Επί νοός ειρήνη: Η φωτογραφική αποτύπωση του ψυχιατρικού κόσμου

Wish peace in mind. Με αυτή την ευχή ξεκινάει η διαδικασία μύησης σε όλα εκείνα που μπορεί να προσφέρει ο νους, ακόμα και όταν αυτός φαίνεται να έχει βυθιστεί στο σκοτάδι. Σε αυτή την διαδρομή, που χαράζεται απ’ την στιγμή που αντικρίζεις το επιβλητικό και μεγαλοπρεπές κτίριο του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ), όπου στεγάζεται η έκθεση «Επί νοός ειρήνη» του Θοδωρή Νικολάου, μέχρι και το σημείο όπου ολοκληρώνεται με ένα τυπωμένο φωτογραφικό λεύκωμα, η εμπειρία είναι μοναδική.

Οι τζαμένιες επιφάνειες του κτιρίου, καθρεφτίζουν το ανθρώπινο σώμα και έτσι αυτή η φιγούρα που δημιουργείται, επιβεβαιώνει την ύπαρξη του εαυτού. Ο ιδανικός χώρος για την παρουσίαση του συγκεκριμένου έργου που αφορά την ψυχική υγεία και τους ανθρώπους που αμφιβάλλουν για το είδωλο τους. Αλλά αυτή ήταν μία σύνδεση, που έκανα όσο γράφονται αυτές οι γραμμές. Καθώς όσο περπατούσα τον 4ο όροφο του κτιρίου παρατηρώντας τα εκθέματα, το μόνο που μπορούσα να ακούσω ήταν η ηχώ των βημάτων μου και όχι τον απόηχο των σκέψεων μου που ήταν εκκωφαντικά βουβές.

Οι προβληματισμοί και τα ερωτήματα που προκύπτουν όσο είσαι θεατής της έκθεσης, είναι πολύ λιγότερα απ’ αυτά που παρουσιάζονται αργότερα, όταν απομακρύνεσαι απ’ τον χώρο του ΚΠΙΣΝ. Ο Θοδωρής Νικολάου με τα στοχαστικά σημειώματα του, προλογίζει την κάθε ενότητα και αυτά είναι άκρως βοηθητικά προκειμένου να ελαχιστοποιηθεί η απόσταση μεταξύ φωτογραφικού υποκείμενου και θεατή, νοητικής/ψυχικής κατάστασης και οφθαλμικής

εμπειρίας, προκειμένου «να μην ερμηνεύσουμε σύμφωνα με τις δικές μας προσδοκίες» τις λήψεις (σ.σ. σημείωμα «Ψυχιατρείο»). Είτε αυτές προέρχονται από το δικό του χέρι, είτε απ’ την πρωτόγνωρη ίσως εμπειρία της επαφής των ασθενών με την φωτογραφική κάμερα (σ.σ. αυτοπορτραίτα κ.α. στην ενότητα «Η επανασύσταση του εαυτού»), το αποτέλεσμα κινείται στα όρια της κάθαρσης.

Σε ένα πενταετές ταξίδι ψυχών, εκεί όπου ο καπετάνιος απουσίαζε, οι επιβάτες ήταν

θορυβώδεις, κοινωνικά στιγματισμένοι και επιστημονικά κατηγοριοποιημένοι ως ασθενείς, ο Θοδωρής Νικολάου χρησιμοποίησε τον φωτογραφικό φακό του Δημοκρατικά και όχι αποικιοκρατικά (σ.σ. εμπνευσμένο απ’ το σημείωμα του «Ένα σύμπαν καθαρό»). Ο σκοπός του δεν ήταν να φωτίσει τα σκοτάδια του ψυχιατρικού εγκλεισμού και το έργο του να λειτουργήσει καταγγελτικά, αλλά να δώσει φυσική υπόσταση στα σκοτεινά σημεία που αμφισβητείται η ανθρώπινη ύπαρξη, αφού όπως ο ίδιος αναφέρει «η φωτογραφική πράξη από μόνη της είναι ικανή να πιστοποιήσει πως ο κόσμος υπάρχει». Η αρχική περιπλάνηση του στις ψυχιατρικές κλινικές, τον οδήγησε σε δομές επανένταξης και ψυχοκοινωνικής

αποκατάστασης, για να γίνει παρατηρητής ενός απρόοπτα θαυμαστού κόσμου (σ.σ. ενότητα «Να ταξιδεύουν). Οι άνθρωποι εκεί λειτουργούσαν ως «φυσιολογικοί». Είχαν ερωτευτεί, έκαναν ταξίδια, έπαιρναν μέρος σε αθλητικές δραστηριότητες, εργάζονταν και όλα αυτά με την κρυφή ελπίδα να τους δοθεί η ευκαιρία να αποκτήσουν ξανά μία κοινωνική υπόσταση – και όχι αποκλειστικά ιδρυματική.

Σε πλήρη αντίθεση δηλαδή με την περίπτωση του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Λέρου, όταν από το 1958 – ξεκινώντας με 650 κλίνες – έως την δεκαετία του ’80, εκεί μεταφέρονταν ψυχικά ασθενείς με βασικό κριτήριο αν υπάρχουν σχέσεις των ανθρώπων αυτών με το οικογενειακό τους περιβάλλον. «Κανένας δεν ερωτάται αν θέλει να βρεθεί στο νησί. Όσοι τον τελευταίο χρόνο δεν έχουν κανένα επισκεπτήριο, χαρακτηρίζονται ως “οι αζήτητοι”» όπως ο ίδιος

σημειώνει στην ενότητα «Να ταξιδεύουν». Το «Ιστορικόν Ασθενούς» για το υπ’ αριθμόν μητρώο 178 της Αποικίας Ψυχοπαθών Λέρου που υπάρχει σε μεγέθυνση στην έκθεση, είναι ο πρώτος κόμπος στο στομάχι. Ένας κόμπος που στην πορεία λύνεται, σταδιακά και όχι βεβιασμένα, χωρίς χειριστικά συναισθηματικά μέσα.

Ίσως, αυτό να είναι και αναπόφευκτο, αφού ο ίδιος ο Νικολάου στην ενότητα

«Αυτοβιογραφικό» εξομολογείται τα καταθλιπτικά του επεισόδια «που συνοδεύονται πάντοτε από αποπροσωποποίηση – αποπραγματοποίηση». Ένας άνθρωπος που έχει αφιερώσει την ζωή του στην δημοσιογραφία που ερευνά μονοπάτια και την φωτογραφία που διευρύνει ορίζοντες, δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει χωρίς σεβασμό απέναντι στους ανθρώπους που φωτογράφισε στις ψυχιατρικές κλινικές, στους εργαζόμενους αυτών που «γίνονται και οι ίδιοι καταγραφείς της ιστορίας» (σ.σ. ενότητα «Η ζωή επιμένει»), στους ανθρώπους που τον έχουν στηρίξει όλα αυτά τα χρόνια και φυσικά στον θεατή της έκθεσης του.

Βέβαια, η κτητική αντωνυμία «του» σε ένα τέτοιο έργο, λειτουργεί κάπως πλασματικά, αφού ναι μεν πρόκειται για μία σύλληψη-εκτέλεση-παρουσίαση του ίδιου, σε δεύτερο χρόνο όμως, ο τρόπος που λειτουργεί, ξεφεύγει του νοήματος της ατομικής ιδιοκτησίας και αγγίζει τα όρια του συνόλου. Ποιος πως μπορεί να πει πως η έκθεση δεν ανήκει και στον Φώτη, την Ελένη, τον Μιχάλη, τη Νεκταρία, την Κατερίνα και τον Χαράλαμπο, τους πρωταγωνιστές δηλαδή της ενότητας “Ένα σύμπαν καθαρό”; Ή στον κύριο Κώστα, 84 ετών, που απ’ το ψυχιατρείο της Λέρου έχει βρεθεί στον ξενώνα ΕΠΑΨΥ στην Χαλκίδα και εκεί καταγραφεί με τον δικό του μοναδικό κρυπτογραφημένο τρόπο “Τα νέα της Αμερικής”, τα οποία υπάρχουν αναρτημένα στην έκθεση.

Wish peace in mind. Ευχή, γι’ αυτούς τους ανθρώπους που βρίσκονται σε διαδικασία ίασης της ψυχικής ασθένειας τους, αλλά και για εμάς, έτσι ώστε κάποια στιγμή να μπορέσουμε να αποδεχθούμε την πιθανή και ικανή επανένταξη τους στην κοινωνία μας.