Θεσσαλία – Η επόμενη μέρα: Ναι στα δίκτυα πράσινων διαδρόμων, όχι στα φράγματα

Δεν είχε περάσει πολύς καιρός από τις καταστροφικές πυρκαγιές που έπληξαν το περασμένο καλοκαίρι τη χώρα, όταν τον Σεπτέμβριο του 2023 ο Κυριάκος Μητσοτάκης δήλωνε σε συνέντευξή του στο Bloomberg ότι η κλιματική αλλαγή «είναι μια ευκαιρία να επεκτείνουμε την τουριστική περίοδο». Την ίδια στιγμή, η Θεσσαλία ερχόταν αντιμέτωπη με τις τρομακτικές πλημμύρες της κακοκαιρίας Daniel και της κακοκαιρίας Elias, που άφησαν πίσω τους κατεστραμμένες περιουσίες, απώλειες ανθρώπων, ζώων και εκτάσεων γης. Ήταν τότε που το Υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών διατεινόταν ότι οι υποδομές στο πλαίσιο των αντιπλημμυρικών έργων θα αποκατασταθούν με αντοχή σε πλημμύρες 50ετίας και όχι περισσότερο, λόγω μεγάλου κόστους.

Ενώ δεκάδες επιστημονικές δημοσιεύσεις και έρευνες αναφέρουν ότι η συχνότητα των βροχοπτώσεων ή ο συνολικός αριθμός του νερού που πέφτει στη γη, πρόκειται να μειωθεί λόγω της κλιματικής κρίσης στη Μεσόγειο, με αποτέλεσμα να έχουμε περισσότερα συμβάντα ξηρασίας, και, ταυτόχρονα η ένταση αυτών των βροχοπτώσεων να είναι πολύ πιο μεγάλη με συνέπεια οι υπάρχουσες υποδομές να μην μπορούν να υποστηρίξουν τη νέα κλιματική πραγματικότητα, το κράτος φαίνεται να μην έχει έρθει σε ρεαλιστική επαφή με τη δραματική αύξηση των πλημμυρικών συμβάντων την τελευταία δεκαετία και ιδίως την τελευταία τριετία.

«Δεν είμαι σίγουρος αν στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο γενικότερα και στην Ελλάδα ειδικότερα έχουμε καταλάβει τι σημαίνει κλιματική κρίση», σημείωσε χαρακτηριστικά ο Θάνος Γιαννακάκης, υπεύθυνος των λύσεων που προσφέρει η φύση και τα οικοσυστήματα στο WWF Ελλάς, στη συζήτηση που πραγματοποιήθηκε με θέμα τις αιτίες της καταστροφής στη Δυτική Θεσσαλία και τα επόμενα βήματα.

Μήπως δεν θέλουμε να μάθουμε από τα λάθη μας;

Όπως εξήγησε αρχικά ο ίδιος για τους τρόπους με τους οποίους έχουμε μάθει έως τώρα στην Ελλάδα να “προλαμβάνουμε” και να “αντιμετωπίζουμε” τις πλημμύρες, «Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι οι πλημμύρες αποτελούν ένα φυσικό φαινόμενο. Πάντα συνέβαιναν και πάντα θα συμβαίνουν. Ωστόσο, θα πρέπει να φτιάξουμε έναν κόσμο πιο ασφαλή ώστε να μειώσουμε την έκθεση στα φαινόμενα αυτά. Πίσω στο 2020, ήρθαμε αντιμέτωποι με τον μεσογειακό κυκλώνα Ιανό, τον οποίο τότε χαρακτήριζαν ως το “σημαντικότερο πλημμυρικό γεγονός στην Ελλάδα”. 

Πλημμυρισμένη πόλη απο την κακοκαιρία Daniel στο χωριό Αστρίτσα, στην Καρδίτσα, στις 8 Σεπτεμβρίου , 2023

Πάνω από 150.000 στρέμματα πλημμύρισαν και οι υλικές ζημιές ξεπέρασαν το 1 δισ. ευρώ. Παρόλα αυτά, δεν μάθαμε πώς να κάνουμε αντιπλημμυρικά έργα στην Ελλάδα. Συνέχισαν να υφίστανται οι ίδιες πρακτικές: Καθαρισμοί ή εκβάθυνση των ποταμών από τη βλάστηση – όπως στον Πηνιό το 2019 με έργα της Περιφέρειας όπου έγινε πλήρης αποψίλωση της βλάστησης ή στο Μουζάκι που οριοθέτησαν την κοίτη με πολύ σκληρά μέσα, επιδεινώνοντας έτσι το πρόβλημα, αφού αυξήθηκε η ορμή του νερού».

Τον περασμένο Σεπτέμβριο, δύο από τις ισχυρότερες κακοκαιρίες που έχει βιώσει ποτέ η χώρα (Daniel, Elias), έπληξαν την Κεντρική Ελλάδα και αποδείχθηκαν ακόμη πιο καταστροφικές από τον Ιανό. Μέσα σε τρεις μέρες σε ορισμένα σημεία της Θεσσαλίας η βροχή έφερε πάνω από 1100mm νερού, ποσότητα που συνήθως συγκεντρώνεται σε διάστημα δύο-δυόμιση ετών. Ως αποτέλεσμα, οι πλημμυρισμένες εκτάσεις έφτασαν τα 750.000 στρέμματα και οι ζημιές που προκλήθηκαν δεν έχουν ακόμη εκτιμηθεί από το κράτος. Η πρώτη εκτίμηση των ανθρώπων της WWF είναι ότι θα ξεπεράσουν σε κόστος τα 5 δισ., ωστόσο, παρά το ανεξέλεγκτο μέγεθος της καταστροφής, φαίνεται πως συνεχίζουμε και κάνουμε τα ίδια λάθη, αρνούμενοι να προετοιμαστούμε για το μέλλον σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο κλίμα.

Καταστροφές μετά από πλημμύρες που προκλήθηκαν από το πέρασμα της κακοκαιρίας Daniel, στον Άφιο Ιωάννη Πηλίου, στις 8 Σεπτεμβρίου 2023

Οι αιτίες των ανεξέλεγκτων πλημμυρών – Πολλαπλασιαστικός παράγοντας η κλιματική κρίση

Αναφερόμενος στις αιτίες των πλημμυρών, ο κ. Γιαννακάκης σημείωσε πως, «Η κλιματική αλλαγή δεν αποτελεί τη μοναδική αιτία – και σίγουρα όχι την πιο σημαντική. Θα λέγαμε ορθότερα πως αποτελεί έναν πολλαπλασιαστικό παράγοντα για τις πλημμύρες». Βασική αιτία, η οποία προέρχεται από την ανθρώπινη παρέμβαση στη φύση, αποτελεί η αλλαγή υδρογεωλογικών συνθηκών. «Το 1933, έγινε μια μελέτη από την αγγλική εταιρεία Boot, η οποία προέβλεπε ότι τα επόμενα χρόνια στη Θεσσαλία θα γίνονταν εκτεταμμένα έργα για να αποκτηθεί περισσότερη αγροτική γη, σε περιοχές που υπήρχαν 65.000 στρέμματα μονίμων ελών και 535.000 στρέμματα κατακλυζομένων εδαφών. Η ίδια μελέτη έκανε λόγο και για εκτροπές πολλών ποταμών. Μια δεκαετία μετά, τα έλη και τα κατακλυζόμενα εδάφη αποστραγγίχτηκαν, καναλοποιήθηκαν και έγιναν εκτροπές ποταμών – και τολμώ να πω ότι τότε καλώς έγιναν αυτά τα έργα για να αποκτηθεί αγροτική γη, ωστόσο, το ίδιο νόμισμα έχει δύο όψεις», πρόσθεσε.

Μια επιπρόσθετη βασική αιτία των εκτεταμένων πλημμυρών, είναι οι ανεπαρκείς υποδομές, όπως οι δρόμοι και οι γέφυρες που σχεδιάστηκαν στο παρελθόν υπό διαφορετικά κλιματικά δεδομένα. «Επιπλέον, οι διαχρονικά κακές διαχειριστικές πρακτικές που εφαρμόζονται στην περιοχή, η απουσία ενός ενιαίου φορέα διαχείρισης του νερού (ΡΑΕ) και η διάσπαση των αρμοδιοτήτων σε πολλές μικρότερες, και η κακή διαχείριση των θυροφραγμάτων, συνέβαλαν σημαντικά σε όσα τώρα βιώνει ο τόπος. Μιλώντας επίσης μετά τον Ιανό με ανθρώπους στην περιοχή, μας είπαν πως υπάρχουν μικρά παράνομα φράγματα τα οποία φτιάχνουν οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι τους καλοκαιρινούς μήνες για να κρατήσουν λίγο νερό ή να περιφράξουν τα ζώα τους αντίστοιχα», υπογράμμισε ο υπεύθυνος λύσεων της WWF.

Πλημμυρισμένες εκτάσεις στο χωριό Βλοχός Καρδίτσας 7 ημέρες μετά την κακοκαιρία Daniel, 11 Σεπτεμβρίου 2023

Επιτακτική η στροφή στις «λύσεις βασισμένες στη φύση»

Ως απάντηση σε αυτές τις ακατάλληλες πρακτικές, έχει αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια μια προσέγγιση, οι λύσεις βασισμένες στη φύση, οι οποίες περιλαμβάνουν δράσεις για την προστασία, τη διαχείριση και την αποκατάσταση των φυσικών ή τροποποιημένων οικοσυστημάτων. Αν και δεν πρόκειται για μία νέα ακριβώς πρακτική, μέχρι σήμερα είχε στραμμένη την προσοχή της στην προστασία του ανθρώπου και όχι στην παράλληλη ανάπτυξη της βιοποικιλότητας στην οποία προσανατολίζεται πλέον περισσότερο, καθώς τα ακραία καιρικά φαινόμενα πολλαπλασιάζονται. 

Όπως λένε οι άνθρωποι της WWF, «Αυτές οι λύσεις πατούν σε ευρωπαϊκούς νόμους και στρατηγικές όπως είναι η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, η στρατηγική για τη βιοποικιλότητα, ο Κλιματικός Νόμος, η Ευρωπαϊκή και Κοινή αγροτική πολιτική κ.ά. Στους επόμενους 2-3 μήνες περιμένουμε και την ψήφιση ενός νέου νόμου, της Νομοθεσίας για την αποκατάσταση της φύσης, η οποία ρητά θα προτρέψει τα κράτη-μέλη να αποκαταστήσουν τα φυσικά τους οικοσυστήματα».

Συζητώντας για τους τρόπους με τους οποίους θα μπορέσει να δημιουργηθεί μια ασπίδα προστασίας από τις πλημμύρες, ο κ. Γιαννακάκης προτείνει ως βασικές λύσεις την αποκατάσταση των ποταμών, τη σύνδεση των ποταμών με τα πλημμυρικά πεδία που υπήρχαν στην περιοχή και πλέον είναι αποκομμένα λόγω των αναχωμάτων, την αποκατάσταση των υγροτόπων, τη δημιουργία παρόχθιων δασών, την απομάκρυνση εμποδίων, την αναδάσωση στα ορεινά κ.ά. «Και αυτά τα παραδείγματα, αν και με μεγαλύτερη δυσκολία, μπορούν με μικρές τροποποιήσεις να έχουν εφαρμογή και στα αστικά κέντρα», λέει. 

Ο Κώστας Τατσιόπουλος, 80 ετών, έσωσε 17 άτομα με τη βάρκα του από το χωριό Μεταμόρφωση Καρδίτσας κατά την διάρκεια των πλημμυρών που προκάλεσε η κακοκαιρία Daniel, 12 Σεπτεμβρίου 2023

Τα παραδείγματα σοφίας…

…από το εξωτερικό

«Στη βορειοδυτική Ισπανία, στον ποταμό Zapardiel, μία περιοχή που έχει ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά με τη Θεσσαλία και στην οποία διαχρονικά, αν και είχαν εγκιβωτίσει τα ποτάμια με αναχώματα και συρματοκιβώτια, αυτά συνέχιζαν να πλημμυρίζουν, οι άνθρωποι απομάκρυναν τα αναχώματα και επέκτειναν τις πλημμυρικές εκτάσεις σύμφωνα με προγράμματα αποκατάστασης και ευρωπαϊκά χρήματα, και πλέον ο πλημμυρικός κίνδυνος είναι πολύ μικρότερος απ’ ότι στο παρελθόν». 

Στην Ολλανδία, ξεκίνησε πριν από περισσότερα από 20 χρόνια να σχεδιάζεται ένα πρόγραμμα χάρη στο οποίο έγιναν παρεμβάσεις σε 3-4 διαφορετικά ποτάμια της χώρας, με πιο γνωστό το Βαλ όπου υπήρχαν σημαντικά προβλήματα πλημμυρών και οι αρχές τότε αποφάσισαν με επιτυχία να μεγαλώσουν το ποτάμι, να κάνουν ένα παράλληλο κανάλι δίπλα σε αυτό, ώστε να αυξήσουν τη χωρητικότητά του. Αντίστοιχα παραδείγματα έρχονται και από τη Σκωτία.

Η γκρεμισμένη γέφυρα στον Παλαιόπυργο Λάρισας κοντά στο Δέλτα του ποταμού Πηνειού στα παράλια της Λάρισας, 14 Σεπτεμβρίου 2023

…από την Ελλάδα

Στην Ελλάδα, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Λίμνη Κάρλα η οποία το 1960 αποστραγγίστηκε ολοκληρωτικά και έκτοτε άρχισαν να εμφανίζονται σημαντικά προβλήματα στην περιοχή, με την υποβάθμιση των υφιστάμενων υπόγειων υδροφορέων και την παρουσία προβλημάτων καθίζησης – ακόμα και σε σπίτια. «Πριν από 10-15 χρόνια αποφασίστηκε να επαναφέρουν το ⅓ της Κάρλας, ωστόσο οι παρεμβάσεις αυτές δεν ήταν αρκετές και ο Daniel πλημμύρισε όλη η περιοχή με την πρόσφατη κακοκαιρία», εξηγεί ο κ. Γιαννακάκης. 

Και προσθέτει: «Στον ποταμό Μορώνη στη Σούδα επίσης, το 2010 μαζί με τον τοπικό Δήμο Σούδας ξεμπαζώσαμε περίπου 10.000 κυβικά μέτρα ενός παλιού υγροτόπου που είχε μπαζωθεί τελείως, με το τμήμα να έχει ανακάμψει πλήρως πλεόν. Τα επόμενα χρόνια αναμένουμε όλη η περιοχή να αποκτήσει φυσική βλάστηση και να προστατεύει τη γύρω περιοχή από τις πλημμύρες αφού αυτά τα μπάζα απέκοβαν τις πλημμυρικές ροές από το να φτάνουν στη θάλασσα». 

Νεκρά ζωα σε πλημμυρισμένες εκτάσεις κοντά στο χωριό Μεταμόρφωση Καρδίτσας 6 ημέρες μετά την κακοκαιρία Daniel, 10 Σεπτεμβρίου 2023

Τέλος, έχει υλοποιηθεί ένα μικρότερο πρόγραμμα στην Πάρο με μικρά φράγματα ανάσχεσης σε εφήμερο ρέμα, με στόχο τον εμπλουτισμό του υπόγειου υδροφορέα και τη δημιουργία μικρών οάσεων βιοποικιλότητας στην περιοχή. «Το σημαντικό είναι ότι η ΔΕΥΑΠ Πάρου αγκάλιασε εξαρχής το έργο και δηλώνει εντυπωσιασμένη από την αποτελεσματικότητά του. Μετά από πρόσφατη συζήτηση που είχαμε, θέλει να επεκτείνει τα μικρά αυτά φράγματα και στα άλλα ρέματα του νησιού». 

Το 2021 το WWF Ελλάς μαζί με άλλους εταίρους και την υποστήριξη της ευρωπαϊκής τράπεζας επενδύσεων, πραγματοποίησε μια μελέτη εστιάζοντας σε 7 υπολεκάνες της Δυτικής Θεσσαλίας, χρησιμοποιώντας τις προαναφερθείσες πρακτικές που βασίζονται στη φύση, για να προτείνει λύσεις στα πλημμυρικά φαινόμενα στην περιοχή. Στην περιοχή του Καλέντζη, έγιναν παρεμβάσεις σε συγκεκριμένα σημεία των ποταμών για την αποκατάστασή τους, την απομακρυνση των αναχωμάτων και των φραγμών και τη δημιουργία παρόχθιων δασών αυξάνοντας έτσι και τη συνδεσιμότητα για τη χλωρίδα και την πανίδα, ενώ έγινε σύνδεση των ποταμών με συγκεκριμένα πλημμυρικά πεδία, αλλά και έργα υδρονομίας στα ορεινά για να μπορέσει να μειωθεί η ταχύτητα του νερού και η κλίση των εδαφών. 

Λίμνη Κάρλα, Μαγνησία, 15 Σεπτεμβρίου 2023

Από το masterplaning στην υλοποίηση των έργων

Ρωτώντας τον κ. Γιαννακάκη για τον χρονικό ορίζοντα μιας πιθανής υλοποίησης των λύσεων που βασίζονται στη φύση, τόνισε πως τα έργα θα πρέπει πρωτίστως να μελετηθούν. «Σήμερα μιλήσαμε για ένα masterplan, ωστόσο από τις προτάσεις μέχρι να υπάρξουν αδειοδοτήσεις, χρειάζεται μια σειρά από μελέτες – τοπογραφικές, υδρεολογικές, υδραυλικές, στατικές κ.ά, και πολλή δουλειά με τις τοπικές κοινωνίες ώστε να κατανοήσουν οι ντόπιοι πως αυτό που γίνεται είναι προς γενικό όφελος. Επιτακτικής σημασίας είναι η παράλληλη ανάπτυξη ενός οικονομικού μοντέλου αποζημίωσης για όσους πιθανώς χάσουν τις περιουσίες τους αφού θα καλεστούν να αφήσουν τα χωράφια τους να πλημμυρίσουν όταν χρειάζεται και βρίσκεται σε έξαρση το φαινόμενο».

 «Σύντομα θα βγει σε διαγωνισμό ένα masterplan λύσεων που βασίζονται στη φύση για την περιοχή της Καρδίτσας και ευελπιστούμε να προκριθούν τέτοια έργα έναντι σκληρών παραδοσιακών κατασκευών»

Όπως είπε ο ίδιος, «Όταν ολοκληρωθούν οι μελέτες, αρχίζει το κομμάτι της εξεύρεσης πόρων για τα κατασκευαστικά και μετά ξεκινούν οι κατασκευές. Αν ξεκινούσε αύριο το κομμάτι της μελέτης, θα χρειαζόταν περίπου ένας-ενάμισης χρόνος ωσότου μπορέσει να ολοκληρωθεί και να προχωρήσουμε στα επόμενα βήματα. Επειδή είμαστε και σε κάποιες προχωρημένες επαφές με την περιφέρεια Θεσσαλίας, σύντομα θα βγει σε διαγωνισμό ένα τέτοιο masterplan για την περιοχή της Καρδίτσας και ευελπιστούμε να ακολουθηθεί αυτή η οδός και να προκριθούν τέτοια έργα έναντι σκληρών παραδοσιακών κατασκευών».

Καταστροφές μετά από πλημμύρες που προκλήθηκαν από το πέρασμα της κακοκαιρίας «Daniel», στην Μηλίνα Πηλίου, στις 11 Σεπτεμβρίου 2023

«Το όραμά μας λοιπόν για τη Δυτική Θεσσαλία, είναι να δημιουργήσουμε σε δεύτερο χρόνο ένα δίκτυο πράσινων αποκατεστημένων ποταμών, πράσινων διαδρόμων, που θα λειτουργούν ως ασπίδα απέναντι σε μελλοντικά ακραία καιρικά φαινόμενα – και ξηρασίες και πλημμύρες και θα εμπλουτίζουν τον υπόγειο υδροφορέα, θα μειώνουν τη διάβρωση, θα βελτιώνουν το μικροκλίμα, θα υποστηρίζουν τις τοπικές κοινωνίες και φυσικά θα αυξήσουν τη δυνατότητα για βελτίωση της βιοποικιλότητας της περιοχής. Οι λύσεις ξεκινούν από τη φύση. Η δημιουργία ενός τέτοιου δικτύου είναι αναγκαία».

«Ανοίξτε τα ποτάμια, αφήστε τα φράγματα»: Στην Ελλάδα το είπαν πρώτοι – η κυβέρνηση περίμενε τους Ολλανδούς για να πειστεί

«Πρόσφατα, η ελληνική κυβέρνηση προσκάλεσε την ολλανδική εταιρεία HVA Ιnternational για να συζητηθεί η εκπόνηση σχεδίου αποκατάστασης στις πλημμυρισμένες περιοχές. Στο σχετικό report της, η εταιρεία προτείνει τις ίδιες ακριβώς λύσεις που έχουν προτείνει οι Έλληνες επιστήμονες τις τελευταίες δεκαετίες: Ανοίξτε τα ποτάμια και μην εστιάζετε στα μεγάλα φράγματα μιας και αυτές είναι κοστοβόρες επενδύσεις και αμφίβολης αποτελεσματικότητας όσον αφορά στην αντιπλημμυρική προστασία.

Λίμνη Κάρλα, Μαγνησία, 15 Σεπτεμβρίου 2023

Θα υιοθετηθούν οι πρακτικές αυτές όμως από την κυβέρνηση; Κάτι τέτοιο θεωρείται ακόμη δύσκολο. Στην αρχή ωστόσο θεωρούσαμε ότι είναι ακατόρθωτο και απίθανο – τώρα αρχίζει να διαφαίνεται πιο πιθανό, αφού οσα προτείνουμε σήμερα ακούγονται όλο και πιο πολύ και επομένως και ο κόσμος αρχίζει να ασκεί πίεση στους πολιτικούς για να στραφούν σε αυτή την κατεύθυνση. Είμαστε κάπως αισιόδοξοι μιας και οι Ολλανδοί είπαν ακριβώς τα ίδια μ’ εμάς, ενώ χθες ο πρωθυπουργός στη δευτερολογία του στην Ολομέλεια για την ανασυγκρότηση της Θεσσαλίας και του Έβρου, είπε πως θέλει να κατευθυνθεί προς αυτή τη στρατηγική, πάντα σε συνεργασία με τους αρμόδιους φορείς», ανέφερε καταληκτικά ο κ. Γιαννακάκης.