«Κύριε Τσίπρα, κύριε Μουζάλα, μετράτε νεκρούς, το έχετε καταλάβει; Μετράμε νεκρούς. Ανοίξτε δίοδο στον φράχτη του Έβρου να περνάνε με ασφάλεια οι πρόσφυγες. Φτιάξτε κέντρο υποδοχής εκεί, για πρώτες βοήθειες, ταυτοποίηση και παροχή ειδών πρώτης ανάγκης. Μεταφέρετέ τους με ασφάλεια στην Ειδομένη. Αλλιώς τι διαφορά έχει η δική σας “φιλομεταναστευτική” πολιτική από την ξενοφοβική, ρατσιστική πολιτική του Σαμαρά; Σταματήστε να κάνετε το Αιγαίο θάλασσα νεκρών. Και πάψτε την ολιγωρία, οι καθυστερήσεις σας μετριούνται με πτώματα». Από την προσωπική του σελίδα στο facebook o βραβευμένος συγγραφέας Χρήστος Αγγελάκος κάνει ασταμάτητα εκκλήσεις για την τραγωδία που συντελείται καθημερινά στις θάλασσές μας. ‘Όχι εκ του ασφαλούς, όπως οι περισσότεροι από εμάς. Το Σεπτέμβριο εργάστηκε ως εθελοντής στη Μυτιλήνη. Είδε κι έζησε πολλά. Πλέον, σχεδόν μοιράζει τη ζωή του στο πριν και στο μετά τη Μυτιλήνη.
Σήμερα διαβάζει όσα γράφει ο Αχιλλέας Πεκλάρης απ’ το νησί. Κοιτάζει τις φωτογραφίες του Μπεχράκη και του Μουτάφη. Έχει επιστρέψει από την Καλλονή της Λέσβου από τα τέλη Σεπτεμβρίου κι «ό,τι μαθαίνω το μαθαίνω από φίλους που είναι ακόμη στο νησί. Μου λένε ότι το Καρά Τέπε έκλεισε για λίγες μέρες με αποτέλεσμα να γεμίσει ασφυκτικά η Μόρια. Χτες βράδυ έγιναν φασαρίες, ρίξανε δακρυγόνα και κρότου λάμψης. Μου λένε ακόμα πως από το πρωί βλέπουνε πάρα πολλούς πρόσφυγες να περπατάνε από τον Μόλυβο προς την πόλη, 75 χιλιόμετρα μέσα στη βροχή.»
Παρότι επέστρεψε σπίτι του, έχει «κολλήσει» με τους πρόσφυγες και το προσφυγικό: «Ονειρεύομαι τη στιγμή που θα ξαναρίξω δυο ρούχα στο σάκο και θα φύγω για Μυτιλήνη, για Ειδομένη ή για τα σύνορα Σερβίας Κροατίας», μας λέει. «Δεν μ’ ενδιαφέρουν τα γραψίματα και οι λέξεις, με νοιάζει μόνο να δίνω μερίδες φαγητό, γάλατα και χυμούς στους πρόσφυγες. Να δίνω ρούχα και παπούτσια. Είδη πρώτης ανάγκης.»
«Έχουμε βάλει πια τη Frontex να καθαρίσει», διαβάζουμε σε άλλη, γραμμένη εν θερμώ, ανάρτηση από έναν άνθρωπο που γνωρίζει όλα τα παζάρια που γίνονται στις πλάτες των προσφύγων στη Λέσβο. «Η αριστερο-δεξιά κυβέρνηση ρίχνει στο τραπέζι των οικονομικών διαπραγματεύσεων το χαρτί του προσφυγικού. Εφευρίσκει τα νέα ισοδύναμα: ζητάει χαλάρωση του μνημονίου. Οι Γερμανοί της βάζουν πάγο. Ο αριθμός των αγνοούμενων από το χτεσινό ναυάγιο παραμένει άγνωστος. Επανέρχεται με σφοδρότητα το θέμα του Έβρου. Ο κ. Ξυδάκης, αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών, αρμόδιος σε θέματα ευρωπαϊκών υποθέσεων, είχε αρκεστεί να δηλώσει “ο φράχτης του Έβρου δεν θα πέσει”.»
Την ημέρα της ανακοίνωσης του νέου προγραμματισμού του Θεάτρου Τέχνης, η Σίσσυ Παπαθανασίου, εμπνεύστρια των Θεατρικών Αναλογίων (φέτος μετακομίζουν στην ιστορική σκηνή του Καρόλου Κουν από 26/ 10 μέχρι 2/11,με θέμα «Το πέρασμα:μετανάστευση/
Στο χαιρετισμό του μιλούσε για όσα ζούσε στη Μυτιλήνη με όρους θεατρικούς:«Το έργο είναι επαναλαμβανόμενο. Περιλαμβάνει εκατοντάδες πνιγμούς, πορείες χιλιάδων χιλιομέτρων, πόδια γεμάτα πληγές, βλέμματα με καρτερικότητα και απελπισία.Το ύφος δεν είναι δραματικό. Θα χρειαζόταν μια νέα λέξη, μετά την «τραγωδία» για να το περιγράψει. Η παράσταση έχει χιλιάδες παιδιά. Και γέροντες. Το νήμα της ζωής ενώνει τους απροστάτευτους. Είναι πεσμένοι στις άκρες των δρόμων. Στις εθνικές οδούς της διχασμένης Ευρώπης. Κάποιοι μένουν για πάντα εκεί. Το εκεί είναι θάνατος».
Την απόφαση να πας στη Μυτιλήνη πώς την πήρες; Mάλλον δεν έχει καμιά σημασία το πώς πήρα την απόφαση να πάω στις αρχές Σεπτεμβρίου στη Λέσβο. Μια σειρά λόγοι συνετέλεσαν σ’ αυτή την κίνηση που είχε παρορμητικό χαρακτήρα: λόγοι πολιτικοί, λίγο πολύ κοινοί σε όλους τους αλληλέγγυους, και λόγοι προσωπικοί, για τους οποίους δεν χρειάζεται να ξέρει κανείς τίποτε, πέρα από τη σύντροφό μου. Σημασία έχει πως από τότε που γύρισα κάθομαι σε αναμμένα κάρβουνα. Αν έχεις ζήσει την ένταση στο μάξιμουμ, με δυσκολία ξαναπαίρνεις τη θέση του θεατή πίσω από την οθόνη.
Τι ακριβώς έκανες ως εθελοντής; Ξέρεις κάτι; Με πιάνει αμηχανία και μεγάλη ντροπή να μιλάω εγώ για εθελοντισμό, μόνο και μόνο επειδή μου δίνεται βήμα. Πήγα τρεις βδομάδες και γύρισα, κι αυτό είναι όλο. Και τώρα σκέφτομαι πώς θα μπορέσω να ξαναπάω και πότε. Είναι άνθρωποι που βρίσκονται στο νησί από το Μάιο και παραμένουν ακόμη εκεί. Κι άλλοι, όπως η Σουζάνα ας πούμε, που επέστρεψε στη Δανία, δεν τη χωρούσε ο τόπος, ξαναγέμισε το σάκο της και ξαναπήγε στο Μόλυβο. Είναι και οι ντόπιοι που προσφέρουν εθελοντική εργασία κάθε μέρα, χωρίς διάλειμμα, χωρίς διακοπή. Η δική μου μαρτυρία ελάχιστη αξία έχει μπροστά στη δική τους. Οπότε, και ο εκ των υστέρων λόγος μοιάζει ύποπτος και καπηλευτικός. Όλοι κάναμε τα ίδια. Όλοι μας ήμασταν συντονισμένοι στο ίδιο δισύλλαβο ρήμα: δίνω. Τίποτε λιγότερο, τίποτε περισσότερο: ένα χέρι που απλώνεται και φτάνει στον άλλο.
Άλλαξες ως άνθρωπος μετά την εμπειρία της Μυτιλήνης; Δεν ξέρω πώς αλλάζουν οι άνθρωποι, ούτε καν αν αλλάζουν. Μπήκαν νέες προτεραιότητες στη ζωή μου, αυτό είναι γεγονός. Έκανα πράξη μια ιδέα περί αλληλεγγύης, την οποία κλωθογύριζα αόριστα στο μυαλό μου από το 2010. Ίσως μάλιστα να μοιράστηκε και ο χρόνος μου σε «πριν» και «μετά» τη Μυτιλήνη. Το βίωμα ήταν καθοριστικό. Για ν’ απαντήσω, λοιπόν, με ειλικρίνεια, σε τίποτα δεν άλλαξα. Μπήκε όμως στη ζωή μου μια άλλη προοπτική. Δυο λέξεις την ορίζουν: προσφορά και χρησιμότητα.
Ποια είναι η ανθρωπογεωγραφία των εθελοντών; Από ποια υπόβαθρα προέρχονται άνθρωποι που αποφασίζουν μια μέρα να εγκαταλείψουν τις τακτοποιημένες ζωές τους για να τρέξουν στους πρόσφυγες; Συνάντησα ανθρώπους απ’ όλη την Ευρώπη, όλων των ηλικιών. Από την Ελλάδα βεβαίως, αλλά και από την Αγγλία, τη Γερμανία, την Ολλανδία, τη Δανία, τη Νορβηγία. Και ήταν και πολλοί τουρίστες που αντί να κάθονται και να πίνουν καφέ, φόρτωναν τα αυτοκίνητά τους με πρόσφυγες κι έκαναν εκατοντάδες χιλιόμετρα κάθε μέρα, μεταφέροντάς στους στα Κέντρα Υποδοχής. Ανάμεσα στους εθελοντές υπήρξαν νέοι, φοιτήτριες από τη Φιλοσοφική και τη Νομική της Αθήνας, μεσήλικες, ηλικιωμένοι. Θα έλεγα μιας προνομιακής οικονομικής τάξης, αφού ο εθελοντισμός είναι ακριβό σπορ. Αλλά δεν έχει να κάνει όλο αυτό με καμιά όμορφη ή τακτοποιημένη ζωή. Είναι μια απόφαση που λέει, παύω να είμαι θεατής, πηγαίνω εκεί γιατί δεν έχει νόημα να είμαι πουθενά αλλού.
Οι πρόσφυγες που συνάντησες σε τι κατάσταση είναι; Μπορώ να σου μιλάω με τις ώρες γι’ αυτούς. Το μόνο που θα σου πω είναι πως ερωτεύτηκα ένα λαό. Τους Σύρους. Ο πολιτισμός τους όπως αποτυπώνεται στην καθημερινή τους συμπεριφορά είναι ανώτερος από το δικό μας. Με εντυπωσίασαν η ευγένεια και η αξιοπρέπειά τους. Η έκφραση ευγνωμοσύνης, η καρτερικότητα και η δύναμή τους. Πρόσωπα φωτεινά στη μεγαλύτερη περιπέτεια της ζωής τους, στον ξερριζωμό. Μου έπαιρναν τις σακούλες από τα χέρια, δεν δεχόντουσαν να πετάξω εγώ τα σκουπίδια τους. Το ίδιο έκαναν κι όταν με έβλεπαν να κρατάω τη σκούπα και το φαράσι. Στο “ερωτεύτηκα” κυριολεκτώ. Μακάρι κάτι από όλο αυτό που τους συνθέτει να μπει στο αίμα του γραφειοκρατικού απολιθώματος που λέγεται Ευρώπη. Κέρδος μας θα ’ναι. Τεράστια έκπληξη, θετική, ήταν επίσης και οι Αφγανοί. Αλλά όταν βλέπεις τους πρόσφυγες να βγαίνουν από τις βάρκες, δεν βλέπεις φυλές και εθνικότητες. Δεν βλέπεις χώρες και σύνορα. Βλέπεις μόνο ανθρώπους που έφτασαν, που σώθηκαν, που κλαίνε βουβά ή φανερά, σηκώνουν το κεφάλι τους στον ουρανό και ψιθυρίζουν δυο λόγια στο Θεό τους. Βλέπεις την αγωνία και την εγκατάλειψη συγχρόνως σε ένα πρόσωπο. Και βλέπεις αυτό το χαμένο βλέμμα, ενώ τραβούν αποφασισμένα προς τα μπροστά, το βλέμμα του ανθρώπου που δεν ξέρει πού βρίσκεται και πού πάει, ξέρει μόνο πως πρέπει να περπατήσει. Να περπατάει. Αυτό το βλέμμα, πίστεψέ με, δεν γίνεται να το αντέξεις. Κι έπειτα είναι και τα παιδιά. Άλλα τρομαγμένα και σοκαρισμένα, με τα χείλη τους να τρέμουν, με τα μάτια τους πλημμυρισμένα, κι άλλα χαρούμενα να τρέχουν πάνω κάτω σαν να παίζουν σ’ ένα ζωντανό παραμύθι, σε μια περιπέτεια κινηματογραφική, στο δικό τους Νησί των Πειρατών.
Έγινε όντως hot spot το στρατόπεδο του Σαμαρά; Δεν ελέγχουμε την κατάσταση, δεν γίνεται να την ελέγξεις. Αν σου περάσουν χίλιοι πρόσφυγες από απέναντι, το πράγμα κυλάει ομαλά. Αλλά αν φτάσουν 4000-5000 σε μια μέρα, χάνεται κάθε έλεγχος. Όταν πήγα εγώ στα τέλη Σεπτεμβρίου στη Μόρια, στο ναζιστικού τύπου στρατόπεδο που έφτιαξε ο Σαμαράς με την παρέα του και το οποίο μετονόμασε η νέα κυβέρνηση σε hot spot, η διαδικασία ταυτοποίησης εξελλισσόταν υποδειγματικά. Σ’ ένα τέταρτο ο πρόσφυγας είχε χαρτιά. Τα λεωφορεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ που έφευγαν από τον Μόλυβο απαλλάσσανε τους πρόσφυγες από τη βασανιστική πορεία. Επίσης στο λιμάνι επιβιβάζονταν συνεχώς οι πρόσφυγες στα πλοία. Αλλά αυτή είναι η εικόνα στα τέλη του προηγούμενου μήνα. Και η εικόνα αλλάζει διαρκώς. Μέρα με τη μέρα. Τα πάντα εξαρτώνται από το ρυθμό των αφίξεων. Αν φτάσουν παραπάνω πρόσφυγες στην Εφταλού ή στη Συκαμνιά, το νησί μπουκώνει. Με δυο λόγια: η κατάσταση ήταν και παραμένει αστάθμητη. Είναι μια μάχη όλο αυτό και δίνεται μέρα με τη μέρα. Το προσφυγικό δεν είναι πρόβλημα, είναι φαινόμενο. Σωστά το όρισε ο Δημήτρης Χριστόπουλος. Όποια άκρη του κι αν σηκώσεις, θα βρεις εκατοντάδες προβλήματα σε κάθε επίπεδο. Ένα μήνα αργότερα, μαθαίναμε για τα δακρυγόνα που ρίχνονταν στους πρόσφυγες, για τις εγκύους που απέβαλαν, για τα παιδιά που κοιμόντουσαν στις λάσπες, για τη βροχή που τους μούσκευε όλους ως το κόκαλο, για την έλλειψη φαγητού, για όλα όσα θα έπρεπε να κάνουν μια “αριστερή” κυβέρνηση να ντρέπεται. Και τα κράτη της Ε.Ε. παίζουν την κολοκυθιά πόσους πρόσφυγες θα πάρει το καθένα, ενώ στήνουν παράλληλα τον οικονομικό τους τζόγο πάνω στις ζωές τους. Και τους νεκρούς τους θρηνούμε εμείς, όχι το Αιγαίο. Συνηθίζουμε. Συνηθίσαμε. Μετράμε νεκρούς. Παιδιά, γυναίκες και άντρες κάθε ηλικίας. Οι υπουργοί δηλώνουν απερίφραστα πως δεν θα πέσει ο φράχτης στον Έβρο, η ασφαλέστερη απ’ ό,τι φαίνεται δίοδος από την Τουρκία. Τον ίδιο φράχτη, ο ΣΥΡΙΖΑ, ως αξιωματική αντιπολίτευση, δήλωνε πως θα τον ρίξει μόλις αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας. Και το χειρότερο: κανείς τους δεν είναι διατεθειμένος να εξηγήσει αυτή την αλλαγή της πολιτικής που δείχνει σαν να υπαγορεύεται από αλλού, σαν να εξαρτάται από την Τουρκία, και πάντως ευνοεί απροκάλυπτα τη μαφία των διακινητών.
Το έργο των Αναλογίων “Ηταν ένας δεν ήταν κανένας”, που θα παρακολουθήσουμε αύριο στο Θέατρο Τέχνης, ποια σχέση έχει με το προσφυγικό; Μόνο έμμεση. Αφορά τους μετανάστες, αλλά όχι μόνο αυτούς. Γράφτηκε τον Αύγουστο του ’13. Το θέμα του είναι “οι νεκροί του δρόμου”, όλοι όσοι πεθαίνουν χωρίς χαρτιά στις μεγαλουπόλεις της Ευρώπης. Αυτοί που τους βρίσκουν νεκρούς στους δρόμους και δεν τους αναγνωρίζει κανείς. Δεν έχουν όνομα, φίλους, συγγενείς. Μπορεί να είναι και άστεγοι, περιθωριοποιημένοι, ναρκομανείς, θύματα μιας κοινωνίας και μιας νεοφιλελεύθερης πολιτικής που πετάει απέξω ό,τι μπει στο δρόμο της πολυπόθητης “οικονομικής ανάπτυξης”, όποιον περισσεύει. Αυτός είναι σχηματικά ο πολιτικός πυρήνας του έργου, γιατί φυσικά δεν κάνω πολιτικό θέατρο. Δεν μ’ ενδιαφέρουν οι απαντήσεις, μ’ ενδιαφέρει να συντάξω τις ερωτήσεις με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη σαφήνεια. Και η ερώτηση είναι: ποιοι είμαστε εμείς, οι “κανονικοί” άνθρωποι, οι ταυτοποιημένοι πολίτες σε σχέση με τους ανώνυμους νεκρούς, αυτούς που επιλέγουμε να αγνοούμε;
Οι λήψεις είναι του Χρήστου Αγγελάκου, από την περίοδο της παραμονής του στην Μυτιλήνη.
