Στα τέλη του φθινοπώρου του 2015 ένας ανεξάρτητος λονδρέζικος εκδοτικός οίκος αποφάσισε να εστιάσει στην ελληνική κρίση μέσω της ποίησης. Η αγγλόφωνη έκδοση Futures: Poetry of the Greek Crisis παρουσιάζει μια σειρά έργων Ελλήνων, Ελληνοβρετανών και Ελληνοαμερικάνων ποιητών που αποτυπώνουν τη δική τους οπτική για το Μεγάλο Ελληνικό Πρόβλημα. Ο επιμελητής και μεταφραστής της ανθολογίας Θοδωρής Χιώτης απαντά στις ερωτήσεις της Popaganda σχετικά με το όλο εγχείρημα.
Πώς προέκυψε η ιδέα για τη δημιουργία της ποιητικής ανθολογίας; H ιδέα της επιμέλειας και έκδοσης ενός τόμου με τη συγκεκριμένη θεματική προέκυψε στα τέλη του 2012 στα πλαίσια μιας συζήτησης με τον διευθυντή του ανεξάρτητου Λονδρέζικου εκδοτικού οίκου Penned in the Margins Tom Chivers, ο οποίος με ρώτησε πως η σύγχρονη ελληνική ποίηση αποτυπώνει και πως επηρεάζεται από την κοινωνικοπολιτική συνθήκη της κρίσης. Για αυτό το λόγο, τα ποιήματα που συμπεριλαμβάνονται στην ανθολογία λένε μια ιστορία η οποία συντίθεται από πολλές, διαφορετικές ποιητικές φωνές που μπορεί και να διαφωνούν μεταξύ τους. Τα ποιήματα που συμπεριλαμβάνονται στο Futures: Poetry of the Greek Crisis δεν καταγράφουν πάντα την άμεση αντίδραση στην κρίση, δεν λειτουργούν δηλαδή δημοσιογραφικά, μα περισσότερο συμπτωματολογικά και διαγνωστικά, αποτυπώνοντας και σκιαγραφώντας την ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αυτά γράφτηκαν. Η ανθολογία δεν αναφέρεται λοιπόν σε μια συγκεκριμένη γενιά αλλά σε ένα δίκτυο από σύγχρονες φωνές που προσπαθούν να αρθρώσουν ποιητικό λόγο στον καιρό της κρίσης. Tα ποιήματα δεν μιλάνε όλα ευθέως για την κρίση – ο τόμος περισσότερο αποσκοπεί στο να χαρτογραφήσει τόσο τις αισθητές αλλά και τις όχι τόσο αισθητές μεταβολές που επιφέρει η κρίση σε συλλογικό και προσωπικό επίπεδο.
Ο τίτλος Futures: Poetry of the Greek Crisis επιλέχθηκε και εν είδει λογοπαίγνιου: πρώτον, αναφέρεται στην έννοια του μέλλοντος και δεύτερον, o οικονομικός όρος futures αναφέρεται στα συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης τα οποία είναι απρόσωπες συμφωνίες μεταξύ δύο συμβαλλομένων για αγορά ή πώληση μιας συγκεκριμένης ποσότητας ενός τίτλου σε συγκεκριμένη μελλοντική ημερομηνία και σε προκαθορισμένη τιμή που έχει συμφωνηθεί κατά την αγοραπωλησία. Μου φάνηκε λοιπόν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η χρήση ενός όρου ο οποίος έχει παραπάνω από μια χρήση σε τόσο διαφορετικα πλαίσια. Άλλωστε, οι οικονομικοί όροι έχουν γίνει μέρος του λεξιλογίου και της καθημερινότητάς μας και μου άρεσε το λογοπαίγνιο αλλά και η αντίστιξη ανάμεσα στην πρώτη και την τελευταία λέξη του τίτλου: Futures και Crisis. Η ποίηση μας επιδεικνύει ένα άλλο τρόπο να αντιληφθούμε και να επεξεργαστούμε την πραγματικότητα. Η διάχυση των οικονομικών όρων στην καθημερινότητά μας αντικατοπτρίζεται και στον τρόπο με τον οποίο τα ποιήματα χωρίζονται σε ενότητες που δανείζονται τους τίτλους τους από χρηματοοικονομικούς όρους. Με αυτόν τον τρόπο, δημιουργείται μια αφήγηση που σχολιάζει και αυτή με τον τρόπο της τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Σκοπός αυτού του ιδιότυπου διαχωρισμού είναι να ξανασκεφτεί κανείς πως το λεγόμενο bankspeak έχει αλλάξει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε το παρόν μας αλλά και πως το μέλλον μας δυνητικά μπορεί να διαμορφωθεί από μια σειρά από μηχανισμούς και διαδικασίες οι οποίες δεν λαμβάνουν υπόψιν τους τον ανθρώπινο παράγοντα.
Πώς έγινε η επιλογή των συγκεκριμένων ποιητών; Όπως προανέφερα, σκοπός της συλλογής ήταν να χαρτογραφηθούν τα πολλαπλά ποιητικά ρεύματα τα οποία με κάποιον τρόπο αποτυπώνουν την τρέχουσα ιστορική στιγμή – η επιλογή των ποιητών δεν περιορίστηκε μόνο σε Έλληνες ποιητές που μένουν στην Ελλάδα και γράφουν στα ελληνικά αλλά συμπεριέλαβε και Έλληνες ποιητές που δεν μένουν στην Ελλάδα και γράφουν στα ελληνικά, σε Έλληνοβρετανούς και Ελληνοαμερικάνους ποιητές που συμμετέχουν και διαπραγματεύονται με τον δικό τους τρόπο την ελληνική ταυτότητα και την ιστορική στιγμή την οποία διανύουμε. Ήταν βασικό η αφήγηση που αναδύεται από το βιβλίο να μιλήσει για την ελληνική κρίση από το σημείο μηδέν της καταστροφής. Γνωρίζουμε τις αφηγήσεις που έρχονται από έξω προς τα μέσα, θεώρησα ότι θα είχε ενδιαφέρον να υπάρχει και μια αφήγηση που θα μιλήσει από μέσα προς τα έξω αποφεύγοντας τα γνωστά στερεότυπα που παραπέμπουν σε ερείπια και χαμένες πατρίδες – στερεότυπα τα οποία εν τέλει εμποδίζουν και να σκεφτεί κανείς για το πως μπορεί να ζήσει και να επιβιώσει κανείς σε ένα κόσμο όπου τίποτε δεν μοιάζει πλέον στέρεο. Τέλος, ήταν ιδιαίτερα σημαντικό η ανθολογία να αναδείξει ότι η σύγχρονη ελληνική ποιητική παραγωγή συνομιλεί επί ίσοις όροις με την ποιητική παραγωγή εκτός ελληνικών συνόρων. Φυσικά, η συλλογή έχει κάποιες παραλείψεις, αλλά περιεχει ποιήματα που φτιάχνουν μια ιδιάζουσα αφήγηση της κρίσης. Η οποία αφήγηση απευθύνεται σε ένα κοινό που δεν είναι ελληνόφωνο ή δεν έχει απαραίτητα κάποιο σύνδεσμο με την Ελλάδα.
Αssessment, adjusment, implementation, singularity, acceleration. Γιατί καταλήξατε στις συγκεκριμένες θεματικές ενότητες; Οι οικονομικοί όροι και ειδικά το λεγόμενο bankspeak έχουν αποικήσει την καθημερινότητα μας. Οι οικονομικοί όροι συχνά αποτελούν δάνεια από άλλες επιστήμες (πχ φιλοσοφία) και το νόημά τους είναι συχνά αφανές ή δυσνόητο (όπως πχ ο όρος ενικότητα, που προέρχεται από τη φιλοσοφία). Οι συγκεκριμένες θεματικές ενότητες (αξιολόγηση, προσαρμογή, εφαρμογή, ενικότητα, επιτάχυνση) έχουν επιλεγεί με σκοπό να σχολιάσουν όχι μόνο τη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία αλλά και το πως η γλώσσα γίνεται εργαλείο διαμόρφωσης της πραγματικότητας. Κατέληξα στις συγκεκριμένες έννοιες κάνοντας μια έρευνα βασισμένος στη συχνότητα με την οποία εμφανίζονται σε κείμενα μικρο- και μακροοικονομίας. Οι όροι λένε και εκείνοι με τη σειρά τους μια ιστορία η οποία μοιάζει γραμμική αλλά τα ποιήματα μέσα σε κάθε ενότητα σχολιάζουν τους όρους και καταδεικνύουν τις μικρές ρωγμές που παρατηρούνται σε κάθε ιστορικό γεγονός και τον αντίκτυπο που έχει στον κοινωνικό ιστό.
Πόσο έντονο είναι ενδιαφέρον που υπάρχει στο εξωτερικό για την καλλιτεχνική κίνηση στην Ελλάδα την περίοδο που διανύουμε; Η Documenta για πρώτη φορά στην ιστορία της θα διεξαχθεί ταυτόχρονα και στην έδρα της στο Κάσελ αλλά και στην Αθήνα. Η χειρονομία αυτή είναι ιδιαίτερα ενδεικτική του ενδιαφέροντος που υπάρχει για την Ελλάδα αυτή τη στιγμή και στους καλλιτεχνικούς κύκλους. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι πλήθος εικαστικών και επιμελητών μετακομίζει στην Αθήνα για να εμπνευστεί, να δουλέψει τα έργα του εδώ και να συνεργαστεί με Έλληνες καλλιτέχνες. To θέμα βέβαια είναι πάντα σε τι πλαίσιο γίνονται αυτές οι συνεργασίες και συμπράξεις ανάμεσα σε έλληνες και ξένους καλλιτέχνες, ανάμεσα σε ξένους επιμελητές και Έλληνες καλλιτέχνες και με τι είδους αφηγήσεις είναι φορτισμένες ή νοηματοδοτημένες. Στον τομέα της λογοτεχνίας και ειδικά της ποίησης, οι μεταφράσεις νεώτερων ποιητών είναι σκόρπιες παρά το σημαντικό υλικό που υπάρχει και συνεχίζει να παράγεται. Δυστυχώς, απουσιάζει το θεσμικό πλαίσιο που θα έδινε ώθηση στην στρατηγικά μελετημένη προώθηση της ελληνικής λογοτεχνίας εν γένει. Υπάρχουν φυσικά αφοσιωμένοι μεταφραστές οι οποίοι γνωρίζουν καλά, αγαπούν και προωθούν την ελληνική λογοτεχνία εκτός συνόρων. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι συνεχίζει να υπάρχει ένα ενδιαφέρον από εκδότες στο εξωτερικό για την ελληνική ποίηση και έτσι συνεχίζουν να εκδίδονται σποραδικά καινούργιες μεταφρασεις μείζονων κυρίως ποιητών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις απανωτές μεταφράσεις του Καβάφη. Από την άλλη πλευρά, όμως βέβαια συναντάμε και περιπτώσεις ποιητών οι οποίοι ενώ δεν γράφουν στα ελληνικά συνδιαλέγονται με την σύγχρονη ελληνική ποίηση. Πρόσφατα παραδείγματα είναι οι Kelvin Corcoran, David Harsent, Sean Bonney μεταξύ άλλων οι οποίοι έρχονται σε άμεση εμπλοκή με την σύγχρονη ελληνική ποίηση με τρόπους αναπάντεχους.
Τα συγκεκριμένα ποιήματα μπορούν να χαρακτηριστούν στρατευμένη τέχνη; Τι τους δίνει ή τι δεν τους δίνει αυτή τη διάσταση; Θα δίσταζα να προχωρήσω σε οποιοδήποτε χαρακτηρισμό (στρατευμένη ή όχι τέχνη) αναφορικά με τα συγκεκριμένα ποιήματα. Kάθε ένα από τα ποιήματα της ανθολογίας διερευνά τη σχέση του με την μεταβαλλόμενη πολιτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση. Αυτό που μπορώ να πω είναι ότι αναγκαστικά μιλάμε για ποίηση η οποία λιγότερο ή περισσότερο φανερά εμπλέκεται ενεργά με την εποχή στην οποία γράφεται. Ακόμη και όταν επιλέγουν να μιλήσουν με πλάγιο τρόπο ή με χαμηλή φωνή για την εποχή τους, τα ποιήματα της ανθολογίας χαρτογραφούν την κρίσιμη ιστορική συνθήκη με τρόπους που δεν έχουμε ξανασκεφτεί. Με αυτή τη λογική, η ποίηση είναι πάντα στρατευμένη (όχι απαραίτητα συνειδητά) καθώς αποσκοπεί στην διαφορετική θεώρηση του κόσμου. Υπό αυτή την έννοια, η ποίηση είναι στρατευμένη τέχνη που αποσκοπεί σε μια μεταβολή της συνείδησης ακόμη και (ή μάλλον, ειδικά) σε περιόδους κρίσης. Βέβαια, εδώ θα μπορούσαμε να επαναλάβουμε την κοινοτοπία ότι η ποίηση είναι μια τέχνη που βρίσκεται πάντα σε κρίση. Κι όμως, είναι πρωτόγνωρη η εκδοτική άνθηση που γνωρίζουν τα περιοδικά ποίησης και ο αριθμός των ποιητικών συλλογών που εκδίδεται κάθε χρόνο είναι εντυπωσιακός. Και αυτό κάτι θα πρέπει να μας λέει για την ανάγκη για ποίηση σε τέτοιους καιρούς. Επιστρέφουμε κι εμείς στην ποίηση για να εξουδετερώσουμε και να μετασχηματίσουμε τη μισαλλοδοξία και τον τρόμο. Το βασικό βέβαια και εμείς ως στρατευμένοι αναγνώστες να διαβάζουμε κριτικά και δημιουργικά.
Στη συλλογή υπάρχουν ποιήματα από Έλληνες ποιητές αλλά κι από ξένους που συνδέονται με κάποιο τρόπο με την Ελλάδα. Πώς εκφράζονται και πού εστιάζουν οι μεν και οι δε; Έχει πολύ ενδιαφέρον να προσέξει κανείς την εστίαση των ξένων ποιητών στα μυθικά πρότυπα που έχει κανείς στο μυαλό του για την Ελλάδα αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αποφεύγουν να μιλήσουν χρησιμοποιώντας αυτήν την εικονογραφία. Για παράδειγμα το ποίημα της Sophie Mayer ενώ χρησιμοποιεί την Επίδαυρο ως αφετηρία, εξακτινώνει το θέμα της μακριά από την εικονογραφία της αρχαϊκής Ελλάδας. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με το ποίημα του Barnaby Tydeman που δουλεύει ψυχογεωγραφικά πάνω στο σύγχρονο ελληνικό τοπίο δίνοντας μας την ευκαιρία να ξαναδούμε το ελληνικό τοπίο με ένα εντελώς άλλο τρόπο. Από την άλλη, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κανείς πως η βία ως επαναλαμβανόμενο γεγονός σε συλλογικό και προσωπικό επίπεδο αλλά και ο αντίκτυπος και απόηχος της αποτυπώνονται στα ποιήματα ελλήνων, διασπορικών και ξένων ποιητών (Στίγκας, Παπαδόπουλος, Μακρής, Willey, Άλλος, Critchley κ.α.). Αυτό τo επαναλαμβανόμενο μοτίβο δίνει στα ποίηματα όχι μόνο την αίσθηση του επείγοντος αλλά και φέρνουν στο προσκήνιο την ιστορική συνθήκη μέσα στην οποία γράφονται ακόμη και αν δεν αναφέρονται άμεσα σε αυτήν.
Ο Βρετανός πολίτης ενημερώνεται για την ελληνική κρίση μέσω των δελτίων ειδήσεων στη χώρα του. Τι θα μάθει για την κρίση αν διαβάσει το Futures; Στην παρούσα φάση, ο Βρετανός πολίτης ενημερώνεται για την ελληνική κρίση μέσα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αλλά η ενημέρωση γίνεται με διακεκομμένο τρόπο καθώς η ελληνική κρίση αποτελεί ένα ακόμη στοιχείο στο συνεχώς μεταβαλλόμενο κοινωνικοπολιτικό τοπίο της ευρωζώνης. Το παράδειγμα της Ελλάδας χρησιμοποιείται από ορισμένες δεξιές και ακροδεξιές φωνές στα βρετανικά ΜΜΕ και στο βρετανικό πολιτικό σκηνικό ως παράδειγμα κακής οικονομικής διαχειρισης αλλά και ως ακόμη ένα παράδειγμα αποτυχίας της ευρωζώνης. Ειδικά στη συζήτηση για το επικείμενο δημοψήφισμα σχετικά με την αποχώρηση της Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση, η Ελλάδα και η ελληνική κρίση αποτελούν ένα μικρό αλλά ικανό κομμάτι του επιχειρήματος μιας συγκεκριμένης πολιτικής θεώρησης των πραγμάτων. Μέσα από το Futures, ο Βρετανός πολίτης θα ανακαλύψει την πλούσια παραγωγή της σύγχρονης ποιητικής σκηνής στην Ελλάδα αλλά και ένα έμμεσο, ανεπίσημο χάρτη της ζωής στην Ελλάδα σε καιρό κρίσης και τρόπους να ζει κανείς δημιουργικά σε καιρούς μεγάλων αναταραχών.
