Στη Σκιά ενός Εγκλήματος: Η Χελένα Χένσεν ανάγει το σκανδιναβικό αστυνομικό μυθιστόρημα σε υψηλή τέχνη

Οι εμμονές που συναντάει κανείς στις χώρες της Σκανδιναβίας και οι οποίες απεικονίζονται θαυμαστά, σχεδόν παραισθητικά, ήδη από την εποχή του Ίψεν, του Στρίνμπεργκ, αλλά και του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν μέσα σε κορυφαία έργα, περιλαμβάνουν το σεξ, τον ζόφο της ανθρώπινης ψυχής, τη βία και την παράνοια. Και, βέβαια, όλα αυτά δεν έκαναν την εμφάνισή τους ξαφνικά και απροσδόκητα.

Άλλωστε, είναι καθοριστική η παρουσία της βίας στη σκανδιναβική μυθολογία, καθώς και η αποκάλυψη σκοτεινών και επικίνδυνων μυστικών στα πλέον σημαντικά έργα του 19ου και του εικοστού αιώνα στη λογοτεχνία, το θέατρο και τον κινηματογράφο. Μάλιστα, η βία και τα σκοτεινά μυστικά βρίσκονται στον πυρήνα αυτού του περίτεχνου και απαιτητικού λογοτεχνικού ιδιώματος: της σκανδιναβικής αστυνομικής λογοτεχνίας.

Κατά τα άλλα, το παγερό κλίμα, οι κλειστές πόρτες, το βαρύ ποτό, οι αιώνιες νύχτες και τα καταπιεσμένα συναισθήματα, συνθέτουν το τέλειο σκηνικό για ένα αποτρόπαιο έγκλημα και μια ικανή αστυνομική ιστορία. Αλλά πέρα από τα μυστικά, τις δολοφονίες και την όποια διαλεύκανσή τους, το σκανδιναβικό αστυνομικό μυθιστόρημα χαρακτηρίζεται και από μία επιπλέον παράμετρο: την επανεξέταση του ιστορικού παρελθόντος και την αποκάλυψη συμβάντων που έχουν αποσιωπηθεί από την επίσημη Ιστορία.

Πράγματι, οι Σκανδιναβοί συγγραφείς ανασυνθέτουν δημιουργικά τους εθνικούς τους μύθους για τον πόλεμο – συχνά, αποδομώντας την Ιστορία και τα στερεότυπά της. Στον «Κοκκινολαίμη», για παράδειγμα, ο Τζο Νέσμπο αναδεικνύει την υπόθεση της αντίστασης στη Νορβηγία κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ ο Άρναλδουρ Ινδρίδασον μιλάει για την ισλανδική εκδοχή του ίδιου πολέμου στη «Σιωπή του Τάφου». Όσο για τον Στιγκ Λάρσον, ήταν ο πρώτος που με την περίφημη τριλογία του -«Το κορίτσι που έπαιζε με τη φωτιά», «Το κορίτσι με το τατουάζ» και «Το κορίτσι στη φωλιά της σφήγκας»- θα μετέθετε τη στενά αστυνομική θεματολογία σε ένα ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο.

Εάν αναρωτηθεί κανείς για την προέλευση αυτών των ιδιαιτεροτήτων, θα πρέπει να εστιάσει σε αυτό καθ’ αυτό το σκανδιναβικό μοντέλο το οποίο εμπεριέχει μία πληθώρα από θετικά και αρνητικά στερεότυπα και από… ετερώνυμα που έλκονται: ένα θαυμαστό κοινωνικό κράτος μαζί με έναν ακραίο κρατικό παρεμβατισμό, έναν παράδεισο σεξουαλικής ανεκτικότητας αλλά και μία κόλαση αποπνικτικής κοινωνικής ομοιομορφίας, εξαιρετικά επίπεδα διαβίωσης και υψηλά ποσοστά αυτοκτονιών!

Πάντως, η εισαγωγή κοινωνικών θεμάτων στις ιστορίες είναι, ίσως, το κατεξοχήν χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης λογοτεχνικής τάσης: Η ξενοφοβία, η μετανάστευση, η έλλειψη αποδοχής και οι ταξικές διαφορές παρουσιάζονται – συνήθως αριστοτεχνικά- μέσα από τις περιπέτειες των πρωταγωνιστών. Απ’ τη μία, εκφράζουν τις απόψεις του συγγραφέα, απ’ την άλλη όμως αναδεικνύουν εν μέρει άγνωστες κοινωνικές πτυχές και -ταυτόχρονα- μας οδηγούν σε βαθιά κρυμμένα μυστικά των αναπτυγμένων σκανδιναβικών χωρών.

Ήταν, ωστόσο, η εν ψυχρώ εκτέλεση του Σουηδού πρωθυπουργού Όλαφ Πάλμε τον Φεβρουάριο του 1986 που προκάλεσε ένα τεράστιο πολιτικό σοκ, ένα βαθύ τραύμα στο σώμα της Σουηδίας, αλλά και ένα κύμα εκδόσεων αστυνομικών μυθιστορημάτων. Σε αυτά τα μυθιστορήματα διαβάζουμε για κατά συρροήν δολοφόνους, θρησκευτικές σέχτες, παλιούς και νέους ναζί, πόρνες και σωματέμπορους, ψυχοπαθείς που εμπλέκονται σε τρομαχτικές ιστορίες φόνων, ακρωτηριασμών, βιασμών, σε κακοποιήσεις παιδιών. Και, φυσικά, στο τέλος τίποτα δεν μένει κρυφό: όχι μόνο εντοπίζεται ο ένοχος, αλλά και όλες εκείνες οι οδυνηρές ενοχές μιας ολόκληρης κοινωνίας – όπως ακριβώς συμβαίνει στο «Στη σκιά ενός εγκλήματος» της Χελένα Χένσεν (1940-2011) που εσωκλείει όλες εκείνες τις ιδιαιτερότητες που θα καθιστούσαν το σκανδιναβικό αστυνομικό μυθιστόρημα, πρωτοποριακό.

Ο Φρέντρικ φον Σίντοου καταγόταν από οικογένεια της ανώτερης τάξης της Στοκχόλμης και σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλα. Στις 7 Μαρτίου 1932, ο πατέρας του Γιάλμαρ φον Σίντοου -ο οποίος ήταν συντηρητικός βουλευτής και διευθύνων σύμβουλος και πρόεδρος της Σουηδικής Ομοσπονδίας Εργοδοτών- και δύο υπηρέτριες της οικογένειας, βρέθηκαν νεκροί στην κατοικία τους στη Στοκχόλμη, όλοι χτυπημένοι μέχρι θανάτου με μια σιδερένια ράβδο. Παρόλο που η αστυνομία άρχισε σύντομα να υποπτεύεται τον γιο, χρειάστηκαν μερικές ώρες για να μπορέσει να τον εντοπίσει. Ο Φρέντρικ φον Σίντοου είχε πάρει ταξί με τη σύζυγό του Σοφί για την Ουψάλα, όπου μπήκαν στο εστιατόριο του ξενοδοχείου Γίλετ και παρήγγειλαν σαμπάνια και χαβιάρι. Όταν η αστυνομία έφτασε τελικά στο σημείο, είχε ήδη πυροβολήσει και σκοτώσει τη σύζυγό του και ο ίδιος είχε αυτοκτονήσει.

Οι φόνοι των φον Σίντοου έτυχαν νέας προσοχής στη Σουηδία το 2004, ως αποτέλεσμα της έκδοσης του μυθιστορήματος της Χένσεν, της οποίας η μητέρα ήταν η μικρότερη κόρη της οικογένειας. Η ιστορία είναι ένα ευφυές συνταίριασμα πραγματικών γεγονότων και μυθοπλασίας και αποτελεί μια καθηλωτική και αφοπλιστική προσπάθεια κατανόησης τόσο του ταμπού που προέκυψε στην οικογένεια σε σχέση με το έγκλημα, όσο και της αιτίας για την οποία ο Φρέντρικ φον Σίντοου διέπραξε τους φόνους.

Πρόκειται για ένα πολυεπίπεδο έργο μύησης στο σύγχρονο σκανδιναβικό αστυνομικό μυθιστόρημα, που έλαβε –το 2009- το Βραβείο Λογοτεχνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτό που προκύπτει ανάγλυφα και απολύτως πειστικά είναι, για ακόμη μία φορά, η αδιάσειστη παραδοχή: ότι η λογοτεχνία καταφέρνει και αντικατοπτρίζει ιδανικά τα μείζονα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα της εποχής της. Και η παρούσα εντυπωσιακή περίπτωση σκανδιναβικής αστυνομικής λογοτεχνίας, την αποτυπώνει προσεκτικά, διεξοδικά, σχεδόν εμμονικά και μας την αποκαλύπτει. Και όλα αυτά, ξεδιαλύνοντας τα πλέον απρόσμενα, ενοχικά και ενίοτε εγκληματικά μυστικά της…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Η αφηγήτρια της ιστορίας, μια χήρα που εργάζεται σε έναν οίκο ευγηρίας στη Νότια Κορέα, αναγκάζεται να μοιραστεί το μικρό της σπίτι με την τριαντάχρονη κόρη της και την κοπέλα της, τη σχέση των οποίων δεν αποδέχεται. Η μητέρα, ανέτοιμη να τις δεχτεί, βρίσκεται μετέωρη ανάμεσα στο πρότυπο της παραδοσιακής οικογένειας −στην οποία αφιέρωσε ολόκληρη την ύπαρξή της− και στα ιδανικά για τα οποία αγωνίζεται η κόρη της. Η Kim Hye-Jin γράφει ένα διαπεραστικά συγκινητικό μυθιστόρημα. Μέσα από τα μάτια μιας μητέρας που προσπαθεί να κατανοήσει αυτό που βιώνει, διερευνά τη σχέση μεταξύ γονέων, την ομοφοβία, την αποξένωση, τη μοναξιά αλλά και την έννοια της φροντίδας. 

Έχετε αναρωτηθεί ποτέ πώς θα ήταν ο κόσμος ανάποδα; Πώς θα ζούσαμε αν αντί για την πατριαρχία μάς άλλαζε τα φώτα η μητριαρχία; Πώς θα ένιωθαν οι άντρες αν οι γυναίκες είχαν την εξουσία αφήνοντάς τους να παλεύουν με τα οικιακά, τα παιδιά και τα μπότοξ; Σε έναν τέτοιο κόσμο, ο Χάρης, ένα όμορφο δεκαοχτάχρονο αγόρι από την Κρήτη, το σκάει νύχτα από το χωριό του γιατί δε θέλει να παντρευτεί την πλούσια σαραντάρα βουλευτίνα που του προξένευε η μάνα του. Το δικό του όνειρο είναι να γίνει ένα ανεξάρτητο, εργαζόμενο αγόρι στην Αθήνα. Θα μπορέσει να επιβιώσει όμως στη μεγαλούπολη όπου τα ωραία, νεαρά αρσενικά είναι απλώς αντικείμενα πόθου; Πώς θα αποκρούσει τις σεξουαλικές επιθέσεις της αδίστακτης διευθύντριάς του; Πώς θα ξεμπλέξει από τις επαγγελματικές ίντριγκες, τις προδοσίες και τα βρόμικα κόλπα του κόσμου των γυναικών; Το «Εργαζόμενο αγόρι» είναι μία κωμωδία γεμάτη δράματα.  

Το 1880 γεννιέται ο Ηλίας Φυτιλής, ιδρυτής του πρώτου κτηνοτροφικού συλλόγου της χώρας αποκαθιστώντας νομάδες κτηνοτρόφους, που ώς τότε ζούσαν σαν παιδιά ενός κατώτερου θεού. Η φτώχεια μαστίζει την ελληνική ύπαιθρο. Η μετανάστευσή του στην Αμερική, το όραμα της αγροτικής πολιτικής του Βενιζέλου, φωτισμένοι άνθρωποι –όπως ο δάσκαλος Νικόλαος Μιχόπουλος, ο Αλέξανδρος Μέρος, o Δημήτρης Γρηγοριάδης, ο Σοφοκλής Τριανταφυλλίδης– αλλά και οι ανάγκες της εποχής ρίχνουν τον σπόρο στην ψυχή του για να συμπορευτεί μαζί τους και να γίνει ένας από τους πρωτεργάτες στο κίνημα του συνεργατισμού. Δίπλα του υπάρχει μια γυναίκα, η Μαγδαληνή, που τον εμπνέει και που του παραστέκεται. Ο πόλεμος του ᾽40 κι ο Εμφύλιος βάζουν φρένο στην πορεία των συνεταιρισμών Παρά τα εμπόδια όμως, η ζωή βρίσκει τρόπο και συνεχίζει. Ένα μυθιστόρημα για τη ζωή μιας οικογένειας που βηματίζει παράλληλα με την τοπική ιστορία αλλά και με την ιστορία μιας ολόκληρης χώρας, σε εποχές που η συλλογική προσπάθεια ένωνε τους ανθρώπους.

Η Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα, η εισβολή του Χίτλερ στη Ρωσία τον Ιούνιο του 1941, είχε ως στόχο τον αφανισμό του σοβιετικού κομμουνισμού, του Εβραϊσμού και την επακόλουθη δημιουργία ζωτικού χώρου (Lebensraum) για τη γερμανική άρια φυλή. Ωστόσο, η Επιχείρηση οδήγησε στην καταστροφή του Τρίτου Ράιχ και είχε ολέθριες συνέπειες για τη Γερμανία, καθώς εκατομμύρια άνδρες σκοτώθηκαν, τραυματίστηκαν ή χάθηκαν στα πεδία των μαχών. Ήταν ένα κολοσσιαίο λάθος –μεγαλύτερο ίσως από οποιοδήποτε άλλο σε αυτό το επίπεδο στη δυτική Ευρώπη–, το οποίο κόστισε στον Χίτλερ τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αντλώντας στοιχεία από άγνωστο έως σήμερα αρχειακό υλικό, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται αμετάφραστες μέχρι πρόσφατα ρωσικές πηγές, ο Τζόναθαν Ντίμπλεμπι τοποθετεί την Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα στις αληθινές ιστορικές της διαστάσεις.