Η Επανάσταση του 1821 και οι περιπέτειες ενός Ηρώου

Λίγη εθνικοπατριωτική ιστορία για την ανέγερση του Ηρώου των πεσόντων αγωνιστών της Επανάστασης του 1821, που στέκεται ψηλά στον λόφο απέναντι από την μονή της Αγίας Λαύρας.

Φωτογραφίες: Γεράσιμος Δομένικος / FOSPHOTOS

Απέναντι από την Μονή της Αγίας Λαύρας, στον λόφο του προφήτη Ηλία, υψώνεται επιβλητικό το «Ηρώο της Ελευθερίας», το Πανελλήνιο Ηρώο των Πεσόντων Αγωνιστών της Επανάστασης του 1821, που ανεγέρθηκε ως σύμβολο της εθνικής ανεξαρτησίας των Ελλήνων από τον τουρκικό ζυγό.

Παρά τον βαρύ, εθνικά, συμβολισμό που δόθηκε εξαρχής στην σημασία του μνημείου αυτού, η ανέγερσή του υπήρξε περιπετειώδης και η ολοκλήρωσή του είχε διάρκεια σχεδόν εβδομήντα χρόνια. Τελικά, στις 25 Μαρτίου 1971, επί Χούντας και ίσως λόγω αυτής, και με τη συμπλήρωση εκατό πενήντα χρόνων από την έναρξη της Επανάστασης του 1821, έγιναν τα αποκαλυπτήριά του.

Αρχές του 20ου αιώνα. Η Μονή της Αγίας Λαύρας έχει περάσει, πια, στη συνείδηση των περισσοτέρων Ελλήνων ως η Μητρόπολη της Εθνεργεσίας. Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, ήταν πολύ δημοφιλής στους διάφορους εθνικιστικούς κύκλους της πολιτικής σκηνής της Ελλάδας, η ιδέα να αποδοθεί στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας ο τίτλος της κοιτίδας του νεοελληνικού κράτους και να την καταστήσουν συμβολικά, αφετηρία ενός νέου πατριωτισμού και αλυτρωτισμού.

Οι μυθοπλασίες του Γάλλου φιλέλληνα και ιστορικού Πουκεβίλ, που συνέγραψε το 1824 την Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, οι απόψεις ορισμένων ιστορικών που συνέδεαν τα πολεμικά γεγονότα των πρώτων ημερών του απελευθερωτικού αγώνα με την μονή της Αγίας Λαύρας, καθώς και οι σημειώσεις που κράτησαν κάποιοι από τους συμμετέχοντες πολεμιστές στα πρώτα χρόνια της επανάστασης χρησιμοποιήθηκαν γι’ αυτόν τον σκοπό. Μέσα από την σύνθεση αυτών των πληροφορίων, δημιουργήθηκε το εθνοεγερτικό αφήγημα, η σίγουρη ιστορική αλήθεια, ότι η κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης, άρα και η έναρξή της, έγινε από τον πατριάρχη Παλαιών Πατρών Γερμανό, που ύψωσε το λάβαρο της Επανάστασης κι ευλόγισε τους αγωνιστές στην μονή της Αγίας Λαύρας, στις 25 Μαρτίου του 1821.

Ο ιστορικός και πανεπιστημιακός Βασίλης Κρεμμυδάς (απεβίωσε το 2017) ήρθε για να βάλει τα πράγματα στην θέση τους. Μέσα από το ερευνητικό του έργο, κάτερριψε και αυτόν τον μύθο (και άλλους που αφορούσαν το 1821). Η Επανάσταση στην Πελοπόννησο, είπε, δεν ξεκίνησε καν την ημερομηνία εκείνη, αλλά λίγο νωρίτερα. Ο ίδιος ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, άλλωστε, στα απομνημονεύματά του αναφέρει ότι την ημέρα εκείνη βρισκόταν σε άλλο χωριό. Το λάβαρο το ύψωσε, πράγματι, αλλά αυτό έγινε λίγες μέρες αργότερα, στην Πάτρα. Ο θρύλος της Αγίας Λαύρας εντασσόταν στις μεταγενέστερες προσπάθειες να συνδεθεί η θρησκευτική με τη νεοαναδυόμενη εθνική ταυτότητα.

Ηρώο των Πεσόντων Αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης, Αγία Λαύρα, Καλάβρυτα.

Μπορεί η κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης στην Αγία Λαύρα να είναι, τελικά, ένας ιστορικό παραμύθι, παρ’ όλα αυτά οι πραγματικές περιπέτειες της ανέγερσης του μνημείου για τους Αγωνιστές της, αποδεικνύουν ότι η ακριβέστερη αλήθεια εμφανίζεται στα ψιλά γράμματα της Ιστορίας.

Το 1896, στον απόηχο του πατριωτικού φανατισμού των χρόνων αυτών, ιδρύεται ο «Σύλλογος των εν Αθήναις και Πειραιεί Καλαβρυτινών», με πρωταρχικό σκοπό (εκτός των άλλων) την ανέγερση στην Αγία Λαύρα, Ηρώου των Αγωνιστών του 1821. Το 1904, ο Σύλλογος καταφερε να πάρει κρατική έγκριση και ξεκίνησε πανελλήνιο έρανο, όπου καλούσε τους απανταχού ‘Έλληνες να προσφέρουν μία δραχμή ο καθένας για τον εθνικό αυτό σκοπό. Με μια πρόσθετη κρατική επιχορήγηση, η Επιτροπή υπολόγιζε ότι μέχρι το 1921, που θα εορταζόταν η εκατονταετηρίδα της Επανάστασης, το Ηρώο θα είχε ανεγερθεί.

Το 1912 η Επιτροπή ανέθεσε στο γλύπτη Κώστα Δημητριάδη (δημιουργός ήδη του Δισκοβόλου, το γλυπτό που βρίσκεται απέναντι απο το Καλλιμάρμαρο) να δημιουργήσει τη μορφή του Μνημείου και να υποδείξει τον κατάλληλο χώρο, στον οποίο έπρεπε να στηθεί. Ο γλύπτης αποδέχτηκε την πρόσκληση και υπέβαλε τις πρώτες προτάσεις του.

Ακολούθησαν όμως μερικά από τα πιο δραματικά γεγονότα. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Διχασμός, η Μικρασιατική Καταστροφή. Ολα αυτά, όχι μόνο έβαλαν στον πάγο τα σχέδια της ανέγερσης του μνημείου, αλλά τα χρήματα που είχαν συγκεντρωθεί είχαν χάσει μεγάλο μέρος της αξίας τους.

Στις αρχές του 1932, ο Σύλλογος ανακίνησε και πάλι το ζήτημα. Άρχισε ξανά τη συγκέντρωση χρημάτων και ανέθεσε και πάλι στον Δημητριάδη την ανέγερση του Μνημείου, αυτή την φορά στο λόφο του Προφήτη Ηλία, απέναντι από την Ιερά Μονή της Αγίας Λαύρας.

Για την επιλογή του λόφου του Προφήτη Ηλία ως ιδανικής τοποθεσίας ανέγερσης του μνημείου, υπάρχει η μαρτυρία ότι υποδείχτηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, όταν ως πρωθυπουργός επισκέφθηκε το 1930 το μοναστήρι της Αγίας Λαύρας. Υπήρχαν ήδη ανάμεσα στους επισήμους δύο διαφορετικές γνώμες για την τοποθεσία. Τότε ο Βενιζέλος έδωσε μια μέση λύση. Είδε απέναντι τον λόφο, στον οποίο είναι τώρα στημένο το Ηρώο και όπου τότε βρισκόταν το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία και τους έπεισε ότι αυτή η θέση ήταν η καλύτερη.

Η θέα από το Ηρώο προς τον Βορρά. Αγία Λαύρα, Καλάβρυτα.

Το διακοσμητικό ανάγλυφο, το οποίο παριστάνει το ιερό Λάβαρο της Επανάστασης, στην βόρεια πλευρά του μνημείου. Αγία Λαύρα, Καλάβρυτα.

Η μαρμάρινη στήλη με ύψος δεκατεσσάρων μέτρων, από την βόρεια πλευρά του μνημείου. Αγία Λαύρα, Καλάβρυτα.

Στις 24 Ιουλίου 1932 μπήκε ο θεμέλιος λίθος του Ηρώου. Η ημέρα χαρακτηρίστηκε ιστορική κατά τους διοργανωτές. Πλήθος κόσμου μέσα σ΄ ένα πνεύμα εθνικής υπερηφάνειας και συγκίνησης έτρεξε να παρακολουθήσει τις εκδηλώσεις που έλαβαν χώρα, τόσο στην Αγία Λαύρα όσο και στο χώρο του Ηρώου. Τα λεφτά όμως και πάλι δεν έφταναν για την πραγματοποίηση του μεγαλεπήβολου σχεδίου της ανέγερσης.

Οπότε, άρχισε να τίθεται ως «εθνικός» στόχος η διοργάνωση πανελληνίων εράνων για τη συγκέντρωση χρημάτων για την ανέγερση του Ηρώου. Η επιτροπή απηύθυνε, για μια ακόμη φορά, έκκληση στους απανταχού Έλληνες για να συνεισφέρουν τον οβολό τους υπέρ του Ηρώου. Μέχρι και κρατικά αεροπλάνα (!) έριξαν χιλιάδες φέιγ βολάν προς τον λαό των Αθηνών, που τον καλούσαν να συνδράμει στον έρανο.

Μέχρι το 1938, οι εργασίες είχαν προχωρήσει αρκετά. Είχε ήδη κατασκευασθεί η στήλη ύψους δεκατεσσάρων μέτρων και η περιμετρική πλατεία με τα σκαλοπάτια και τα στηθαία. Στη βόρεια πλευρά της στήλης φιλοτεχνήθηκε διακοσμητικό ανάγλυφο, το οποίο παριστάνει το ιερό Λάβαρο της Εθνεγερσίας και στο επάνω μέρος της νότιας πλευράς ανάγλυφο, το οποίο παριστάνει τον Απόλλωνα με άρμα στα νέφη να επαναφέρει το φως του πολιτισμού και της Ελευθερίας στην Ελλάδα. Στην κορυφή της στήλης προβλεπόταν να στηθεί άγαλμα γυναίκας, ύψους τριών μέτρων, σύμβολο της ελευθερίας. Στη βάση της στήλης προβλεπόταν από τη μια μεριά άγαλμα κληρικού καθισμένου και από την άλλη άγαλμα αρματολού επίσης καθισμένου.

Στα χρόνια που ακολούθησαν η υπόθεση της ανέγερσης του Ηρώου “βάλτωσε” και πάλι. Ο γλύπτης ζούσε μόνιμα στο Παρίσι και προβάλλοντας συνεχώς διάφορες δικαιολογίες στην Επιτροπή, δεν φιλοτέχνησε τα αγάλματα παρότι είχε εισπράξει όλες τις προκαταβολές. Μετά ήρθε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η κατοχή, ο θάνατος του Δημητριάδη στο Παρίσι και εν συνεχεία ο εμφύλιος. Η ολοκλήρωση του μνημείου ματαιώθηκε για ακόμη τριάντα χρόνια.

Την δεκαετία του 1960 έγιναν ξανά προσπάθειες για εράνους από κάποια επιτροπή, η οποία πίεζε το κράτος να εκπληρώσει την υπόσχεση της ανέγερσης. Οι τελευταίοι συνέχισαν να υπόσχονται. Οι υποσχέσεις έμειναν ανεκπλήρωτες.

Μωριάς. Αγία Λαύρα, Καλάβρυτα.

Το 1967 έγινε τελικά το πραξικόπημα και η χούντα των Συνταγματαρχών κυβερνούσε την χώρα. Δύο χρόνια μετά, ο Παπαδόπουλος αποφάσισε ότι το 1971 θα είναι έτος εορτασμού των εκατό χρόνων από την Εθνική Παλιγγενεσία και προγραμματίστηκαν εορταστικές, εθνικές εκδηλώσεις εις «άπασαν την επικράτειαν». Η επιτροπή ανέθεσε τότε στον Καθηγητή Καλών Τεχνών, γλύπτη Μιχάλη Τόμπρο να φιλοτεχνήσει τρία αγάλματα: της ελευθερίας (που σπάει τα δεσμά της σκλαβιάς), του ιερέα (που κραταει υψωμένο έναν σταυρό) και του αρματολού (που κραδαίνει γιαταγάνι).

Υπό την πίεση του χρόνου, λοιπόν, τα πάντα ετοιμάστηκαν και τα αποκαλυπτήρια του Ηρώου των Πεσώντων Αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης έγιναν, τελικά, στις 25 Μαρτίου 1971 .

Το έργο κινδύνεψε πολλές φορές να ματαιωθεί. Μια απο αυτές ήταν δύο μέρες πριν τον εορτασμό, όταν ο αρχιτέκτονας που επόπτευε τα έργα, θέλοντας να προστατεύσει τη μαρμάρινη στήλη από τη φθορά που θα μπορούσε να προκαλέσει μια απότομη αλλαγή του καιρού, την περιέλουσε με ένα λευκό προστατευτικό υγρό, το οποίο όμως οδήγησε στο «μαύρισμα» των μαρμάρων. Έτσι, τα αποκαλυπτήρια πραγματοποιήθηκαν, με τα μάρμαρα «μαύρα». Αργότερα έγινε προσπάθεια αποχρωματισμού.

Πολλά γράφτηκαν και ειπώθηκαν για τη μορφή των αγαλμάτων. Ότι το γλυπτό του Αρματολού ήταν «άνευ μύστακος, με ανδρομίδας σημερινού βλαχοποιμένος, ασκεπής και με υποκάμισον Μπάυρον, ουδεμίαν ομοιότητα έχει με τον παραδεδομένον τύπον του κλεφταρματολού του Μωριά». Κατά τη γνώμη άλλων, ο Αρματολός απεικονίσθηκε με τσαρούχια Βουλγαρικά (!) ή κατά άλλους, είχε όψη πολύ καλοθρεμμένη για αγωνιστή του ’21. Και το αστείο. Το πρώτο πρόπλασμα της Ελευθερίας είχε τον ένα μαστό έξω και φαίνονταν οι μηροί της. Η θέα του γυναικείου γλυπτού προκάλεσε την έντονη αντίδραση των μοναχών και ο γλύπτης αναγκάστηκε να το αλλάξει!

Η σημερινή θέση των αγαλμάτων αποτελεί μια συμβιβαστική λύση στην οποία κατέληξε η Επιτροπή, μια και υπήρχαν διαφορετικές απόψεις για την τοποθέτηση των γλυπτών. Η μία υποστήριζε να εφαρμοστεί το σχέδιο Δημητριάδη και να τοποθετηθεί το άγαλμα της Ελευθερίας στην κορυφή της στήλης και τα αγάλματα του Κληρικού και του Αγωνιστή να κάθονται στη βάση της. Η άλλη γνώμη ήταν ότι και τα τρία αγάλματα έπρεπε να τοποθετηθούν όχι πάνω στην στήλη, αλλά στο επάνω διάζωμα του Ηρώου, στο ίδιο επίπεδο με τους επισκέπτες. Ο γλύπτης Τόμπρος αποδέχτηκε τη μέση λύση.

Η τελική εκδοχή του μνημείου περιλαμβάνει τρία γλυπτά. Την Ελευθερία που σπάει τα δεσμά της, στα δεξιά της τον Αρματολό και αριστερά τον Κληρικό. Έργα και τα τρία του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου. Αγία Λαύρα, Καλάβρυτα.