Ένα ντοκιμαντέρ για την «οραματική ουτοπία» της ΒΙΟ.ΜΕ

«Ένα ουτοπικό νησί σε ένα καπιταλιστικό περιβάλλον», τι ελπίδες έχει να επιζήσει; Ο Απόστολος Καρακάσης, δεν κάθισε να αναρωτηθεί αλλά άρπαξε την κάμερά του και πήγε να καταγράψει μια περιπέτεια που ξεκίνησε πριν τέσσερα περίπου χρόνια και ακόμη συνεχίζεται. Όταν το εργοστάσιο κατασκευής υλικών οικοδομής της ΒΙΟ.ΜΕ. στη Θεσσαλονίκη έκλεισε, κάποιοι εργάτες αποφάσισαν να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους: η κατάληψη ήταν το όπλο τους απέναντι στην ανεργία. Η αυτοδιαχείριση, μια λέξη που οι περισσότεροι άκουγαν για πρώτη φορά, η ισότητα και η δημοκρατία, ο μόνος δρόμος να επιβιώσουν απέναντι σε ένα σύστημα που τρώει τα παιδιά του. Στα 50 τους χρόνια, κάθε μέρα κι ένα διαφορετικό ξημέρωμα, κάθε μέρα κι ένα διαφορετικό συναίσθημα: αβεβαιότητα, ενθουσιασμός, αγωνία, θάρρος, ένταση, διαφωνία, αλληλεγγύη, φόβος, ελπίδα. Οι υποσχέσεις των πολιτικών που τους επισκέφθηκαν στην ουσία δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ, όμως το παράδειγμα τους έγινε φωτεινή σημαία και σύμβολο αντίστασης για Έλληνες και ξένους συναγωνιστές και ακτιβιστές που δέθηκαν μαζί τους στην αλυσίδα του αγώνα και της φιλίας.

Ο Απόστολος Καρακάσης αγκυροβόλησε για δυο χρόνια στο «νησί» αυτών των ανήσυχων «ναυαγών», την ώρα που φούντωνε στη χώρα και σε όλο τον πλανήτη, η οικονομική κρίση –και όχι μόνο. Κατέγραψε την καθημερινότητα του αγώνα τους, την καρδιά και την ψυχή τους, τη λύπη και τη χαρά τους, τη δουλειά και τα γλέντια τους, τις ιδέες και τα οράματά τους, τους επισκέπτες και τους φίλους τους, τα σπίτια και τις οικογένειές τους. Έδειξε όλες τις πλευρές, το (πρώην) αφεντικό, τους πολιτικούς με τις φρούδες υποσχέσεις, τους διαφωνούντες εργάτες που δεν συμμετέχουν στην περιπέτεια των πρώην συναδέλφων τους. Κι έδωσε το εξαιρετικό ντοκιμαντέρ «Επόμενος Σταθμός: Ουτοπία», που προβάλλεται αυτές τις μέρες σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, καλώντας τον θεατή να ακολουθήσει την περιπέτεια αυτών των ανθρώπων, να γελάσει και να συγκινηθεί μαζί τους και να βγάλει μόνος τα συμπεράσματά του.

Για τον ίδιο, σκηνοθέτη έμπειρο και βραβευμένο, ήταν «το δυσκολότερο πράγμα που έχει κάνει στη ζωή του». Όμως χαίρεται που το έκανε και θα το ξαναζούσε χωρίς δισταγμό, όπως φανερώνουν τα λόγια του και η ορμή του, όταν του ζητάω να αφηγηθεί πως έζησε ο ίδιος και τι σήμαινε και σημαίνει για εκείνον, αυτή η ιστορία:

Σαν ντοκιμαντερίστας το θεωρούσα υποχρέωση να κάνω μια καινούρια ταινία που θα αντανακλούσε την εποχή της κρίσης, όμως δεν είχα συναντήσει το θέμα που θα μου ταίριαζε και θα με παρακινούσε στην περιπέτεια των γυρισμάτων και σε μια τεράστια προσωπική δέσμευση. Δεν με ενδιέφεραν οι καταθλιπτικές ιστορίες με παθητικά θύματα της κρίσης και αναζητούσα μια ιστορία με αισιοδοξία, μια ιστορία με πλοκή, με χαρακτήρες που αγωνίζονται σε μία καμπή της ζωής τους, με πάθος αλλά και ένα γλυκόπικρο χιούμορ το οποίο είναι σημαντικό για μένα. Όταν λοιπόν έπεσε στην αντίληψή μου ότι υπήρχε ένα εργοστάσιο πέντε λεπτά από το σπίτι μου το οποίο σε λίγες μέρες θα το έπαιρναν οι εργάτες στα χέρια τους, όπως είχε συμβεί στην Αργεντινή, έζησα μια στιγμή τύπου “Εύρηκα”. Σύντομα ανακάλυψα ότι υπήρχαν και πολλές άλλες πτυχές που εμπλούτιζαν την ιστορία και έδιναν στο μικρόκοσμο του εργοστάσιου μία συνάφεια με τις ευρύτερες εξελίξεις στην ελληνική κοινωνία. Γιατί το εγχείρημα αυτών των εργατών δεν ήταν απλά μια προσπάθεια να στήσουν μόνοι τους ένα μαγαζάκι στη θέση του μεγάλου μαγαζιού, αλλά  να πειραματιστούν με ότι πιο επαναστατικό υπάρχει: να κάνουν κατάληψη στο χώρο εργασίας τους και να τον λειτουργήσουν με άμεση δημοκρατία και με απόλυτη ισότητα μεταξύ όλων των μελών!

Η συγγραφέας Naomi Klein, που επισκέφτηκε το εργοστάσιο και μίλησε στους εργάτες.

Στην αρχή, όλοι οι συμμετέχοντες ήταν κάπως επιφυλακτικοί μαζί μας -όπως κάθε σώφρων άνθρωπος ο οποίος δεν ανοίγει την πόρτα του σπιτιού του στον καθένα, έτσι κι αυτοί είχαν όλες τις φυσιολογικές αντιστάσεις προκειμένου να προστατεύσουν τη δημόσια εικόνα τους και την αίσθηση της αξιοπρέπειάς τους. Η εμπιστοσύνη κερδίζεται με το χρόνο και τον ειλικρινή σεβασμό, όπως και έγινε. Τίποτα στην ταινία αυτή δεν είναι στημένο, ποτέ δεν είπαμε σε κανέναν να κάνει κάτι για την κάμερα. Απλώς ζήσαμε άπειρες ώρες μαζί τους για δυο χρόνια και παρατηρούσαμε τις ζωές τους. Στο μοντάζ συμπυκνώσαμε αυτή την απίστευτη περιπέτεια και επειδή η αυθεντική ζωή είναι πλουσιότερη τελικά από τη φαντασία, πολλοί θεατές μας λένε ότι μοιάζει με μυθοπλασία, με κοινωνικό δράμα, με θρίλερ, με γουέστερν, με κωμωδία… Είναι όμως απλά η εξιστόρηση της εμπειρίας που ζήσαμε…

Ο στόχος μιας οραματικής Ουτοπίας, αποτέλεσε εξαρχής το δυνατό χαρτί αυτού του εγχειρήματος και έναν πολύ ισχυρό πόλο έλξης για δεκάδες χιλιάδες υποστηρικτές από κινήματα από όλο τον κόσμο, οι οποίοι αντλούν έμπνευση και ελπίδα από το παράδειγμα του εργοστασίου της ΒΙΟ.ΜΕ. Σε τελική ανάλυση κάθε νίκη, κάθε ήττα και κάθε εξέλιξη στο μέλλον εξαρτάται από την αγωνιστικότητα όλων αυτών των αλληλέγγυων και όχι τόσο από την αντίσταση που μπορούν να προβάλουν μια χούφτα εργάτες μόνοι τους. Από την άλλη μεριά οι εργάτες πρέπει να σηκώσουν όλο αυτό το βάρος των προσδοκιών.

O σκηνοθέτης Απόστολος Καρακάσης

Οι συγκεκριμένοι άνθρωποι δεν είχαν αναγκαστικά τόσο κατασταλαγμένη πολιτική συνείδηση. Οι περισσότεροι είχαν ελάχιστη προηγούμενη ανάμιξη στην πολιτική, ήταν πενηντάρηδες οικογενειάρχες που επιδίωκαν, όπως οι περισσότεροι από εμάς, την ατομική τους ευμάρεια. Η επανάσταση λοιπόν εισέβαλε στη ζωή τους επιτακτικά ως η μόνη διέξοδος, ως το μόνο στήριγμα, όταν οι ζωές τους ανατράπηκαν. Όπως λένε στην αρχή της ταινίας, αισθάνθηκαν ότι πρέπει να αλλάξουν: «να καταλάβουμε ότι ο προηγούμενος εαυτός μας είναι λάθος και να αναπροσδιοριστούμε». Αυτός ο εσωτερικός αγώνας της αλλαγής ταυτότητας είναι σπαρακτικός και αποτελεί τον υπαρξιακό πυρήνα της ταινίας.

Ο τρόπος που όλες οι κατά καιρούς πολιτικές ηγεσίες ως σήμερα έχουν αντιμετωπίσει το θέμα της ΒΙΟ.ΜΕ, συνήθως προκαλεί μέσα στην αίθουσα ειρωνικά σχόλια και γελάκια. Ειλικρινά δεν συντάσσομαι με την εύκολη και συλλήβδην απαξίωση όλων των πολιτικών και την πεποίθηση ότι όσοι ασκούν αυτό το επάγγελμα είναι απατεώνες ή ανόητοι. Υπάρχει όμως η τάση προεκλογικά πολλά πράγματα να παρουσιάζονται ως εύκολα και στη συνέχεια να ακολουθούν ανεξήγητες καθυστερήσεις, υπεκφυγές και ίσως κάποτε η παραδοχή ότι τα προβλήματα τελικά είναι σύνθετα. Αν δεν γνώριζαν ότι είναι σύνθετα, τότε είναι ανεπαρκείς στην πολιτική τους σκέψη, αν το γνώριζαν αλλά τα παρουσίαζαν ως εύκολα, είναι το λιγότερο δημαγωγοί…

Η τέχνη του κινηματογράφου δημιουργεί συναισθήματα που μας φέρνουν αντιμέτωπους με μεγάλα και δύσκολα ερωτηματικά. Το σινεμά μπορεί να μας αποκαλύπτει τον κόσμο με την πολυπλοκότητα και τις αντιφάσεις του και να μας βοηθά να βλέπουμε τα πράγματα από την οπτική γωνία του άλλου, έστω για τη λιγοστή διάρκεια μιας ταινίας. Ήθελα λοιπόν να σκιαγραφήσω σε βάθος και με σεβασμό διαφορετικούς πρωταγωνιστές αυτής της ιστορίας, ανθρώπους με διαφορετικές οπτικές, αξίες, νοοτροπίες, κοινωνικές καταβολές, χωρίς να ταυτιστώ με μία πλευρά, χωρίς να γίνω εγώ ο Κριτής τους. 

Ανάμεσα στους πρωταγωνιστές είναι δυο εργάτες με τελείως διαφορετικό προφίλ που μοιραία πολλές φορές συγκρούονται. Επίσης η πρώην διευθύντρια του εργοστασίου, που αποτελεί το πλέον ανεπιθύμητο πρόσωπο για τους εργάτες, αφηγείται τη δική της εμπειρία. Αυτό δε σημαίνει ότι παίζω το ρόλο του διαιτητή, με τη φιλοδοξία να εγκαταστήσω τη συναίνεση και αλληλοκατανόηση μεταξύ όλων των πλευρών, αλλά αντί για ένα θέαμα fast food, παρουσιάζω μια σύνθετη, πολυεπίπεδη πραγματικότητα που έχει κάποια «θρεπτική αξία» για το μυαλό και την καρδιά. Ο ύψιστος ρόλος του κινηματογράφου βρίσκεται πέρα από τη διαφήμιση και τα απλουστευτικά δίπολα του καλού και του κακού σε κάθε ιστορία.

Ήταν ότι πιο δύσκολο έχω κάνει στη ζωή μου αλλά νιώθω δικαιωμένος. Χαίρομαι που η ταινία άρεσε σε όλους τους πρωταγωνιστές παρά τις αντιθέσεις τους, χαίρομαι που διαγωνίστηκε στο σπουδαιότερο φεστιβάλ ντοκιμαντέρ της Ευρώπης, αλλά κυρίως χαίρομαι που βλέπω τους ανθρώπους στο σινεμά να συγκινούνται και μετά να γελάνε και μετά να θέλουν να συζητήσουν γι’ αυτό…».