Η έκφραση «επανάσταση του διαδικτύου», μετά από 20 χρόνια υπερβολικής και αόριστης χρήσης τείνει να θεωρηθεί αφελής. Παρολαυτά, αν αναλογιστεί κανείς πόσους αιώνες προσπαθούμε να προοδεύσουμε ως κοινωνίες και να πάμε επιτέλους κάπου, είναι άδικο εως επικίνδυνο προς τους εαυτούς μας να βάλουμε την ταμπέλα του μπανάλ σε μια ευκαιρία πριν ακόμα ωριμάσει, και πριν ακόμα καταλάβουμε την ουσία του φαινομένου να αποσύρουμε την πιθανότητα για κοινωνική καινοτομία (και να πάμε πάλι για ύπνο αγκαλιά με το λάπτοπ που φορτώνει μια ταινία πορνό). Ευτυχώς η ιστορία μας δείχνει ότι ο όρος “επανάσταση” είναι διαπίστωση και όχι αναγγελία, άρα η όρεξη ας παραμένει.
Σημασία έχει να δούμε ποιος τελικά επαναστατεί σε σχέση με το διαδίκτυο. Θα πρέπει να αναρωτηθούμε αν πρόκειται για τους εαυτούς μας και αν εμείς επιθυμούμε κάποιο είδος προόδου. Εμείς, όχι η Apple ούτε κάποιο Institute of Internet Studies. Γιατί η ιστορία μας δείχνει πως κάθε είδους επανάστατική ιδέα η πράξη, εγωιστική η αλτρουιστική, ξεκινούσε πάντα από την πρόθεση κάποιου συγκεκριμένου να διεγείρει την πρόοδο, την αριστοτελική “κίνηση” στην κοινωνία. Συνήθως περιόδους κατά τις οποίες είχε πάψει.
Η πρώτη μεγάλη ερώτηση: έχουμε δημιουργική συνείδηση ή το λάπτοπ είναι για εμάς η νέα τηλεόραση με το σεμέν και εμείς απλοί θεατές μιας αλλαγής; Η δεύτερη και πιο ουσιαστική μεγάλη ερώτηση: μήπως η έννοια της προόδου έχει πάθει υπερκόπωση ανά τους αιώνες και δεν θέλουμε καν να την αναλογιστούμε;
«Μίλα στο χέρι – οραματίζομαι ένα κόσμο θυμωμένων πουλιών»
Χωρίς μια τέτοια ενδοσκόπηση, φοβάμαι πως το διαδίκτυο είναι καταδικασμένο να αποτελέσει την μεγαλύτερη φούσκα προσδοκιών του πολιτισμού μας. Διότι αν παρατηρήσουμε την έννοια της προόδου ανά τους αιώνες θα διαπιστώσουμε ότι ίσως μόνο ο βαθμός συνείδησής μας για αυτή αλλά και η αγάπη για την ανθρωπότητα καθόριζε τελικά την ύπαρξη της.
Yes I can, sure I can
Είναι κάπως κλισέ και «αναχρονιστικά» όσα γράφω, υπάρχει όμως λόγος, αφού η ουσία της ιδέας της προόδου δεν έχει αλλάξει από το 1750. Οι διαφωτιστές τότε, διαβλέποντας την ανθρώπινη ικανότητα, μιλούν για πρώτη φορά –σε ρεαλιστικό επίπεδο – για την αξία της ελευθερίας. Μέχρι τότε ο άνθρωπος θεωρεί τον εαυτό του ανίκανο να διαμορφώσει την πραγματικότητα η αντίληψή του περιορίζεται στην επιβίωσή και το απαραίτητο. Η ελευθερία όμως είναι ένα αόριστο ιδανικό. Τελικά είναι η ιστορική σύνδεση του παρελθόντος και του μέλλοντος σε μορφή εξέλιξης που θα θέσει ριζοσπαστικούς κανόνες σκέψης για το μέλλον από τους διαφωτιστές και συγκεκριμένα η πρωτόγνωρη ιδέα της ανθρώπινης προόδου. Οι διανοούμενοι της εποχής θέλησαν να αντικαταστήσουν τον βιβλικό χρόνο (γέννεση, δημιουργία, πτώση, λύτρωση) με τον μύθο ότι ο άνθρωπος και όχι ο Θεός βρίσκεται στο κέντρο της ιστορίας. Μύθο όχι με την έννοια του φανταστικού αλλά του μη απτού και του κοινωνικά αδιανόητου (η ασύλληπτη για την εποχή ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την μοίρα του). Η ανθρωποκεντρική πρόοδος των διαφωτιστών ήταν αντιληπτή τόσο ως μια υλική όσο και ηθική διαδικασία που δεν εξελίσσει τον άνθρωπο μόνο τεχνολογικά αλλά και αλλάζοντας – προς το καλύτερο – τα ένστικτά του.
«Όλα κάλά θα πανε, έχω καλό ένστικτο»
Οι διαφωτιστές δεν δημιούργησαν αυτό το πλαίσιο παρακινούμένοι από κάποια ιδεολογία –οι ιδεολογίες είναι ανύπαρκτες προς το παρόν – ή κάποιο θεωρητικό διαλογισμό, ούτε σπεκουλάροντας σε ένα φανταστικό «what if», αλλά ως ρεαλιστική ανταπόκριση – με ανθρωπολογική διάθεση – σε ένα νέο, ανεξήγητο και παράξενο φαινόμενο: την ανερχόμενη καπιταλιστική κοινωνία.
Δημιουργείται λοιπόν από αυτούς ένα ιστορικό και ηθικό πλαίσιο σύμφωνα με το οποίο η ανθρώπινη φύση από μεταφυσική αντιμετωπίζεται πλέον ιστορικά: μπορεί να αλλάζει με τον χρόνο και η πρόοδος της μετριέται ανάλογα με το ποσοστό της ελευθερίας του ανθρώπου και προσδιορίζεται ως ο ορθολογιστικός έλεγχος των ενστίκτων.
Οι ηθικές και κοινωνικές θεωρίες των διαφωτιστών αναφέρονται στην ανθρωπότητα ως είδος και όχι στο άτομο, έννοια που θα συστηθεί πολύ αργότερα με την εμφάνιση άλλου τύπου κοινωνιών.
Οι νέες θεωρίες δημιουργούν μια αλυσίδα από καινούριες εναλλακτικές επιλογές: Οι «προοδεύοντες» άνθρωποι έχουν πάψει να δρουν σαν παιδιά, ανακαλύπτουν ότι ο αλτρουισμός είναι καλύτερος από την βία, η εκλογίκευση είναι καλύτερη από το συναίσθημα, ο έλεγχος είναι καλύτερος από το χάος κ.ο.κ.
Η εξέλιξη της ικανότητας και της ηθικής του ανθρώπου εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται με την αισιοδοξία ότι θα αναπτύσσονται παράλληλα και πάντα προς το καλύτερο
Με το σεις και με το σας
Μετά τον διαφωτισμό και την εμφάνιση ενεργών κοινωνικών τάξεων (αποτέλεσμα της Γαλλικής και βιομηχανικής επανάστασης), βλέπουμε να ωριμάζει η θεώρηση γύρω από την “διπλή” ανθρώπινη πρόοδο: η εξέλιξη της ικανότητας (δημιουργία) και της ηθικής του ανθρώπου εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται με την αισιοδοξία ότι θα αναπτύσσονται παράλληλα και πάντα προς το καλύτερο.
Οι διάφορες ιδέες ως προς την σύγκλιση και την απόκλιση αυτών των δύο πλευρών της προόδου θα καθορίσουν την δυτική κουλτούρα μέχρι τις μέρες μας.
Οι δύο θεωρήσεις διασταυρώνονται για πρώτη φορά επί της πράξης με την εξάπλωση του εμπορίου υπό την σημαία της βρετανικής αυτοκρατορίας. Οι βικτωριανοί αντιλαμβάνονται πως η ηθική διαμόρφωση των αποικιών δεν εξαρτάται πλέον από τον νόμο αλλά από την τάξη που δημιουργούν οι ίδιοι «εξευγενίζοντας» μέσω της θρησκείας και της καλής διακυβέρνησης τις υπανάπτυκτες αποικίες. Παράλληλα εμφανίζονται νέα κοινωνικά ταμπού γύρω από την παιδική εργασία και την σκλαβιά, ενισχύοντας ακόμα περισσότερο την ιδέα των βικτωριανών ότι ο καπιταλισμός τους οδηγεί σε ηθική πρόοδο. Η αισιοδοξία τους μάλιστα διέβλεπε πως το εμπόριο έχει «ενώσει» τόσο καλά τον κόσμο που οι συγκρούσεις ή ο πόλεμος ήταν πλέον αδύνατος.
«Αδύνατος ντίαρ»
Ο εξευγενισμός των ενστίκτων θα γίνει αντιληπτός ως «καταπίεση», η ευγένεια ως «υποκρισία» και η θρησκευτική φιλανθρωπία ως «συγκατάβαση» πολλές δεκαετίες – και αρκετούς πολέμους- μετά, με την ωρίμαση των ιδεών του Νίτσ επου θα καταδικάσουν την βικτωριανή ταύτιση μεταξύ οικονομικής και τεχνολογικής ικανότητας και ηθικής προόδου ως ανόητη και καταστροφική.
Ένας μονόκερος με νευρικό κλονισμό
Οι ιδέες διανοητών όπως ο Νίτσε και ο Φρόιντ δημιουργούν μια νέα βάση σκέψης για το πως αντιλαμβανόμαστε την ανθρώπινη πρόοδο και μια νέα αντιστοιχία μεταξύ ενστίκτου, κοινωνικής εξέλιξης και ηθικής. Αυτό που μέχρι τότε αντιμετωπιζόταν αόριστα ως ανθρώπινο ένστικτο του ανθρώπινου είδους εξελίσσεται σε ένα φάσμα ψυχικών επιπέδων και αναλύεται σε σχέση με την πρόοδο μας. Ο πολιτισμός που παράγει η τεχνολογική ανάπτυξη αμφισβητούνται με το επιχείρημα ότι ενώ πια είμαστε λιγότεροι βίαιοι μεταξύ μας, έχουμε στρέψει την ενστικτώδη ανθρώπινη βία μέσα μας, με την μορφή συναισθημάτων όπως αυτό των τύψεων.
Οι διανοούμενοι μιλούν πλέον για καταπίεση των βίαιων ενστίκτων και όχι για εξάλειψη τους ενώ το κέντρο βάρους αρχίζει να μετατοπίζεται από την αόριστη «ανθρωπότητα» των διαφωτιστών στις κοινωνίες και το πως επηρεάζουν τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά.
Οι κοινωνίες αποδρούν από το μεγάλο πρόβλημα της αυτάρκειας και της φτώχειας στους μύθους των ιδεολογιών της εποχής
Και ενώ το βικτωριανό ιδεώδες έχει ήδη καταρρεύσει, νέες ιδέες αναδυκνείονται: ο κομουνισμός και ο φασισμός. Η πρόοδος του ανθρώπου γίνεται πλέον αντιληπτή μέσα από ιδεολογίες και όχι ιδέες. Αν ο καπιταλισμός οδήγησε στον ιμπεριαλισμό και τον πόλεμο, αυτές οι νέες ιδέες, υποσχόμενες η κάθε μία ένα αυτάρκη και τακτοποιημένο κόσμο, δημιουργούν δυο νέες ουτοπίες χρησιμοποιώντας τον μοντερνιστικό μύθο του νέου ανθρώπου (πολύ αργότερα, το ίδιο θα κάνει ο φιλελευθερισμός).
Οι κοινωνίες γοητευμένες, αφήνουν στην άκρη την σύγκριση δημιουργικής και ηθικής προόδου, και αποδρούν από το μεγάλο πρόβλημα της αυτάρκειας και της φτώχειας στους μύθους των ιδεολογιών της εποχής. H λύση που αυτές προτείνουν – και δυστυχώς εφαρμόζουν – είναι μέσω της εξάλειψης ανθρώπινων ομάδων: ο φασισμός φαντάζεται έναν κόσμο χωρίς εβραίους, ομοφυλόφιλους, ρομά και κομουνιστές, ενώ ο κομουνισμός χωρίς τον ταξικό εχθρό.
«Σου δίνω σπάγκο, μου δίνεις την αφίσα της Λένι Ρίφενσταλ;»
Στην επόμενη σελίδα: η εμφάνιση των ιδεολογικών ουτοπιών, το Αμερικάνικο όνειρο της κατανάλωσης, και η μεγάλη αντίδραση των νέων.
