Η Marina Abramović ξεγυμνώνει το Λονδίνο

Εμβληματική προσωπικότητα του κόσμου της τέχνης και πρωτοπόρος στην περφόρμανς, η Σέρβα καλλιτέχνις, Marina Abramović, γοητεύει το κοινό ξεπερνώντας τα όρια του σώματος και του μυαλού της, τα τελευταία 50 χρόνια.

Το 1974, στο Studio Morra στη Νάπολη, η Abramović παρουσίασε τον εαυτό της ως αντικείμενο, έχοντας δίπλα της, σε ένα τραπέζι, 72 props. Κάποια από αυτά παραπέμπουν στην ευχαρίστηση (ένα ποτήρι, ένα κερί, ένα τριαντάφυλλο, μια βούρτσα μαλλιών, ένας καθρέφτης, μια χτένα, ένα κραγιόν, μέλι, σταφύλι, ένα μήλο) ενώ άλλα συνδέονται με τον πόνο (ένα όπλο, μια σφαίρα, αλυσίδες, ένα τσεκούρι, ένα πριόνι, μια σειρά από αιχμηρά μαχαίρια, ένα κουτί με ξυραφάκια, καρφιά, μια βελόνα). Στη συνέχεια έδωσε εντολή στο κοινό να χρησιμοποιήσει τα props επάνω της όπως ήθελε. Οι οδηγίες της έλεγαν:

«Υπάρχουν 72 αντικείμενα στο τραπέζι που μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει πάνω μου όπως θέλει.

Εκτέλεση: Είμαι το αντικείμενο.

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου αναλαμβάνω την πλήρη ευθύνη».

Η παράσταση κράτησε έξι ώρες. Στην αρχή, το κοινό της ήταν παθητικό. Όμως, όσο περνούσε η ώρα, οι αντιδράσεις έγιναν βίαιες, με τους ανθρώπους να χρησιμοποιούν τα αντικείμενα για να κόψουν το δέρμα της, να σκίσουν τα ρούχα της, να καρφώσουν ένα μαχαίρι ανάμεσα στα πόδια της ή να κολλήσουν ένα κομμάτι χαρτί στο σώμα της που έγραφε «VILE». 

Ο κριτικός τέχνης Thomas Mc Eviley, ο οποίος ήταν παρών σε όσα διαδραματίστηκαν, είναι αυτός που έχει δώσει την πιο λεπτομερή περιγραφή: «Η παράσταση ξεκίνησε ήρεμα. Κάποιος τη γύρισε από την άλλη πλευρά. Ένα άλλο άτομο έσπρωξε το χέρι της στον αέρα. Κάποιος άλλος την άγγιξε κάπως ιδιαίτερα». Τα γεγονότα της βραδιάς στράφηκαν γρήγορα προς το χειρότερο. Ο Mc Eviley έγραψε ότι όλα τα ρούχα της Abramović σκίστηκαν μετά από τρεις ώρες.

Κάποιος χρησιμοποίησε ένα μαχαίρι για να της κόψει το λαιμό και να της πιει το αίμα. Δέχθηκε σεξουαλική επίθεση κατά τη διάρκεια της παράστασης, τη μετέφεραν ημίγυμνη και την έβαλαν σε ένα τραπέζι και όταν ένα γεμάτο όπλο καρφώθηκε στο κεφάλι της και το δάχτυλό της περιστρεφόταν γύρω από τη σκανδάλη, ξέσπασε μια συμπλοκή μεταξύ ομάδων του κοινού. Παρ’ όλο που δεν συμμετείχαν όλα τα μέλη του κοινού σε αυτές τις βίαιες ενέργειες -κάποιος σκούπισε τα δάκρυά της και κάποιοι προσπάθησαν ακόμη και να παρέμβουν- το Rhythm 0 εξακολουθεί να είναι ένα παράδειγμα ζωντανής περφόρμανς που κλιμακώθηκε βίαια, λόγω της συμμετοχής των θεατών.

Marina Abramović, Rhythm 0, 1974, Performance 6 hours. Studio Morra, Naples. Courtesy of the Marina Abramović Archives © Marina Abramović. Photo: Donatelli Sbarra

Αυτή η περφόρμανς, που ονομάστηκε Rhythm 0, λειτουργεί ως μία υπενθύμιση ότι υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που ζουν με τον φόβο της κακοποίησης καθημερινά. Ήταν το έργο που την καθιέρωσε στη συνείδηση του κόσμου ως την καλλιτέχνιδα που μάχεται ενάντια στον μισογυνισμό και τη βία δοκιμάζοντας σταθερά τα όρια της δικής της σωματικής και ψυχικής αντοχής μέσα από τη δουλειά της, υποβάλλοντας τον εαυτό της στην εξάντληση, τον πόνο, ακόμη και την πιθανότητα θανάτου. 

Το διαβόητο έργο είναι μέρος της σειράς Rhythm, η οποία αποτελείται από πολλές performances που έκανε η Abramović κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970. Η ίδια πήρε σημαντικά ρίσκα με αυτή τη σειρά, προκαλώντας πόνο στον εαυτό της για να εξερευνήσει θέματα όπως ο έλεγχος, η απώλειά του και τα όρια του ανθρώπινου σώματος. Το Rhythm 0 είναι το τελευταίο έργο της σειράς και αναμφισβήτητα το πιο επικίνδυνο.

Σύμφωνα με την ίδια την Abramović, το κοινό έφυγε από τη σκηνή μετά το τέλος της περφόρμανς. Οι άνθρωποι προφανώς φοβήθηκαν να την αντιμετωπίσουν και εγκατέλειψαν αμέσως τον εκθεσιακό χώρο. «Η εμπειρία που άντλησα από αυτό το κομμάτι ήταν ότι στις δικές σου περφόρμανς μπορείς να πας πολύ μακριά, αλλά αν αφήσεις τις αποφάσεις στο κοινό, μπορεί να σκοτωθείς», έχει πει.

Το έργο αυτό τη στιγμάτισε. Όταν πήγε στο δωμάτιο του ξενοδοχείου της μετά την περφόρμανς, κοιτάχτηκε στον καθρέφτη και είδε ότι μερικά από τα μαλλιά της είχαν γίνει εντελώς λευκά. Μάλιστα έχει δηλώσει ότι έχει ακόμα σημάδια από τότε, ότι ήταν δύσκολο να απαλλαγεί από το αίσθημα του φόβου για πολύ καιρό και ότι μέσα από το Rhythm 0 έμαθε πού να τραβάει τη γραμμή και να μη ρισκάρει ξανά την υγεία και τη ζωή της.

Marina Abramović, Luminosity, 1997/2023/ Live performance by Agnieszka Szczotka, 30 minutes. Courtesy of the Marina Abramović Archives and Sean Kelly Gallery, New York/Los Angeles. © Marina Abramović. Photo © Royal Academy of Arts, London / David Parry

Αν βρεθείτε στη Royal Academy of Arts στο Λονδίνο αυτές τις μέρες, θα δείτε ένα τραπέζι, τοποθετημένο σαν βωμό και ντυμένο με λευκό ύφασμα, το οποίο έχει επάνω του 69 αντικείμενα που παραπέμπουν στη συγκεκριμένη περφόρμανς. Γύρω από αυτό το τραπέζι υπάρχουν φωτογραφίες της περφόρμανς. Δείχνουν -κυρίως- άντρες να παίζουν με τα αντικείμενα, να αγγίζουν το σώμα της Abramović, να την κοιτάζουν και να γελούν μαζί με τους φίλους τους, καθώς στέκεται μπροστά τους μόνη, με δάκρυα να γεμίζουν τα μάτια της. 

«Όταν ξεκίνησα στις αρχές της δεκαετίας του ’70, όλοι έλεγαν ότι ήμουν τρελή. “Αυτό δεν είναι τέχνη, δεν είναι τίποτα”», έχει πει η ίδια. Χρησιμοποιώντας το σώμα ως μέσο της, η Abramović έχει αποδείξει πολλές φορές πόσο κοντά μπορεί να φτάσει η τέχνη στη ζωή. Εμείς, ως θεατές του έργου της, αυτό που βιώνουμε είναι τι μπορούμε να αντέξουμε, τι μπορούμε να κατανοήσουμε και ποιες είναι οι αντιδράσεις μας. 

Δεν είναι τυχαίο που θεωρείται ίσως η πιο αμφιλεγόμενη καλλιτέχνις. Έχει πιστούς οπαδούς αλλά δεν είναι λίγοι εκείνοι που δεν αποδέχονται την τέχνη της. Το 2002, στον απόηχο των τρομοκρατικών επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, παρουσίασε την περφόρμανς The House with the Ocean View. Η Abramović έζησε σε ένα σπίτι που κατασκευάστηκε μέσα σε μια γκαλερί στη Νέα Υόρκη για 12 ημέρες, καλώντας το κοινό να παρακολουθήσει την απλή πράξη της ζωής.

Marina Abramović, The House with the Ocean View, 2002. Performance 12 days. Sean Kelly Gallery, New York. Courtesy of the Marina Abramović Archives © Marina Abramović. Photo: Attilio Maranzano

Marina Abramović, The Current (detail), 2017. Video. Performance for video, 1 hour, Brazil. Courtesy of the Marina Abramović Archives. © Marina Abramović

Μία από τις επιρροές στα έργα της είναι ο Θιβετιανός Βουδισμός. Το Nude with Skeleton παραπέμπει σε μια παραδοσιακή άσκηση που αναλαμβάνουν Θιβετιανοί μοναχοί κατά τη διάρκεια της οποίας κοιμούνται δίπλα στους νεκρούς, σε διάφορες καταστάσεις σήψης. Μέσω αυτής της πρακτικής αποκτούν κατανόηση της διαδικασίας του θανάτου. 

Η ίδια έχει πει γι’ αυτό το έργο: «Σε διάφορες περιόδους της ζωής μου έφτιαξα πολλά έργα χρησιμοποιώντας σκελετό. Κατασκευάζω τον σκελετό στο δικό μου μέγεθος και ξαπλώνω τοποθετώντας τον στο δικό μου σώμα. Αναπνέοντας αργά, ο σκελετός ζωντανεύει και κινείται μαζί μου. Το έργο έχει να κάνει με το να αντιμετωπίσεις τη δική σου θνησιμότητα. Αφορά τον φόβο του πόνου και τον φόβο του θανάτου. Είναι κάτι που στη ζωή μας φοβόμαστε περισσότερο. Και, πάλι στη δική μου δουλειά, πάντα μου αρέσει να αντιμετωπίζω τους φόβους. Έτσι, το να είσαι κοντά στον σκελετό, να τον πλένεις, να τον κουβαλάς, να τον αναπνέεις και να τον κοιτάς, να τον αντιμετωπίζεις, είναι ο τρόπος να αντιμετωπίσεις αυτόν τον φόβο».

Marina Abramović, Nude with Skeleton, 2002/2005/2023/ Live performance by Madinah Farhannah Thompson, 2 hours. Courtesy of the Marina Abramović Archives, and Galerie Krinzinger. © Marina Abramović. Photo © Royal Academy of Arts, London / David Parry

Στο Λονδίνο παρουσιάζονται μερικές από τις σπουδαίες περφόρμανς της από νέους συνεργάτες της (που έχει εκπαιδεύσει η ίδια), όχι όμως το Rhythm 0. Μόνο τα αντικείμενα και οι φωτογραφίες υπάρχουν εκεί για να το θυμίζουν στο κοινό, αφού προφανώς ακόμα δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε καθόλου τους ανθρώπους όταν βρίσκονται σε θέση εξουσίας. Ακόμα κι έτσι όμως, το κομμάτι αυτό της έκθεσης είναι μια δυνατή υπενθύμιση της εχθρότητας που αντιμετωπίζουν ακόμη οι γυναίκες από τους ισχυρούς. Και σοκάρει όσο και η ίδια η παράσταση. 

Η μεγάλη έκθεση που πραγματοποιείται στις Main Galleries του Burlington House, της Royal Academy of Arts, περιλαμβάνει στιγμές από την 50χρονη καριέρα της μέσα από γλυπτική, βίντεο, installations και περφόρμανς. Κάποια έργα, όπως το The Artist is Present, παρουσιάζονται μέσα από αρχειακό υλικό ενώ οι live performances που μπορεί κάποιος να παρακολουθήσει είναι οι: Luminosity, The House with the Ocean View, Nude with Skeleton αλλά και Imponderabilia, η οποία πραγματοποιείται στη μία από τις δύο εισόδους από δύο γυμνά μοντέλα, έναν άντρα και μία γυναίκα.

Για την ακρίβεια, δεν μπορεί κανείς να περάσει τη συγκεκριμένη είσοδο αν δεν πιεστεί πρώτα ανάμεσά τους. Βέβαια, υπάρχει και η εναλλακτική της δεύτερης εισόδου για όσους δεν αισθάνονται άνετα με αυτό. Ο Andrea Tarsia, επικεφαλής των εκθέσεων της Βασιλικής Ακαδημίας των Τεχνών, έχει δηλώσει ότι η περφόρμανς Imponderabilia, ωθεί σε μια αντιπαράθεση μεταξύ του γυμνού, του φύλου, της σεξουαλικότητας και της επιθυμίας.

Marina Abramović, The Artist is Present, 2010. Performance 3 months. The Museum of Modern Art, New York. Courtesy of the Marina Abramović Archives. © Marina Abramović. Photo: Marco Anelli

Πάντως, επειδή διαρκώς συμβαίνουν πράγματα κατά τη διάρκεια της έκθεσης, κάθε επίσκεψη εκεί είναι διαφορετική άρα και μοναδική και είναι μια σπουδαία ευκαιρία για να έρθει κάποιος κοντά στα έργα της μεγάλης δημιουργού.