Αν παραγγείλεις να σου χτίσει το σπίτι ο Κώστας Γουζέλης είναι σαν να συνάπτεις συμβόλαιο με τη φύση. Γιατί ο Γουζέλης είναι ο ίδιος ένα συνειδητοποιημένο κομμάτι της φύσης, ένας ομηρικός πολυτεχνίτης έτοιμος ανά πάσα στιγμή να ενεργοποιήσει τις πολλαπλές του ιδιότητες στην υπηρεσία του κτιρίου που έχει σχεδιάσει και επιβλέπει. Χτίζει το κτίριο καθοδηγούμενος από το ποιητικό του όραμα και τη γλυπτική του αντίληψη. Τα κτίριά του πατάνε γερά, φυτρώνουν σαν φυτά με στέρεους όγκους ριζωμένους στη γη. Στιβαρά και συγχρόνως αεροβάμονα. Λιτά και παιγνιδιάρικα, στέρεα και ανάλαφρα. Τα ακούς σαν μουσική. Η αρχιτεκτονική του είναι ένα θαυμαστό όχημα ζωής και ποικίλων τεχνών.
Παρακολουθώντας τον να χτίζει ένα κτίριο τον βλέπεις να επιστρατεύει αρχαίες τέχνες και να κατεβάζει τον ουρανό με τ’ άστρα για να κοσμήσει τους χώρους που θα αγκαλιάσουνε τη ζωή μέσα τους. Φτιάχνει μόνος του έργα ψηφιδωτά στα δάπεδα στρώνοντας τα χρωματιστά γυαλιά σαν μάγος πυροτεχνουργός, χορεύοντας πάνω από το πάτωμα έναν αρχετυπικό χορό δημιουργίας, σπέρνοντας τα πετραδάκια με το δεξί του χέρι, αφήνοντάς τα να πέφτουνε σαν μικροί πολύτιμοι σπόροι από τα δάχτυλά του.
Μια τελετουργία σε ρελαντί. Φυτεύει έντεχνα τις μικροσκοπικές χρωματιστές πέτρες δημιουργώντας μωσαϊκές συναισθηματικές συγχορδίες για να τις πατούν οι σημερινοί και οι μελλοντικοί κάτοικοι του σπιτιού. Φορώντας την άσπρη μπαντάνα στο κεφάλι του μοιάζει με ψηλοκρεμαστό στοιχειό του ελαιώνα που ξεγλίστρησε από τις ασημένιες φυλλωσιές και μπήκε στο σπίτι να παίξει με τις ψηφίδες και τα υλικά. Με μια κίνηση είναι σαν να δίνει «το ελεύθερο» σε όλα τα στοιχεία της φύσης αλλά και σε όλες τις τεχνικές να έρθουνε να συνδράμουν για να γίνει ένας χώρος ποιητικός, χώρος ηρεμίας, που ξεκουράζει το μάτι και την ψυχή. Ενορχηστρώνει έναν αόρατο θίασο από μαστόρους και καλλιτέχνες που συμπράττουν για να γίνει το ωραιότερο κέλυφος που θα στεγάσει μια ανθρώπινη ζωή.
Μέσα από την αρχιτεκτονική του Κώστα Γουζέλη καταλαβαίνεις τη σχέση του με τη γλυπτική. Μνήμες από την αρχιτεκτονική του αγαπημένου του Hassan Fathy, του σοφού Αιγύπτιου αρχιτέκτονα που είχε ζήσει στην Αθήνα τη δεκαετία του ’60 και είχε χτίσει το δικό του σπίτι στην έρημο με φόντο τη θάλασσα, στη Marina el Alamein. Θολωτές οροφές, κομμάτια ουρανού, ενσωματωμένα τούβλα από γυαλιά ποικιλόχρωμα αφήνουν να εισχωρήσει στον εσωτερικό χώρο σπάνιας ομορφιάς χρωματιστό φως. Η γλυπτική του αντίληψη εμπλουτίζει και συμπληρώνει τα κτίριά του. Είναι η σχέση του με τα πράγματα.
Δεν μπορώ παρά να θυμηθώ τον Τσαρούχη που έλεγε ότι ο ζωγράφος ζωγραφίζει τη σχέση του με τα πράγματα. Η σχέση του Γουζέλη με τα πράγματα είναι ερωτική. Η σχέση του με τη θάλασσα, με τους ανέμους, τα δέντρα, τα αμπέλια: ο φίλος του Γιώργος Ζήκας έγραψε ένα τραγούδι που το τραγουδάει την ημέρα του τρύγου και λέγεται Το αμπέλι του Γουζέλη. Στα σπίτια που χτίζει ο Γουζέλης νιώθεις βασιλιάς —«πασάς στα Γιάννενα» που θα έλεγε ο ίδιος— γιατί είναι απλόχωρα, γενναιόδωρα, με πεζούλια και χτιστούς πάγκους στους υπαίθριους χώρους σχεδιασμένους ώστε να μπορείς να ξαπλώσεις και να απολαύσεις το νέκταρ από τα σταφύλια του διπλανού σου αμπελιού στα Πρωτόρια. Η αιωνόβια ελιά βρίσκεται δίπλα και μπροστά στο σπίτι με φόντο ουρανό και πέλαγο.
Καπετάνιος του θρυλικού καϊκιού του Ζέππου, για χρόνια ψάρευε στα κυκλαδίτικα νερά. Με σεβασμό στη θάλασσα, με σεβασμό στη μουσική της και στα ταβερνάκια των νησιών κέρδισε τη φιλία και μοιράστηκε τη σοφία των ντόπιων θαλασσινών.
Ο Έμερσον είχε πει ότι «ο άνθρωπος είναι ένας ερειπωμένος θεός». Οι σιδερένιοι άνθρωποι του Κώστα Γουζέλη, τα ιδιαίτερα γλυπτά του με τη δικιά τους προσωπικότητα, που όμοιά τους δεν έχω ξαναδεί, μου έφεραν αυτά τα λόγια στο νου. Οι σιδερένιοι άνθρωποι, ένας αγώνας να γίνουν δύο οι τρεις διαστάσεις, έρχονται να σηματοδοτήσουν τα όρια του σπιτιού, τα όρια της επικράτειας της μαγικής αναγεννησιακής προσωπικότητας του αρχιτέκτονα, του γλύπτη, του ψηφιδοθέτη των αστερισμών, του ζωγράφου, του σχεδιαστή, του ποιητή, του καπετάνιου, του μερακλή σε ό,τι κάνει, του χαρισματικού μάστορα, του ιστιοπλόου που κερδίζει τις ρεγκάτες απανωτά, του γλυκού φίλου, τελικά του μοναδικού φίλου, του Πάνα του Ελαιώνα. Είμαστε τόσο τυχεροί να απολαμβάνουμε τη φιλία του!
Αυτό που δίνει ζωή στην αρχιτεκτονική του είναι το θάρρος του να ακολουθήσει το όραμά του και να το κάνει να υπάρξει. Οι πελάτες του τον εμπιστεύονται απόλυτα, δίνουν carte blanche! Πριν μερικά χρόνια γνώρισα στην Πάρο έναν Αμερικανό πελάτη του, τον Φρανκ. Συλλέκτης έργων τέχνης και αγαπητός φίλος του συντρόφου μου, του ζωγράφου Rafael Mahdavi. Είχανε χρόνια να συναντηθούνε και επικοινώνησε με ένα email να πει στον Ραφαέλ ότι βρίσκεται σε ένα ελληνικό νησί, την Πάρο. «Χτίζω ένα σπίτι στην Πάρο και μου το χτίζει ένας φανταστικός αρχιτέκτονας! Ο αρχιτέκτονας των ονείρων μου. Του έχω δώσει εντολή να κάνει ό,τι θέλει αυτός. Είναι καλλιτέχνης! Είναι συγκλονιστικό να βλέπεις ένα πολύπλευρο έργο τέχνης, έναν ζωντανό οργανισμό να γεννιέται μέσα απ’ τα χέρια του!» «Ο Κώστας θα είναι», γύρισε και μου είπε ο Ραφαέλ. «Πώς τον λένε;» ρώτησε τον Φρανκ. “His name is Kostas!” είπε ο Φρανκ. “What is his second name?” ρώτησε ο Ραφαέλ. “I don’t know his second name. His name is Kostas!” Ε, ο Γουζέλης ήταν.
Ένα χρόνο αργότερα είδαμε το σπίτι του Κώστα και του Φρανκ έτοιμο. Ένας μικρόκοσμος, ένα σπίτι μέσα από το οποίο δε θέλεις να βγεις. Λιτό, με δωμάτια ευρύχωρα: υπερισχύει το άσπρο αλλά εδώ κι εκεί σε ιδιαίτερες γωνιές βρίσκεις γαιώδη χρώματα και ένα μπλε της θάλασσας ή του ουρανού. Ένα δωμάτιο που προορίζεται για απομόνωση και αυτοσυγκέντρωση έχει στο θόλο του τα μπλε που απηχούν τους μπλε σοβάδες του θόλου του Αγίου Κωνσταντίνου στην Παροικιά, που στέκει πάνω από τον ερειπωμένο ναό της Αθηνάς του 7ου αιώνα π. Χ. Στέκει και αγναντεύει την ανοιχτή θάλασσα και η θάλασσα με τις ανταύγειες της χρωματίζει το θόλο της εκκλησιάς με διάφορα φώτα και σκιές του μπλε. Του λουλακιού το λουλακί, της θάλασσας το θαλασσί, του ουρανού το ουρανί, όλα αυτά τα μπλε λάμπουνε.
Θυμάμαι ότι ήτανε το όνειρο του πατέρα μου να χτίσει ένα σπίτι όπου τα ταβάνια θα ήτανε ο ουρανός με τ’ άστρα, οι τοίχοι του η γη με τα λουλούδια της και τα πατώματά του η θάλασσα με τα ψάρια της. Τα σπίτια του Γουζέλη έχουνε αυτή την πρωτόγνωρη αίσθηση. Σαν τις ελληνιστικές επαύλεις του Mare Nostrum. Αρχιτέκτονας, καπετάνιος, ψαράς, ποιητής, στοχαστής, ζωγράφος, γλύπτης, σιδεράς, μάστορας, ψηφιδοθέτης, εκδότης, φωτογράφος. Να είσαι δημιουργικός είναι ένας τρόπος να παραμένεις αθώος. Ένα γλυπτό του είναι Οι δυο ψαράδες. Η αποθέωση της λυρικής δημιουργίας. Σίδερα κομμένα με το ψαλίδι. Με τις φωτιές του Ηφαίστου να ζωντανεύουνε τα χέρια του καθοδηγεί τα σίδερα να χορέψουνε ένα χορό της θάλασσας, ένα χορό που μόνο ένας θαλασσινός γνωρίζει. Αναρίθμητα ψάρια ανεβάζουνε τους δυο ψαράδες και τη βάρκα τους στα ύψη της αιωνιότητας.
Το κείμενο είχε δημοσιευθεί πρώτη φορά στις 17 Νοεμβρίου του 2015 με αφορμή τα εγκαίνια της έκθεσης «Φωτογραφικές σημειώσεις για την Αχμάτοβα / Αρχιτεκτονικές ζωγραφικές σημειώσεις / Σιδερένιοι άνθρωποι» που έγινε στο βιβλιοπωλείο Φωταγωγός.
