Ξεκλειδώνοντας το μυστήριο του πιο αινιγματικού μουσικού στην ιστορία του ρεμπέτικου τραγουδιού

10/01/2017: Στις 07 Ιανουαρίου του 2017 κυκλοφόρησε ένα διαφημιστικό της Apple στα ελληνικά με θέμα την επιστροφή μιας νεαρής κοπέλας στο χωριό της στη Μάνη. Εκεί ξεκινά να φωτογραφίζει με το iPhone 7 τους κατοίκους του χωριού σκορπώντας ευφορία στις ψυχές τους. Στο σποτ ακούγεται το τραγούδι του Κώστα Μπέζου, Πάμε στη Χονολουλού. O Μπέζος είναι μια από τις πιο ιδιαίτερες περιπτώσεις Έλληνα συνθέτη και αυτή είναι η ιστορία του. 

Ο 66χρονος Τony Klein και o 31χρονος Gordon Ashworth στέκονται και με περιμένουν στην έξοδο του Μετρό Ακρόπολη. Ο πρώτος, Λονδρέζος, κάτοικος Σουηδίας και ψυχίατρος στο επάγγελμα, είναι ερωτευμένος από παιδί με τη μουσική. Ο δεύτερος, Αμερικανός και ταξιτζής, ίδρυσε σε ηλικία 20 χρονών μια εταιρεία μουσικών παραγωγών, την Olvido Records, στο Portland.

Οι δυο αυτοί άντρες, εκπρόσωποι άλλων γενιών και θιασώτες διαφορετικών καλλιτεχνικών ρευμάτων, μοιάζει να επικοινώνησαν και να ενώθηκαν κάτω από τη σκέπη του ρεμπέτικου τραγουδιού. Το ενδιαφέρον είναι ότι δεν καταπιάστηκαν με «τρανταχτές» περιπτώσεις, τύπου Τσιτσάνη και Βαμβακάρη, αλλά με έναν τεχνίτη που λίγο γνωρίζουν ακόμα και μυημένοι σε αυτό το είδος Έλληνες: τον Κορίνθιο Κώστα Μπέζο, ένα ομορφόπαιδο που άφησε το μουσικό και όχι μόνο στίγμα του στη δεκαετία του ’30 στην Αθήνα, στα 25 του μόλις χρόνια. Και αποφάσισαν να τον αποκρυπτογραφήσουν και να συλλάβουν την τέχνη του σε ένα φιλόδοξο μουσικό project: ένα άλμπουμ όπου βρίσκονται για πρώτη φορά τα 12 τραγούδια του αγαπημένου τους ρεμπέτη, με τίτλο  “The Jail’s a fine school” ( «Η φυλακή είναι σχολείο»), το οποίο κυκλοφορεί από την Olvido Records σε συμπαραγωγή με τη Mississippi Records.

Ο Tony Klein (δεξιά) συνομιλεί με τον κύριο Λάζαρο, πιστό ακροατή του ρεμπέτικου.

Ποιος είναι ο μποέμ Κώστας Μπέζος

Ο Κώστας Μπέζος παραμένει μέχρι και σήμερα μία μοναδική φιγούρα της ελληνικής μουσικής της δεκαετίας του ’30. Διάσημος μουσικός τόσο για την τεχνοτροπία που ανέπτυξε στη χρήση της κιθάρας στο ρεμπέτικο τραγούδι όσο και για το συγκρότημα ”Άσπρα Πουλιά”, αλλά και γνωστός ως ζωγράφος, δημοσιογράφος και γελοιογράφος. Ο Μπέζος μετά από σύντομη φοίτηση στη Σχολή Καλών Τεχνών, παίζει κιθάρα και κάνει παρέα με γνήσιους μάγκες, ενώ ο ίδιος είναι αστός και εξόχως πολυπράγμων: μέλος της Μάντρας του Αττίκ (ένα θερινό θεατράκι), δημιουργός του 8μελούς συγκροτήματος «Τα Άσπρα Πουλιά» και ηθοποιός. Ήταν στενός φίλος και υποστηρικτής της πρωτοεμφανιζόμενης τότε Δανάης Στρατηγοπούλου, ένας τύπος που οι μύστες χαρακτηρίζουν ως γνήσια μποέμ. Όπως αναφέρει και ο μελετητής του ρεμπέτικο Νίκος Πολίτης στο Ρεμπέτικο Φόρουμ (rembetiko.gr/forums), είναι  η ιδιότητα του Μπέζου ως γελοιογράφου-δημοσιογράφου, που έκανε τη διαφορά, καθώς γνώριζε τον δημοφιλή συνάδελφό του και Κωνσταντινουπολίτη Φωκίωνα Δημητριάδη. Ο Τέτος Δημητριάδης, αδελφός του Φωκίωνα, εγκατεστημένος στην Αμερική από καιρό και υπεύθυνος στη δισκογραφική RCA Victor για το ελληνόφωνο ρεπερτόριο, επισκέπτεται πολύ συχνά την Αθήνα. Σκοπός του, να προωθήσει συνεργασίες με Έλληνες καλλιτέχνες, για παραγωγή δίσκων στην Αμερική. Στο εργοστάσιο της Victor καταλήγουν γύρω στο 1930-1931, δέκα μήτρες με ηχογραφήσεις τραγουδιών που θα μπορούσαν να θεωρηθούν «αδέσποτα μάγκικα» (σ.σ.: ο όρος ρεμπέτικο δεν υπήρχε τότε), καθώς και δύο ακόμα οργανικά, με ηχογραφήσεις κιθάρας. Είναι τα εξής (κατά σειράν τίτλος, τραγουδιστής, συνθέτης, στιχουργός):

Στην υπόγα, Α. Κωστής, Τέντης, Τέντης
Ήσουνα ξυπόλυτη, Α. Κωστής, Τέντης, Α. Κωστής
Γιάννης Χασικλής, Α. Κωστής, Ιωάννης Πρίμος, Ιωάννης Πρίμος
Κάηκε ένα σχολείο, Α. Κωστής, Τέντης, Α. Κωστής
Τούτο το καλοκαιράκι, Α. Κωστής, Συγχρόνικ, Συγχρόνικ
Αδυνάτησα ο καημένος, Α. Κωστής, Συγχρόνικ, Συγχρόνικ
Τουμπελέκι – τουμπελέκι, Α. Κωστής, Συγχρόνικ, Συγχρόνικ
Η φυλακή είναι σχολείο, Α. Κωστής, Δ. Σκόττι, Δ. Σκόττι
Από την πόρτα σου περνώ, Α. Κωστής, Δ. Σκόττι, Δ. Σκόττι
Με πιάσανε ζαλάδες, Α. Κωστής, Α. Κωστής, Α. Κωστής
Τρούμπα, οργανικό, Α. Κωστής, Α. Κωστής
Ντερτιλήδικος χορός, οργανικό, Α. Κωστής, Α. Κωστής

{Σύμφωνα με τον Παναγιώτη Κουνάδη, στο αρχείο ηχογραφήσεων της Victor βρίσκεται στις σχετικές καρτέλες δίπλα από το “Α. Κωστής” το όνομα του Κώστα Μπέζου μέσα σε παρένθεση. Ο “Τέντης” είναι, βέβαια, ο Τέτος Δημητριάδης. Τα ονόματα «Συγχρόνικ» και «Σκόττι» φαίνεται πως είναι εφευρέσεις του Δημητριάδη. Μελετητές του λαϊκού τραγουδιού ισχυρίζονται ότι τα δέκα κομμάτια με στίχο θα όφειλαν να αντιμετωπιστούν ως «πακέτο», ή αλλιώς «παραγγελία από Αμερική», πάνω στην οποία δούλεψε μία ντόπια ομάδα με τον Μπέζο να πρωτοστατεί. Συνελέγησαν στίχοι, γράφτηκαν επιπλέον στίχοι όπου χρειαζόταν, βρέθηκαν μουσικές και όλα τούτα κατέληξαν το στούντιο του Περισσού} 

«Ο Κουνάδης έχει κάνει δουλειά, αλλά μερικές φορές δεν έχει δίκιο. Το αρχείο από όπου έχουμε πληροφορίες δεν είναι της Victor – είναι της HMV, αφού οι ηχογραφήσεις έγιναν στο στούντιο HMV στην Αθήνα, και μετά, οπως καταλαβαίνω εγώ, πήγανε οι μήτρες στις ΗΠΑ. Επίσης, ο Scotti μπορεί να είναι αναγραμματισμός  της λέξης “Κωστή”» λέει ο Τονυ Klein. 

Η περίπτωση Μπέζος είναι ιδιάζουσα, γιατί γύρω από τα όνομά του έχουν δημιουργηθεί μικροί και μεγάλοι μύθοι. Ένας εξ αυτών, και στον οποίο είχαν περιπέσει μέχρι και σχετικά πρόσφατα διάφοροι «ρεμπετομανείς φαντασιόπληκτοι», λέει ότι Κώστας Μπέζος δεν υπήρξε ποτέ και ότι πίσω από την περσόνα τούτη ήταν ο Κώστας Σκαρβέλης. Μισός αιώνας χρειάστηκε να κυλήσει, για να μάθουμε επισήμως ότι πίσω από αυτά τα 12 κομμάτια βρίσκεται ο Μπέζος και κανένας άλλος. Άλλωστε ήταν αυτός που ηχογράφησε με κιθάρες, τραγούδια που δεν είχαν ακόμη ηχογραφηθεί στην Ελλάδα με μπουζούκια. Μόλις το 1931 ηχογραφείται το μπουζούκι και ένα χρόνο αργότερα ξεκινά η εποχή του Μάρκου Βαμβακάρη.  

Ο Tony Klein δέχεται τα συγχαρητήρια από τον Μικρασιάτη συγγραφέα-μελετητή του ρεμπέτικου Κώστα Λαδόπουλο, με τον οποίο γνωρίζονται καιρό.

Από την παρουσίαση του άλμπουμ στη Nonna στο Ψυρρή.

Η ανάσυρση στην επιφάνεια

«Πολλές φορές, η κακή ποιότητα των παλιών, καλών τραγουδιών αποθαρρύνει τον κόσμο από το να τα ακούσει και τα μαγαζιά από το να τα συμπεριλάβουν στις λίστες τους. Έτσι, ξεχνιούνται. Όταν επικοινωνήσαμε με τον Gordon, μου είπε ότι ήθελε να κάνει ένα άλμπουμ με όλα τα κομμάτια και σκέφτηκα ότι πρέπει να τα βρούμε στην καλύτερη δυνατή ποιότητα ήχου. Επικοινώνησα και με τον Charles Howard και τον Σταύρο Κουρούση και βρήκαμε τις καλύτερες κόπιες. Αρχίσαμε ομαδικά να δουλεύουμε αρκετό καιρό πριν κυκλοφορήσει αυτό το άλμπουμ», λέει ο Tony Κlein στο περιθώριο της παρουσίασης του δίσκου που έγινε στο εστιατόριο Nonna στου Ψυρρή την περασμένη Κυριακή.

Από την άλλη, ο Gordon Ashworth ασχολείται επισταμένα με την folk και ethnic μουσική και του αρέσει να προσεγγίζει λιγότερο διαδεδομένα μουσικά είδη, όπως η ινδική και η αφρικάνικη μουσική, τα ηπειρώτικα και άλλα: «Στον Μπέζο αγάπησα το γεγονός ότι με την κιθάρα του κατόρθωσε να χτίσει μια μυστηριώδη μουσική ατμόσφαιρα. Μοιάζει να πειραματίζεται με τον ήχο του. Με το που άκουσα το «Κάηκε ένα σχολείο», κόλλησα. Μετά, άκουσα και το «Τούτο το καλοκαιράκι» από τα «Mortika» μια συλλογή του Tony και του επίσης Βρετανού βετεράνο Charles Howard. Κατάλαβα, λοιπόν, ότι θα ξεκινούσα δουλειά. Οραματίστηκα ένα άλμπουμ σαν αυτό που φτιάξαμε τελικά. Το όνειρο πραγματοποιήθηκε!»

Ο Tony Klein, πετώντας και λίγες ελληνικές λέξεις, παρμένες ιδίως από το «μάγκικο» λεξιλόγιο, εξηγεί ότι με τον Gordon Ashworth γνωρίστηκαν χάρη στον Μπέζο, όταν ο μουσικός παραγωγός τον προσέγγισε για να χρησιμοποιήσει ένα κομμάτι του ρεμπέτη, το «Ντερτιλίδικος Χορός» (το οποίο συμπεριλαμβανόταν στην συλλογή του Tony Klein «Greek Rapsody») με σκοπό να το χρησιμοποιήσει σε κάποια άλλη δουλειά. «Ήταν ζήτημα ημερών η απόφαση να συνεργαστούμε, αφού ανακαλύψαμε ένα κοινό μας μεράκι. Με τη βοήθεια φίλων μας από Ελλάδα, συγκεντρώσαμε υλικό και σπάνιες φωτογραφίες και, επτά μήνες αργότερα, ήμασταν έτοιμοι να το κυκλοφορήσουμε.» Οι δυο τους είναι συλλέκτες παλιών δίσκων και αφιερώνουν πολλές ώρες στη μελέτη της μουσικής εν γένει.

O Tony Klein, μια «κινητή μουσική εγκυκλοπαίδεια», όπως τον χαρακτηρίζει ο συνεργάτης του, ανακάλυψε τα ρεμπέτικα στις αρχές τις δεκαετίας του ’70, μέσω Τούρκων και Ελλήνων φίλων του. Αργότερα, είχε τη σπάνια τύχη να διδαχθεί από τον ίδιο τον Στέλιο Κερομύτη μπουζούκι στην Αθήνα και, όταν επέστρεψε στη Σουηδία, ο «ιός» του ρεμπέτικου του είχε ήδη μεταδοθεί. Ασχολούμενος με την περίπτωση του Μπέζου, όμως, ο δαιμόνιος Tony Klein ανακάλυψε και 120 χαβανέζικες (!) ηχογραφήσεις του, μία από τις οποίες, μάλιστα, μου έβαλε να την ακούσω από τα ακουστικά του κινητού του. Ήταν πράγματι παράξενος, αλλά πολύ ενδιαφέρων ο ήχος.

Αλλά και τα δυο ορχηστρικά κομμάτια, το «Τρούμπα» και το «Ντερτιλίδικο» είναι μοναδικά. «Τίποτα παρεμφερές με αυτά δε βρίσκεις σε όλη την ελληνική και ξένη μουσική», υπογραμμίζει ο Tony Klein. Και οι δυο τους είναι γοητευμένοι από το γεγονός της επικήρυξης ως παρανόμων ορισμένων τραγουδιών του Κώστα Μπέζου, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το «Στην Υπόγα», το 1977. Επίσης, μαγεμένοι από το κράμα τη προσωπικότητας του: μεσοαστός μεν, με τόλμη να ασχοληθεί με τις μουσικές και τα λόγια του περιθωρίου, δε.

Ο Gordon Ashworth.

«Ας πούμε, ο λόγος που ποτέ δεν τρελάθηκα με τον Καζαντζίδη, είναι η προσωπικότητά του. Μου βγάζει  κάτι υπερβολικό, κάτι ψεύτικο. Στους καλλιτέχνες τα μετράω όλα!», λέει ο Tony Klein. Οι δυο φίλοι και συνεργάτες είναι ενθουσιασμένοι με τη δουλειά τους και με την επίσκεψή τους στην Ελλάδα, αλλά και με την υποδοχή που τους επιφύλαξε ο κόσμος εδώ.

Κανένας τους, βέβαια, δε φαίνεται να έχει συνειδητοποιήσει απόλυτα τη σημασία αυτού που πέτυχαν: να συστήσουν με τον διαυγέστερο -κυριολεκτικά- τρόπο, ένα σπουδαίο άγνωστο ρεμπέτη στους συμπατριώτες του.