100 χρόνια τώρα, μια κυρία τραγουδάει τα blues

«Εκείνη τη βραδιά είχα την αίσθηση ότι το μέλλον ολόκληρης της ορχήστρας το κράταγα στα χέρια μου, οπότε έβαλα τα δυνατά μου. Δεν πρόλαβα να πω τον τελευταίο στίχο και ο κόσμος σηκώνεται όρθιος κι αρχίζει να σφυρίζει, να φωνάζει, να τσιρίζει και να χειροκροτάει. Δε σήκωνε αμφιβολία. Ήμουνα η καλύτερη, οπότε μείναμε εκεί πέρα έξι βδομάδες αντί για τρεις». Με αυτόν τον τρόπο περιγράφει η Billie Holiday μια συναυλία της περιοδείας της με την μπάντα του Artie Shaw, στην αυτοβιογραφία της Lady Sings the Blues. Ένα χρόνο νωρίτερα, το 1937 έβρισκε τη Billie να παίζει ζάρια με τους μουσικούς στο πίσω μέρος ενός φορτηγού που συνόδευε την μπάντα στις διάφορες πολιτείες. Τότε έπαιζε με τη μπάντα του Count Baisie και βίωνε όλες τις δυσκολίες της περιοδείας με μια αποτελούμενη αποκλειστικά από μαύρους μουσικούς μπάντα. Συχνά δεν τους επέτρεπαν να μείνουν σε ξενοδοχείο ενώ μαι φορά στο Detroit η Billie αναγκάστηκε να βάψει το πρόσωπό της ώστε να δείχνει το ίδιο μαύρη όσο και οι μουσικοί. Λίγο αργότερα, περνώντας στην «λευκή» μπάντα του Artie Shaw, θα αναγκαζόταν να παίρνει διαφορετικό ασανσέρ και να περιμένει να τελειώσουν το φαγητό για να μπει στην κουζίνα. Έφυγε πριν κλείσει χρόνο.

Η επιβίωση στην Αμερική των αρχών του 20ου αιώνα δεν ήταν εύκολη υπόθεση ειδικά αν ήσουν μαύρος και φτωχός. Οι φτωχογειτονιές της Βαλτιμόρης δεν είχαν ιδέα ότι αυτό το ανεπτυγμένο για την ηλικία εξάχρονο κοριτσάκι, που έπαιζε με τα αγόρια και φώναζε «suck my ass!» στους περαστικούς θα γινόταν μια από τις σημαντικότερες τζαζ τραγουδίστριες στην ιστορία. Όπως η ίδια διηγείται σε αυτή την -αργότερα αμφιλεγόμενη- αυτοβιογραφία της, η μητέρα της ήταν 13 χρονών όταν τη γέννησε και ο πατέρας της 15. Από μικρή άρχισε να δουλεύει σαν καθαρίστρια πλάι στη μητέρα της, που στη συνέχεια ανέθεσε το μεγάλωμά της σε μια «στρίγγλα» ετεροθαλή αδερφή της που την έδερνε. Στα δέκα της, ένας γείτονας αποπειράθηκε να τη βιάσει και στα δεκατρία ακολούθησε τη μητέρα της στο Χάρλεμ και έπιασε δουλειά ως καθαρίστρια σε ένα μπορντέλο. Συχνά, επέστρεφε το μεροκάματό της στην ιδιοκτήτρια με αντάλλαγμα να την αφήνει να κάθεται στο σαλόνι και να ακούει τον Louis Armstrong και την Bessie Smith στο ράδιο. Λίγο καιρό αργότερα, εκδιδόταν η ίδια για 20 δολλάρια.

Έχοντας ήδη συλληφθεί και φυλακιστεί  ως ανήλικη πόρνη, η 15χρονη Billie άρχισε να εμφανίζεται ως μια από τις πολλές τραγουδίστριες στα υπόγεια μπαρ του Χάρλεμ την εποχή της ποτοαπαγόρευσης. Κάθε βράδυ διάφοροι πλανόδιοι καλλιτέχνες πήγαιναν από τραπέζι σε τραπέζι και μάζευαν τα χρήματα που τους πετούσαν οι πελάτες.Η Billie άλλαζε ελαφρώς το ρεφρέν του τραγουδιού από τραπέζι σε τραπέζι, αυτοσχεδιάζοντας. Αυτό ήταν κάτι που καμία άλλη τραγουδίστρια δεν έκανε ως τότε και ήταν αρκετό για να τραβήξει την προσοχή του επίσης ανερχόμενου τότε Benny Goodman και το παραγωγού John Hammond που οδήγησε στις πρώτες studio ηχογραφήσεις της Billie το 1933. Η ιδιαίτερη χροιά της και η ξεχωριστή μουσική προσέγγισή της ξένισαν αρχικά τους υπόλοιπους παραγωγούς. Ήταν η swing era της τζαζ, όπου ο ήχος χαρακτηριζόταν από δυναμικές big bands με κοφτό και ρυθμικό swing feel που έκανε τον κόσμο να χορεύει, η νεαρή Billie επέμενε να «τραβάει τις νότες» under the groove (να μένει δηλαδή εσκεμμένα πίσω από το μπιτ), δίνοντας ένα πολύ πιο ήπιο ενεργειακά, αποτέλεσμα. Μάλιστα κάποιος της είχε πει «τραγουδάς τόσο αργά, σαν να είσαι έτοιμη να αποκοιμηθείς».

Πράγματι, το μεγάλο όπλο της Billie Holiday, δεν ήταν η φωνητική και τεχνική αρτιότητα. Μάλιστα προς το τέλος της ζωής της, οι καταχρήσεις είχαν αποσταθεροποιήσει ακόμα περισσότερο την ήδη αδύναμη φωνή της. Η ερμηνεία της, όμως είχε κάτι το μαγικό. Είχε μια μουσικότητα που σήμερα αποτελεί αντικείμενο μελέτης στους τζαζ μουσικούς. Η Billie έθεσε τις βάσεις του λεγόμενου «μελωδικού phrasing», του να παραλλάσει δηλαδή κανείς τη μελωδία, να μην υπακούει στις νότες της παρτιτούρας. Δεν τραγουδούσε πότε ένα τραγούδι με τον ίδιο τρόπο, αυτοσχεδίαζε ανάλογα με τη διάθεση που είχε ή με εκείνη που της έβγαζε το κομμάτι και έδινε ιδιαίτερη βαρύτητα στις λέξεις και την προφορά τους. Το κοινό παραληρούσε με τον τρόπο που ερμήνευε τα κομμάτια της και εκείνη φρόντιζε να εκφράζει όλο τον πόνο που της προκαλούσε η απιστία και η κακομεταχείριση από τους συντρόφους της, ο βαθύς και βίαιος ρατσισμός απέναντι στους μαύρους αλλά και όλη τη γλύκα και την ελαφρότητα του έρωτα που σε κάνει να θες να ζεις για κάποιον (όπως στην μπαλάντα Easy Living).

Ένα από τα κομμάτια που σημάδεψαν την πορεία της Holiday ήταν το Strange Fruit. Αφότου έφυγε από την μπάντα του Artie Shaw, η Billie αρχισε να εμφανίζεται σε ένα από τα λίγα integrated κλαμπ της Νέας Υόρκης, το Cafe Society. Ένα βράδυ, την πλησίασε ένας Εβραίος δάσκαλος από το Bronx με το ψευδώνυμο Λούις Άλεν και της έδωσε ένα ποίημα με τίτλο Strange Fruit. H Holiday το μετέτρεψε σε ένα σπαρακτικό, σκοτεινό, αργόσυρτο κομμάτι που περιέγραφε μεταφορικά τις κακοποιήσεις των μαύρων από τους λευκούς. Το τραγούδι της θύμιζε τον πατέρα της που στο μεταξύ είχε πεθάνει από πνευμονία αδυνατώντας να βρει νοσοκομείο που να δεχόταν να περιθάλψει έγχρωμο. Μετά το τραγούδι συνήθιζε να πηγαίνει στην τουαλέτα όπου έκανε εμετό. «Όταν έφτασα στον τελευταίο στίχο έβγαζα πια την πιο οργισμένη και δυνατή φωνή που είχα βγάλει επί μήνες. Κι ο πιανίστας μου στην ίδια κατάσταση βρισκότανε. Όταν είπα το «… για να το σαπίσει ο ήλιος» κοπάναγα τις λέξεις όσο δε γινόταν. Ήτανε σαν να ‘δινα χαστούκια στο κοινό, αλλά τέτοιο χειροκρότημα δεν το ‘χω ξανακούσει. Βγήκα, ανέβηκα πάνω, άλλαξα κι έβαλα τα καθημερινά μου ρούχα κι όταν κατέβηκα κάτω χειροκροτούσαν ακόμη».

Ενώ η καριέρα της εκτοξευόταν, η προσωπική της ζωή ήταν μια διαδοχή από ατυχίες. Το 1941 παντρεύτηκε τον Jimmy Monroe και λίγο αργότερα έγραψε το θρυλικό Don’t Explain μια μέρα που τον έπιασε να επιστρέφει σπίτι με κόκκινο κραγιόν στο γιακά του. Ο επόμενος εραστής της, Joe Guy τη μύησε στην ηρωίνη, από την οποία δεν θα κατάφερνε να απεξαρτηθεί ως το τέλος της ζωής της. Έβγαζε 1000 δολλάρια την εβδομάδα και τα ξόδευε όλα στα ναρκωτικά. Ανάμεσα στους φημολογούμενους εραστές της ήταν ο Orson Welles ο οποίος μάλιστα σχεδίαζε να κάνει μια ταινία για την ιστορία της τζαζ, αλλά και η ηθοποιός Tallulah Bankhead που είχε τέτοια εμμονή μαζί της ώστε λέγεται ότι προσπάθησε να μεσολαβήσει στον διευθυντή του FBI, Edgar Hoover για να την απαλλάξει από τις κατηγορίες για κατοχή ναρκωτικών. Η Billie συχνά περνούσε το χρόνο της με γυναικείες παρέες τις οποίες αποκαλούσε sisters. Παράλληλα συνέχιζε να ηχογραφεί και να εμφανίζεται σε κλαμπ της Νέας Υόρκης. Το 1941 κυκλοφόρησε το τραγούδι της God Bless The Child (that’s got his own), το οποίο χτύπησε την 25η θέση στα charts της εποχής και το οποίο η Billie έγραψε μετά από ένα καβγά με τη μητέρα της η οποία αρνήθηκε να της δώσει χρήματα όταν εκείνη, σε κάποια στιγμή, τα χρειάστηκε. Το Σεπτέμβριο του 1943 το περιοδικό Life έγραψε «Έχει το πιο ξεχωριστό στυλ από οποιαδήποτε άλλη διάσημη τραγουδίστρια και οι υπόλοιπες τη μιμούνται». Ακολουθούν άλλες επιτυχίες όπως το Travlin’ Light, το Goodmorning Heartache, Lover man και μια μικρή συμμετοχή στην ταινία Νew Orleans δίπλα στο πρότυπό της Louis Armstrong. Ωστόσο, η αυξανόμενη εξάρτησή της από τα ναρκωτικά και το αλκοόλ της δημιουργούν διαρκώς μεγαλύτερα προβλήματα.

Το 1947 μια αιφνιδιαστική έφοδος της αστυνομίας στο διαμέρισμά της καταδικάζει τη Holiday σε φυλάκιση για κατοχή ηρωίνης. Στη διάρκεια του ενός χρόνου που παρέμεινες στις φυλακές της Βιρτζίνια, από τα χείλη της δε βγήκε ούτε μισή νότα. Η περιπέτειά της με το νόμο της στέρησε την New York cabaret card, η οποία έδινε το δικαίωμα στους καλλιτέχνες να εμφανίζονται σε μέρη όπου πωλούνταν αλκοόλ- στην ουσία αποκλειστικά όπου εμφανιζόταν η ίδια μέχρι τώρα. Έτσι ένας μάνατζερ διοργάνωσε μια comeback συναυλία της στο Carnegie Hall. Η συναυλία ήταν sold out, ενώ ήταν η πρώτη φορά που προστέθηκαν καρέκλες ακόμα και πάνω στη σκηνή. Πίσω στα καμαρίνια, η Billie έτρεμε από το άγχος. Προσπαθώντας να στερεώσει την καθιερωμένη γαρδένια στα μαλλιά της, έβαλε τόση πίεση ώστε άρχισε να αιμορραγεί. Οι μουσικοί της πρότειναν να ακυρώσουν τη συναυλία, αλλά η ίδια επέμεινε και βγήκε στη σκηνή με λεκέδες από αίμα, οι οποίοι ήταν αόρατοι πάνω στο μαύρο φόρεμά της. Μόλις έπεσε η τρίτη αυλαία, λιποθύμησε.

Ο επόμενος -καταστροφικός- άντρας της ζωής της ήταν ο Louis McKay, ο οποίος ήταν μπλεγμένος με τη μαφία. Τη χτυπούσε τόσο πολύ, που σε μια συναυλία οι μουσικοί έψαχναν να αγοράσουν επιδέσμους για να δέσουν τα πλευρά της ώστε να σταθεί όρθια. Με εκείνον συνελλήφθη για άλλη μια φορά, για κατοχή ηρωίνης και κοκαίνης. το 1957, εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Αμερικανική τηλεόραση σε ένα live recording session. Ανάμεσα στους μουσικούς είναι και ο αγαπημένος της σαξοφωνίστας Lester Young, η αδερφή ψυχή της ή ο «My man» όπως συνήθιζε να τον αποκαλεί. Δεν υπήρξαν ποτέ εραστές, ωστόσο η έλξη μεταξύ τους είναι ολοφάνερη- εκείνος της είχε δώσει το παρατσούκλι Lady Day το οποίο η ίδια χρησιμοποίησε σε έναν από τους δίσκους της. Την ίδια περίοδο μετακομίζει μόνη της σε ένα μικρό διαμέρισμα και η ζωή της αρχίζει να παίρνει την κάτω βόλτα.

http://youtu.be/hhdYoWhBKhM

Πλήρως εξαρτημένη από τα ναρκωτικά, με τα χέρια γεμάτα σημάδια από ενέσεις, αδυνατεί πλέον να είναι συνεπής στις μουσικές της υποχρεώσεις. Οι εταιρείες την απολύουν, η μια μετά την άλλη και η ίδια εξομολογείται σε φίλη της «κανείς δεν έρχεται πια να με επισκεφθεί».Το τελευταίο άλμπουμ που ηχογράφησε υπό τη διεύθυνση του Ray Ellis με τίτλο Lady in Satin, θεωρείται από πολλούς το κύκνειο άσμα της. Οι ηχογραφήσεις διακόπτονταν από πολλά προβλήματα, η Billie ξεχνούσε για πρώτη φορά τους στίχους και έπινε διαρκώς. Έμοιαζε πια με φάντασμα του εαυτού της, αλλά η αδύναμη φωνή της φτάνει στο απόγειο της ειλικρίνειας και της εκφραστικότητάς της. Η ερμηνεία της αντανακλά πλέον κάθε πτυχή της δραματικής ζωής της.

Το 1959, γυρνώντας από μια περιοδεία στην Ευρώπη, η Billie πληροφορείται ότι o Lester Young πέθανε. Στην κηδεία του, δεν την άφησαν να τραγουδήσει. Τέσσερις μήνες αργότερα, καταρρέει από κίρρωση του ύπατος στο Metropolitan Hospital. Εκεί, συλλαμβάνεται για ακόμα μια φορά για κατοχή κοκαΐνης, αλλά η διαδικασία αναβάλλεται για αργότερα. Μόνο που το αργότερα δεν θα έρθει ποτέ. Στις 3 και δέκα τα ξημερώματα, στις 17 Ιουλίου του 1959 η αδάμαστη ψυχή της θρυλικότερης τραγουδίστριας του αιώνα αφήνει το ταλαιπωρημένο σώμα της στο κρεβάτι του νοσοκομείου. Όπως το τραγούδι που τόσο αγαπούσε να λέει, η ίδια ήταν ένα «παράξενο» και ιδιαίτερο «φρούτο» που πέρασε σαν κομήτης από τη μουσική ιστορία και άφησε ένα ανεξίτηλο σημάδι. Σήμερα, η «γκρινιάρα» φωνή της Billie Holiday γρατζουνάει ηδονικά τα αυτιά των θαυμαστών της ανά τον κόσμο. Η ίδια, πιθανότατα κουνάει το κεφάλι της ρυθμικά περιμένοντας να «μπει» στο κομμάτι, κάπου στην άκρη της αιωνιότητας.