Χριστούγεννα. Η εποχή των Θαυμάτων. Η εποχή που γιορτάζουμε μια γέννηση από γυναίκα που έμεινε έγκυος μυρίζοντας έναν κρίνο – ένα μεγάλο θαύμα, δηλαδή, θεμέλιο λίθο της χριστιανικής θρησκείας. Αν νομίζετε όμως ότι μόνο στον χριστιανισμό συμβαίνουν αυτά, κάνετε λάθος.
Στο αρχαίο ινδικό έπος Μαχαμπχαράτα, μια άλλη παρθένος, η Kunti, γεννημένη η ίδια από το σώμα της γυναίκας-θεάς Siddhi, γέννησε τον ήρωα Karna αφού τη γονιμοποίησε ο θεός-ήλιος Surya. Μετά τη γέννηση, η Kunti επανέκτησε την παρθενιά της. Ο Βούδας πιστεύεται ότι γεννήθηκε από το δεξί πλευρό της μητέρας του ενώ εκείνη στεκόταν όρθια. Το βρέφος Βούδας αμέσως έκανε επτά βήματα, ενώ μίλησε και είπε «είμαι ο αρχηγός του κόσμου». Τη γέννηση του Μωάμεθ λέγεται πως συνόδευσε ένα εκτυφλωτικό φως.
Κι ο εμπνευστής του Ταοϊσμού, ο Κινέζος φιλόσοφος Lao Tzu γεννήθηκε ηλικιωμένος με άσπρα μαλλιά και γένια, αφού η μητέρα του τον κυοφορούσε για 80 ολόκληρα χρόνια. Το όνομά του εξάλλου σημαίνει «Γηραιός Δάσκαλος».
Αυτά είναι μερικά μόνο από τα θαύματα στα οποία έχει χαρακτηριστικά αναφερθεί ο Yujin Nagasawa, καθηγητής Φιλοσοφίας της Θρησκείας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμινγχαμ και συγγραφέας του Miracles: A Very Short Introduction (Θαύματα: Μια Πολύ Σύντομη Εισαγωγή) από το Oxford University Press.
Ιστορικά, λοιπόν, τα θαύματα έχουν υπάρξει ένας από τους θεμέλιους λίθους πολλών θρησκειών, η καθεμία από τις οποίες θεωρεί ότι μόνο μια συγκεκριμένη θεϊκή δύναμη μπορεί να τα πραγματοποιήσει. Και φυσικά, δεν αφορούν μόνο σε γεννήσεις θεών, αλλά και σε δημιουργία ή πολλαπλασιασμό τροφίμων, θεραπείες ασθενών, ανάσταση νεκρών, έλεγχο του καιρού, του ήλιου και του φεγγαριού, και πολλά ακόμα.
Τα θαύματα όμως δεν είναι συνδεδεμένα μόνο με τη θρησκεία. Οι άνθρωποι έχουμε την τάση να ονομάζουμε θαύμα κάθε ασυνήθιστο, ανεξήγητο γεγονός που μας εκπλήσσει ευχάριστα. Πόσα δάκρυα μέσα κι έξω από νοσοκομεία για έναν αγαπημένο μας βαριά ασθενή δεν έθρεψαν ελπίδες «για ένα θαύμα» όταν αρχίζουν να χάνουν τις δικές τους οι γιατροί (δεν αναφερόμαστε φυσικά σε θρησκόληπτους δεισιδαίμονες που επαφίενται αποκλειστικά σε κάποιον θεό για ίαση, απορρίπτοντας την επιστήμη). Και πόσοι άνθρωποι, σύμφωνα με δημοσιογραφικούς τίτλους, δεν έχουν «σωθεί από θαύμα».
Είναι χαρακτηριστικό ότι η αγγλική λέξη miracle (θαύμα) προέρχεται από τη λατινική mirari, που σημαίνει «να καταπλήσσεσαι» (to wonder). Και τι άλλο από έκπληξη προκαλεί ένα θαύμα, αφού υπερβαίνει τα μέτρα του ανθρώπου και της φύσης.
Από τις διαφεντευμένες από τους θεούς θρησκείες, λοιπόν, μέχρι την καθημερινή μας χοϊκή πραγματικότητα, το θαύμα παραμένει κεντρικό στην ανθρώπινη ιστορία, φιλοσοφία και καθημερινότητα.
Το στοιχείο που κάνει τη διαφορά είναι πως στα θαύματα δεν πιστεύουν μόνο οι θρησκευόμενοι.
Ας πάρουμε για παράδειγμα το Ηνωμένο Βασίλειο. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα, το 77% των ενηλίκων και το 61% των μη θρησκευόμενων στη χώρα συμφωνούν με τη φράση ότι «υπάρχουν πράγματα στη ζωή που απλώς δεν μπορούμε να εξηγήσουμε με την επιστήμη ή άλλα μέσα». Ένα επιπλέον 16% ισχυρίζεται πως είτε οι ίδιοι είτε κάποιος που γνωρίζουν έχει ζήσει κάτι που θα αποκαλούσαν «θαύμα».
Τα αποτελέσματα είναι ακόμα πιο εκπληκτικά αν λάβουμε υπόψη ότι η Βρετανία είναι μια ανεπτυγμένη χώρα, μέλος των G7, και ιδιαίτερα κοσμική, αφού το 52% των Βρετανών δηλώνουν ότι δεν πιστεύουν σε καμία θρησκεία.
Δεν επιβεβαιώνονται λοιπόν απόλυτα οι θιασώτες τους Ιρλανδού φιλοσόφου του ορθού λόγου Τζον Τόλαντ, ο οποίος ισχυριζόταν ότι «όσο πιο βάρβαρος και με άγνοια παραμένει ένας λαός, τόσο πιο εύπιστος θα διαπιστώσετε πως είναι σε ιστορίες τέτοιου είδους». Εξάλλου, σύμφωνα με τον φιλόσοφο του Σκοτσεζικού Διαφωτισμού Τζον Κάμπελ, στο Κοράνι ο Μωάμεθ δεν εμφανίζεται να πραγματοποιεί δημόσια θαύματα, παρότι η κοινωνία στην οποία απευθυνόταν θα ήταν η πλέον δεκτική σε αυτά. Επιπλέον, με αυτή τη θεωρία δεν εξηγείται πώς διαπρεπείς επιστήμονες όπως ο Ισαάκ Νιούτον και ο Ρόμπερτ Μπόιλ υπήρξαν γνωστοί υπερασπιστές των χριστιανικών θαυμάτων.
Είναι πολύ πιο σύνθετες οι δυνάμεις λοιπόν που βρίσκονται σε διεργασία. Γιατί ακόμα και σήμερα, οι άνθρωποι, όπως είπε ο συγγραφέας Τόμας Μόργκαν, «αγαπούν να ικανοποιούν το Πάθος για Θαυμασμό, και αντλούν πολύ μεγάλη Ικανοποίηση να ακούν ή να διηγούνται Θαύματα».
Πώς γίνεται, όμως, στην εποχή μας, που την ορίζουν η επιστήμη και η τεχνολογία, να πιστεύουμε ακόμα σε θαύματα; Πόσο λογικό είναι αυτό;
Πρόσφατα, μια γυναίκα από το Νιου Τζέρσεϊ ισχυρίστηκε πως ανοίγοντας ένα μανταρίνι ανακάλυψε στην καρδιά του τη φιγούρα του Εσταυρωμένου. Η ιστορία, που δημοσιεύτηκε από την αμερικανική ταμπλόιντ Sun, συνοδευόταν από σχετική φωτογραφία, με έναν σχηματισμό των λευκών ινών του φρούτου που παρέπεμπε στη φιγούρα του Χριστού.
Μπορεί να θεωρηθεί αυτό θαύμα;
Οι φιλόσοφοι που έχουν χύσει αρκετούς τόνους μελάνι περί θαυμάτων θα απαντούσαν σύσσωμοι πως «όχι».
Το θαύμα είναι μια «παραβίαση των νόμων της φύσης», σύμφωνα με τον πιο γνωστό ορισμό, εκείνον του φιλοσόφου Ντέιβιντ Χιουμ. Αυτή η παραβίαση, λέει ο Χιουμ, προκαλείται «από κάποια συγκεκριμένη εκούσια ενέργεια της θεότητας, ή από την παρέμβαση κάποιου αόρατου παράγοντα».
Στη γυναίκα όμως που είδε τη φιγούρα στο μανταρίνι απλώς λειτούργησε ο γνωστός στους ψυχολόγους μηχανισμός της παρειδωλίας, τον οποίο αναφέρει και ο Nagasawa: καθώς οι άνθρωποι έχουμε την ικανότητα να αναγνωρίζουμε γνωστά πρόσωπα, σχήματα, μορφές, είναι πολύ πιθανό να «αναγνωρίσουμε» στη φύση κάτι που ταιριάζει με τα γνωστά μας σχήματα. Κάπως έτσι «βλέπουμε» και διάφορες φιγούρες στα σύννεφα. Επιπλέον, η εμπειρία της γυναίκας ερμηνεύεται απόλυτα λογικά με βάση τον νόμο των πιθανοτήτων. Δηλαδή, δεδομένου ότι φυτρώνουν δισεκατομμύρια μανταρίνια στον πλανήτη, είναι πιθανό κάποιο να διαμορφώθηκε με τέτοιο σχηματισμό.
Ωστόσο, ακόμα και αν συνειδητοποιήσει ότι τελικά δεν πρόκειται για θαύμα, η γυναίκα αυτή μάλλον θα συνεχίσει να διαδίδει την ιστορία της «με τις καλύτερες προθέσεις στον κόσμο, για χάρη ενός τόσο ιερού σκοπού», όπως ισχυριζόταν ο Χιουμ για τους θρησκευόμενους – εδώ, ίσως, θρησκόληπτους. Αυτό σημαίνει πως κάποιοι βλέπουν θαύματα εκεί που θέλουν να δουν.
Σε μια πολύ διαφορετική περίπτωση, πριν δυόμιση χρόνια δημοσιευόταν η είδηση για τον Έλληνα επιβάτη ο οποίος χάρη σε μια σειρά από τυχαία γεγονότα έχασε για δύο λεπτά την πτήση Αντις Αμπέμπα-Ναϊρόμπι, και σώθηκε «από θαύμα» καθώς το Boeing 747 που την εκτελούσε συνετρίβη και όλοι οι 157 επιβαίνοντες σκοτώθηκαν.
Μπορεί να θεωρηθεί κάτι τέτοιο θαύμα; Από φιλοσοφικής πλευράς, η απάντηση είναι και πάλι όχι. «Δεδομένου ότι υπάρχουν δισεκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη που κάνουν διάφορα όλη την ώρα, κάποτε προκύπτουν και ασυνήθιστες συμπτώσεις» λέει ο καθηγητής Nagasawa.
Τα θαύματα λοιπόν δεν μπορούν απλώς να είναι απίθανα από στατιστικής πλευράς ούτε παράλογα. «Ακόμα και ένθεοι φιλόσοφοι αναφέρουν πως ούτε ο θεός δεν κάνει πράγματα που θεωρούνται παράλογα», λέει ο Nagasawa. «Τα θαύματα είναι νομολογικά απίθανα γεγονότα, που σημαίνει πως δεν μπορούν να συμβούν δεδομένων των νόμων της φύσης».
Σύμφωνα βέβαια με άλλη ενδιαφέρουσα θεωρία του φιλοσόφου Μπαρούχ Σπινόζα, τα αποκαλούμενα θαύματα είναι γεγονότα που υπόκεινται σε κάποιους φυσικούς νόμους τις αιτίες των οποίων απλώς αγνοούμε. Με δυο λόγια, ο πεπερασμένος ανθρώπινος νους δεν γνωρίζει τα πάντα.
Κι αυτό θυμίζει μια φράση του Αϊνστάιν: «Το να γνωρίζει κανείς πως αυτό που μας φαίνεται ανεξιχνίαστο υπάρχει πραγματικά και μας παρουσιάζεται ως η ανώτερη σοφία και η πιο λαμπερή ομορφιά, τις οποίες οι ταπεινές μας πνευματικές ικανότητες μπορούν να κατανοήσουν μόνο στις πιο πρωτόγονες μορφές τους – αυτή η γνώση, αυτή η αίσθηση βρίσκεται στο κέντρο της αληθινής θρησκευτικότητας. Με αυτήν την έννοια, και μόνο με αυτήν την έννοια, ανήκω στη χορεία των βαθιά θρησκευόμενων ανθρώπων».
Μια μέρα, στο στρατόπεδο θανάτου του Άουσβιτς, οι Ναζί επέλεξαν έναν κρατούμενο για να τον στείλουν σε θάλαμο λιμοκτονίας. Ο άνθρωπος άρχισε να κλαίει και να φωνάζει «έχω γυναίκα και παιδί, δεν μπορώ να πεθάνω». Τότε ένας άλλος κρατούμενος, ο Πολωνός ιερέας Μαξιμίλιαν Κόλμπε, βγήκε μπροστά. Στείλτε εμένα αντί γι’ αυτόν τον άνθρωπο, είπε. Είμαι ιερέας και δεν έχω οικογένεια. Πράγματι, οι Ναζί μετέφεραν τελικά τον Κόλμπε στον θάλαμο, όπου τελικά πέθανε.
Αυτό είναι ένα από τα παραδείγματα που διηγείται ο Nagasawa, θέτοντας το κομβικό ερώτημα:
Υπάρχουν θαύματα χωρίς τη συνδρομή του υπερφυσικού;
Κι εδώ, θα εστιάσει στην ακραία αλτρουιστική πράξη: το να θυσιάσει κάποιος τη ζωή του για να σώσει τη ζωή ενός αγνώστου.
«Οι ακραία αλτρουιστικές πράξεις προκαλούν δέος και έκπληξη γιατί μέσω της βούλησης του ίδιου του αλτρουιστή, παραβιάζουν ένα ισχυρό χαρακτηριστικό συμπεριφοράς που οι άνθρωποι έχουν αναπτύξει μέσω μιας μακράς διαδικασίας εξέλιξης», υποστηρίζει ο φιλόσοφος. Το χαρακτηριστικό αυτό δεν είναι άλλο από το να δίνουμε προτεραιότητα στη δική μας ζωή – το ένστικτο της επιβίωσης και της διαιώνισης των γονιδίων μας.
Οι αλτρουιστές λοιπόν δρουν κόντρα σε αυτό. Η επιστήμη έχει προσπαθήσει να εξηγήσει τη συγκεκριμένη συμπεριφορά. Εμείς εντοπίσαμε και έρευνα σύμφωνα με την οποία κάποιοι από τους ακραίους αλτρουιστές έχουν μεγαλύτερη κατά 8,1% τη δεξιά αμυγδαλή. Πολλές θεωρίες βέβαια φαίνεται να εκκινούν από ένα «δεδομένο», ότι ο αλτρουιστής πρέπει να αποκομίζει κάποιο «όφελος» από την πράξη του. Σε κάποιες τέτοιες περιπτώσεις, λένε επιστήμονες, μπορεί να υπερισχύει η ανάγκη διαιώνισης μιας ομάδας ή ενός είδους – και έτσι να παρατηρούνται αλτρουιστικές συμπεριφορές προς όφελος της ομάδας ή του είδους.
«Καμία όμως από αυτές τις θεωρίες δεν μπορεί να εξηγήσει τις αλτρουιστικές πράξεις, γιατί είναι μοναδικά γεγονότα στα οποία δεν υπάρχει γενετικό ή εξελικτικό “πλεονέκτημα” για τους αλτρουιστές», υποστηρίζει ο Nagasawa.
Όλοι έχουμε σχετικά περιστατικά να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας, όχι μόνο από την ιστορία, αλλά και από την επικαιρότητα. Ο άνθρωπος που όρμηξε στη φωτιά να σώσει συνανθρώπους του. Κάποιος που συνεπλάκη με οπλισμένο κακοποιό για να προστατεύσει το θύμα. Οι γιατροί που φεύγουν εθελοντικά για αποστολές σε εμπόλεμες ζώνες. Άλλοι που δωρίζουν το νεφρό τους σε αγνώστους.
Ο Σουσάκι Έντο, ο Ιάπωνας χριστιανός συγγραφέας της νουβέλας «Silence» στην οποία βασίστηκε αργότερα το ομώνυμο φιλμ του Μάρτιν Σκορσέζε, λέει μιλώντας για τον Κόλμπε: «Δεν θα το θεωρούσα θαύμα αν έπεφτε ξαφνικά ψωμί από τον ουρανό ή κάποιο ουράνιο φως τύφλωνε τους Ναζί αξιωματικούς όταν στάλθηκε ο ιερέας στον θάλαμο λιμοκτονίας. Το σημαντικό είναι ότι για να σώσει τον νεαρό που έκλαιγε μπροστά του ο Κόλμπε είπε χωρίς ίχνος απόγνωσης “δεν έχω γυναίκα και παιδί, είμαι ιερέας. Αφήστε με να τον αντικαταστήσω” και πήγε εθελοντικά στον θάλαμο λιμοκτονίας για να πεθάνει. Θέλω να πω ότι αυτό το γεγονός είναι ένα θαύμα».
Ο Έμπο δεν είναι φιλόσοφος για να γνωρίζει πώς ορίζεται το θαύμα, επισημαίνει ο Nagasawa αναφερόμενος στο συγκεκριμένο απόσπασμα. Λέει όμως ότι ο Κόλμπε ως κοινός θνητός δεν μπορούσε να παραβιάσει τους νόμους της φύσης, να δράσει υπερφυσικά παράγοντας τροφή ή σκοτώνοντας τους Ναζί. Και γι’ αυτό έδρασε αλτρουιστικά: θυσίασε την ίδια του τη ζωή.
Εξάλλου, κάτι που παραβιάζει τους νόμους της φύσης δεν είναι απαραίτητα αξιέπαινο. Η αλτρουιστική πράξη είναι. Κι ο φιλόσοφος καταλήγει: «Κάπως παράδοξα, οι ακραία αλτρουιστικές πράξεις θα μπορούσαν να θεωρηθούν εξίσου ή ακόμα περισσότερο θαύματα από ό,τι έχουμε ορίσει ως θαύμα ακριβώς επειδή δεν παραβιάζουν τους νόμους της φύσης».
Ακόμα πάντως και αν δεν είναι «ακραίες», σκέφτομαι, οι αλτρουιστικές πράξεις «πάνε κόντρα» σε ένα άλλο σύγχρονο χαρακτηριστικό που έχει αναπτυχθεί μαζί με το καπιταλιστικό σύστημα και αποτελεί θεμέλιο λίθο του: τον ατομικισμό. Δεν είναι εύκολο να δρας εκκινούμενος από ανιδιοτελή συναισθήματα ανθρωπισμού ενώ έχεις ανατραφεί σε εποχή αδίστακτου κυνισμού.
Χριστούγεννα, λοιπόν. Η εποχή των Θαυμάτων. Και τελικά ίσως δεν χρειάζεται να κοιτάζουμε ψηλά για να τα ανιχνεύσουμε. Συμβαίνουν δίπλα μας. Κάποτε μάλιστα, θαυματοποιοί μπορεί να είμαστε εμείς οι ίδιοι.
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ:
Podcast: O Yujin Nagasawa για τα Θαύματα του Ιησού
https://thepanpsycast.com/dct-audiobook/chapter13
Video – Yujin Nagasawa: A Short Introduction to Miracles, Talks at Google
https://www.youtube.com/watch?v=fPM8Co_CtPU
