Σεξουαλική κακοποίηση παιδιών: Τι γνωρίζουμε για το φαινόμενο στη χώρα μας;

Αν και ολοένα περισσότερα περιστατικά σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων βλέπουν το φως της δημοσιότητας, το φαινόμενο στη χώρα μας εξακολουθεί να μην παίρνει τις πρέπουσες διαστάσεις, αφού τα στοιχεία που διαθέτουμε μέχρι σήμερα είναι αποσπασματικά και ελλιπή. 

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) περίπου 1 στα 5 παιδιά πέφτει θύμα κάποιας μορφής σεξουαλικής βίας ή κακοποίησης. Στην Ελλάδα 1 στα 6 παιδιά θα δεχθεί κάποια μορφή σεξουαλικής βίας στη ζωή του, 1 στα 13 παιδιά θα έχει και σωματική επαφή με τους δράστες και 1 στα 30 θα έχει μια εμπειρία βιασμού ή απόπειρας βιασμού.

Συγκεκριμένα το 2020, καταγράφηκαν στην Ελλάδα 244 υποθέσεις εκμετάλλευσης γενετήσιας αξιοπρέπειας ανηλίκων και 300 υποθέσεις σεξουαλικής κακοποίησης και πορνογραφίας.

Η σεξουαλική κακοποίηση ανηλίκων αφορά σε οποιουδήποτε τύπου επαφή ενός ενήλικου με ένα παιδί με στόχο τη σεξουαλική ικανοποίηση του ενηλίκου, ο οποίος έχει την αποκλειστική ευθύνη μιας τέτοιας πράξης. Η ασέλγεια σε βάρος ανηλίκων είναι από τα πιο ειδεχθή αδικήματα στα μάτια της κοινής γνώμης και δικαιολογημένα, καθώς τα παιδιά αποτελούν κατεξοχήν θύματα ανυπεράσπιστα και με μειωμένη ικανότητα αντίδρασης.

Όπως λέει ο διεθνούς φήμης καθηγητής Κοινωνιολογίας, Ντέιβιντ Φίνκελορ, «Σε πολλές περιπτώσεις, η σεξουαλική κακοποίηση είναι θέμα εξουσίας, συχνά δεν επιβάλλεται με τη βία και δεν σχετίζεται με την παιδοφιλία. Οι δράστες καλλιεργούν την εμπιστοσύνη των ανήλικων θυμάτων στο πρόσωπό τους, τα δωροδοκούν ή τα εξαπατούν. Για αυτό και αρκετά κρούσματα συμβαίνουν σε μέρη που υποτίθεται ότι θα έπρεπε να είναι ασφαλή, όπως τα σχολεία και οι εκκλησίες».

Εξετάζοντας τις διαστάσεις του φαινομένου, επιστημονικοί συνεργάτες και συνεργάτιδες του μη κερδοσκοπικού οργανισμού ΕΛΙΖΑ, που μεριμνά κατά της κακοποίησης του παιδιού, μιλούν στην Popaganda για τα στοιχεία που διαθέτουμε στην Ελλάδα, για το modus operandi των θυτών, τις συνέπειες της σεξουαλικής βίας στα παιδιά, αλλά και για τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να τα προφυλάξουμε:

Η σεξουαλική κακοποίηση παιδιών σε αριθμούς

Οι αριθμοί αποτυπώνουν μόλις την κορυφή του παγόβουνου, αφού δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τους πραγματικούς αριθμούς, τουλάχιστον στη χώρα μας. Τα διαθέσιμα στοιχεία που έχουμε έως σήμερα απορρέουν από τα πορίσματα της Βαλκανικής Επιδημιολογικής Έρευνας για την Κακοποίηση και Παραμέληση Παιδιών, που δημοσιεύθηκαν τον Ιανουάριο του 2013, ενώ τα στοιχεία που δίνονται στους εθνικούς οργανισμούς, όπως στον Εθνικό Οργανισμό Αναφοράς για την Προστασία Θυμάτων Εμπορίας Ανθρώπων, αφορούν ενήλικες και ανήλικους και αποτελούν αποτέλεσμα της συλλογής στοιχείων από φορείς που αυτοβούλως συλλέγουν τα δικά τους στοιχεία και εξίσου αυτοβούλως τα καταθέτουν. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει κανένα εθνικό σύστημα καταγραφής στοιχείων κακοποίησης θεσμοθετημένο από τα αρμόδια Υπουργεία (Υγείας, Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Δικαιοσύνης και Προστασίας του Πολίτη) που να εκπαιδεύει και στη συνέχεια να «υποχρεώνει» τους επαγγελματίες που φροντίζουν ή εργάζονται για την προστασία των παιδιών, να καταθέτουν την αναφορά τους. Άρα, είμαστε σε θέση να εικάζουμε ή να στηριζόμαστε σε έρευνες. αλλά όχι να αποδεικνύουμε με μετρήσιμες, επίσημες καταγραφές. 

Σε διεθνές επίπεδο, 1 στα 5 παιδιά (0-18 ετών) θα βιώσει στη ζωή του τουλάχιστον 1 περιστατικό σεξουαλικής βίας. Ένα μεγάλο ποσοστό περιστατικών δεν αναφέρεται ποτέ στις υπηρεσίες προστασίας, ενώ στο 93% των περιπτώσεων ο θύτης είναι κάποιος που το παιδί γνωρίζει και εμπιστεύεται από τον οικογενειακό ή φιλικό κύκλο. Ίσως μάλιστα, η χώρα μας να βρίσκεται ανάμεσα σε αυτές με τα υψηλότερα ποσοστά κακοποίησης στην περιοχή των Βαλκανίων, σύμφωνα με την BECAN 2013. Η έλλειψη ενιαίας πολιτικής, δομών παιδικής προστασίας, εκπαίδευσης/επιμόρφωσης -σε εθνικό επίπεδο- επαγγελματιών που εργάζονται για τη φροντίδα και την εκπαίδευση των παιδιών, η νοοτροπία γενεών που θέλει το παιδί «κτήμα» του γονιού και επέκταση του, συνηγορούν σε μία μάλλον δυσμενή πραγματικότητα για κάθε παιδί. 

Οι συνέπειες της βίας στα παιδιά

Η έκθεση σε βία από μικρή ηλικία μπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξη του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος, ενώ τραυματίζει και άλλα συστήματα όπως το ενδοκρινικό, το κυκλοφορικό, το μυοσκελετικό, το αναπαραγωγικό, το αναπνευστικό και το ανοσοποιητικό σύστημα, με μακροχρόνιες συνέπειες. Η βία ενάντια στα παιδιά από τη γέννηση έως και τα πρώτα χρόνια της ανάπτυξης μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τη νοητική ανάπτυξη, με αποτέλεσμα την εκπαιδευτική και επαγγελματική καθυστέρηση.

Επίσης, μπορεί να οδηγήσει σε αδυναμία ανταπόκρισης στην καθημερινότητα και σε συμπεριφορές που θέτουν σε κίνδυνο την υγεία. Τα παιδιά που έχουν εκτεθεί σε κάποια μορφή βίας, συμπεριλαμβανομένης της σεξουαλικής, αλλά και σε άλλες αντιξοότητες κατά την πρώτη παιδική ηλικία, είναι πολύ πιθανό να αναπτύξουν συμπεριφορές «αρνητικές» για τη ζωή τους, όπως κάπνισμα, χρήση αλκοόλ και χαπιών, επικίνδυνες σεξουαλικές σχέσεις. Επίσης, τα παιδιά αυτά εμφανίζουν υψηλά ποσοστά άγχους, κατάθλιψης, άλλων εγκεφαλικών διαταραχών και τάσεις αυτοκτονίας.

Στην ενήλικη πλέον ζωή, η κακοποίηση που έχει υποστεί ένα παιδί μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη ασθενειών. Ο αυξημένος κίνδυνος καρδιαγγειακών παθήσεων, καρκίνου, διαβήτη και άλλων ασθενειών στην ενήλικη ζωή συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με τον επιβλαβή τρόπο ζωής, ως απόρροια της βίας που έχουν βιώσει στην παιδική ηλικία. Παράλληλα, τα παιδιά που εκτίθενται στη βία είναι πολύ πιθανό να αφήσουν το σχολείο, να αντιμετωπίσουν δυσκολίες στην εύρεση εργασίας, ενώ βρίσκονται σε αυξημένο κίνδυνο να πέσουν θύματα εξαπάτησης και/ή διάπραξης διαπροσωπικής βίας (βία ενάντια στον/στη σύντροφο ή στο παιδί) ή αυτό-κατευθυνόμενης βίας (αυτοκτονία, αυτοτραυματισμός), επηρεάζοντας με τον τρόπο αυτό και τις επόμενες γενιές.

Διάκριση των πράξεων σεξουαλικής παρενόχλησης και βίας 

Η κακομεταχείριση (συμπεριλαμβανομένης της βίαιης τιμωρίας) περιλαμβάνει σωματική, σεξουαλική, ψυχολογική/συναισθηματική βία και παραμέληση βρεφών, παιδιών και εφήβων από τους γονείς τους, τους φροντιστές τους και από άλλες μορφές εξουσίας και η οποία τις περισσότερες φορές εκφράζεται στο σπίτι αλλά και σε άλλους χώρους που ζουν παιδιά, όπως σχολεία και ορφανοτροφεία.

Η βία μεταξύ συντρόφων (ή ενδοοικογενειακή βία) αφορά στη σωματική, σεξουαλική και συναισθηματική βία από έναν από τους συντρόφους ή από έναν πρώην σύντροφο. Στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, ο σύντροφος που υποβάλλεται σε βία είναι η γυναίκα. Στην περίπτωσης της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης, η βία ενάντια στα κορίτσια απαντάται σε πρώιμους ή αναγκαστικούς γάμους, στους οποίους το θύμα είναι ανήλικο.

H σεξουαλική βία περιλαμβάνει ολοκληρωμένη σεξουαλική επαφή ή απόπειρα σεξουαλικής επαφής χωρίς συναίνεση και πράξεις σεξουαλικής φύσης που δεν περιλαμβάνουν επαφή (όπως ηδονοβλεψία ή σεξουαλική παρενόχληση). Ακόμη, αφορά στο εμπόριο ανθρώπων για σεξουαλικούς σκοπούς ενάντια σε κάποιον που δεν μπορεί να συναινέσει ή να αρνηθεί, ενώ συναντάμε και τη διαδικτυακή εκμετάλλευση (παιδική πορνογραφία) για τους ίδιους σκοπούς.

Τέλος, η συναισθηματική ή ψυχολογική βία αφορά στην απαγόρευση κινήσεων, τον εξευτελισμό σεξουαλικής φύσεως και μη, τη δυσφήμηση, τον εκφοβισμό, τον διαχωρισμό, την απόρριψη και άλλες μη σωματικές μορφές εχθρικής συμπεριφοράς εκ μέρους ενός ενήλικα προς κάποιον ανήλικο. Αξίζει να σημειωθεί πως οποιαδήποτε από αυτές τις μορφές βίας, εάν απευθύνεται ενάντια σε κορίτσια ή αγόρια εξαιτίας του φύλου ή του γένους τους, μπορεί να συνιστά και έμφυλη βία.

Το modus operandi και η προσέγγιση των κακοποιητών

Οι θύτες πράξεων σεξουαλικής βίας είναι 9 στις 10 περιπτώσεις άτομα που το παιδί γνωρίζει και συνήθως καλά. Αυτό είναι έκδηλο στις περιπτώσεις κακοποίησης παιδιών μικρότερης ηλικίας, όπου για να πλησιάσει κάποιος ένα παιδί προσχολικής ηλικίας για παράδειγμα, χρειάζεται να το γνωρίζει, αλλιώς δύσκολα το παιδί θα πάει κοντά του. Επομένως, δεν υπάρχουν μέρη που είναι πιο πιθανό να συμβεί ένα τέτοιο περιστατικό γιατί μπορεί να συμβεί οπουδήποτε, αρκεί να βρεθεί ο θύτης που γνωρίζει το παιδί εκεί. Αυτός είναι ο λόγος που τέτοια περιστατικά λαμβάνουν χώρα σε σπίτια, σε χώρους αθλητικών δραστηριοτήτων ακόμα και στο σχολείο.

H τακτική προσέγγισης ενός παιδιού, σταδιακά και με φιλικό τρόπο, θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν είναι απλά συνήθης, αλλά και ο μόνος τρόπος με τον οποίο οι θύτες προσεγγίζουν τα θύματά τους. Πρόκειται για το λεγόμενο grooming: εντοπίζω το θύμα μου, του μιλάω για θέματα που το ενδιαφέρουν, του κάνω δώρα ενδεχομένως, κερδίζω την εμπιστοσύνη του μέσω της παρουσίας μου στην ζωή του και έπειτα σταδιακά προβαίνω σε κακοποιητικές πράξεις.

Λόγοι για τους οποίους τα παιδιά αποσιωπούν μια πράξη βίας

Το παιδί συνήθως, όπως προαναφέραμε, κακοποιείται από κάποιον που γνωρίζει, εμπιστεύεται και αγαπά. Δεν μπορεί να καταλάβει πως το αγαπημένο του αυτό άτομο του κάνει κάτι κακό, επομένως δεν μιλά και παρουσιάζεται μπερδεμένο. Επίσης, πολλές φορές η σεξουαλική κακοποίηση δεν εμπεριέχει πόνο καθώς ως σεξουαλική κακοποίηση στοιχειοθετούνται και πράξεις όπως η θωπεία των γεννητικών οργάνων και η έκθεση ανηλίκου σε πορνογραφικό υλικό. Επομένως, και πάλι το παιδί δεν καταλαβαίνει ότι γίνεται κάτι κακό. 

Άλλος ένας λόγος για τον οποίο τα παιδιά δεν μιλούν, είναι επειδή ο θύτης μπορεί να τα απειλεί, λέγοντάς τους πως αν μιλήσουν θα κάνουν κακό σε αυτούς που αγαπούν ή ότι «δεν πρόκειται να πιστέψουν εσένα, αλλά ο δικός μου λόγος μετράει περισσότερο έναντι του δικού σου». Εάν το παιδί μεγαλώνει σε μια οικογένεια που δεν έχει ισχυρό υποστηρικτικό πλαίσιο, τότε θα φοβηθεί και θα το κρατήσει μυστικό. Εδώ έρχεται να προστεθεί και ο αδύναμος κρατικός μηχανισμός, καθώς εάν ένα παιδί νιώθει ότι δεν έχει κάποιον να το βοηθήσει πιθανότατα θα κρατήσει το στόμα του κλειστό.

Τέλος, είναι πολύ σύνηθες στα παιδιά που κακοποιούνται σεξουαλικά να παρατηρούμε έντονα συναισθήματα ντροπής και ενοχής -έκανα κάτι εγώ και το προκάλεσα-, συναισθήματα τα οποία με χειριστικό τρόπο ενισχύονται και από τον θύτη. Αν ένα παιδί νιώθει ότι με οποιονδήποτε τρόπο φταίει για κάτι τόσο τραυματικό που του συνέβη, οι πιθανότητες να μιλήσει για αυτό είναι πολύ μικρές. 

Αρνητική η ιατροδικαστική εξέταση στις περισσότερες περιπτώσεις

Η ιατροδικαστική εξέταση των παιδιών για σωματικές κακώσεις σε ένα μεγάλο ποσοστό (79%) αποβαίνει αρνητική, όπως επίσης και για τυχόν ευρήματα, ενδεικτικά σεξουαλικής κακοποίησης οποιασδήποτε μορφής (51,3%). Συγκεκριμένα, ενδεικτικά ευρήματα για κατά φύση και παρά φύση συνουσία εντοπίζονται στο 28,6% και 7,6% των παιδιών αντίστοιχα. Στο 8,9% των περιστατικών διαπιστώνονται μη ειδικά ευρήματα σεξουαλικής κακοποίησης, τα οποία θα μπορούσαν να θεωρηθούν ενδεικτικά ασέλγειας, χωρίς όμως να είναι διαγνώσιμα, ενώ στο 51,3% των περιπτώσεων δεν είναι δυνατό να ανιχνευθεί κάποιο στοιχείο κακοποίησης.

Πώς μπορεί ένας γονέας να προφυλάξει το παιδί του;

Ένας γονέας μπορεί και οφείλει να μιλήσει έγκαιρα στο παιδί του για το πώς να προστατευθεί από κακοποιητικές συμπεριφορές. Κάνουμε ανοιχτές συζητήσεις με τα παιδιά μας για το σώμα τους. Ποια είναι τα ιδιωτικά τους σημεία και γιατί κανείς ξένος δεν πρέπει να τους αγγίζει εκεί. Τους μαθαίνουμε να εμπιστεύονται το σώμα τους όταν τους δίνει σήμα κινδύνου, επομένως εάν νιώθουν άβολα για παράδειγμα όταν τους αγγίζει κάποιος να εμπιστεύονται το σώμα τους και να αποχωρούν. Τους εξηγούμε ότι δεν είναι ποτέ αποδεκτό κάποιος να τα φωτογραφίζει στα ιδιωτικά τους σημεία.

Τους μαθαίνουμε να μην κρατάνε μυστικά, τα μυστικά που τους κάνουν να νιώθουν περίεργα. Τους εξηγούμε πως ό,τι και να τους συμβεί τα εμπιστευόμαστε και θέλουμε να το μοιραστούν μαζί μας. Χτίζουμε σχέση εμπιστοσύνης με το παιδί μας από πολύ νωρίς για να νιώσει ασφάλεια. Αν πιστεύει ότι θα το μαλώσουμε, οι πιθανότητες να έρθει σε εμάς για στήριξη μειώνονται δραματικά. 

Για τα παιδιά ηλικίας 5-9 ετών υπάρχει το πρόγραμμα Ασφαλές Άγγιγμα, ένα καινοτόμο πρόγραμμα εγκεκριμένο από το Υπουργείο παιδείας, όπου μέσω ενός διαδραστικού βίντεο με κουκλοθέατρο το παιδί μαθαίνει έννοιες προστασίας του σώματος του και τρόπους για να παραμείνει ασφαλές. Το πρόγραμμα αυτό μπορεί να το διδαχθεί το παιδί στο σχολείο καθώς και να το παρακολουθήσει στο σπίτι. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα καθίσταται καινοτόμο, δεδομένου ότι δεν απευθύνεται μόνο στο παιδί αλλά περιέχει ενημερωτικά βίντεο και για τους εκπαιδευτικούς, αλλά και για τους γονείς, καλύπτοντας καίρια ερωτήματα για την πρόληψη της σεξουαλικής κακοποίησης και παραθέτοντας τρόπους δράσης.

Εάν υποψιάζεστε ή έχετε ενδείξεις ότι κάποιος ενήλικας ασελγεί σε βάρος ανηλίκων, απευθυνθείτε:

• στην Υποδιεύθυνση Προστασίας Ανηλίκων της Διεύθυνσης Ασφαλείας Αττικής – Γενική Αστυνομική Διεύθυνση Αττικής (ΓΑΔΑ): Λεωφ. Αλεξάνδρας 173, 3^ος όροφος, τηλ. 210 6476370.
• στο Τμήμα Ανηλίκων της Διεύθυνσης Ασφάλειας Θεσσαλονίκης: Μοναστηρίου 326, τηλ. 2310 388456, 2310 388457, 2310 388458.
• στις κατά τόπους Υπηρεσίες Ασφαλείας των Νομών των υπόλοιπων Υπηρεσιών της Ελληνικής Αστυνομίας.

Για αναφορές περιστατικών διαδικτυακής παρενόχλησης – παιδοφιλίας ή παιδικής πορνογραφίας, μπορείτε να επικοινωνείτε με τη Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος στα ακολούθα στοιχεία επικοινωνίας:

• Τηλεφωνικά: 11188
• Με e-mail στο: [email protected]
• Μέσω της εφαρμογής (app) για κινητά με λειτουργικό σύστημα ios-android: CYBERKID