε ψυχικούς τόπους. Η Ζυράννα δίπλα στα παιδιά των ονείρων μοιάζει να είναι κι η ίδια παιδί. Γράφει σ’ ένα όνειρό της: Ένα κοριτσάκι έντεκα-δώδεκα χρονών με δυο φρύδια σαν μελανές φτερούγες πάνω απ’ τα μάτια της. Όλο τα κρυφοκοίταζα ή τα συλλογιζόμουν, δεν είχα γνωρίσει άλλον άνθρωπο με τέτοια φρύδια. Και συνεχίζω εγώ…ακριβώς επειδή τα παιδιά εξελίσσονται και σαν σώματα και σαν συνειδήσεις ή αντιλήψεις ή σαν μηχανισμοί πρόσληψης φέρουνε μέσα στα όνειρα αυτούσια τη δύναμη της διαρκούς μεταβολής της μορφής και των δεξιοτήτων τους. Ξεγλιστράνε- σαν το νερό που παίρνει σχήμα αλλιώτικο απ’ το ένα δοχείο στο άλλο. Τα παιδιά είναι τρομακτικά Και εδώ στα Τετράδια Ονείρων της Ζυράννας Ζατέλη Και εκεί έξω στον αληθινό κόσμο. Μπορούν με μια πρόταση τους να σε αφήσουν εμβρόντητο και ενεό. Η Ζυράννα σαν άλλο παιδί μας καλεί μέσα απ’ αυτό το βιβλίο της να παίξουμε το παιχνίδι της ανοικείωσης. Να δούμε τον κόσμο υπό άλλη οπτική γωνία. Το κάλεσμα είναι το ίδιο με το θρυλικό κάλεσμα του Ρεμπώ για την απορρύθμιση όλων των αισθήσεων.
