«Σπουδή σε κόκκινο»: Η πρώτη εμφάνιση του Σέρλοκ Χολμς σε ένα μυθιστόρημα – σταθμό για την αστυνομική λογοτεχνία

Η μυστηριώδης γοητεία του εγκλήματος, έχει μία μακρά και παράξενη διαδρομή η οποία ποικιλοτρόπως αποτυπώνεται στη λογοτεχνία, αλλά και επισημαίνεται -κατά καιρούς- μέσα από δοκίμια που ξαφνιάζουν. Ο Τόμας ντε Κουίνσι, το 1827, έγραψε ένα οξυδερκές δοκίμιο με τον εντυπωσιακό τίτλο «Η δολοφονία ως μία εκ των καλών τεχνών». Εδώ, ο ιδιοφυής Άγγλος συγγραφέας αναπτύσσει παραστατικά την ιδέα ότι ο φόνος μπορεί να εξεταστεί από την αισθητική άποψη και μάλιστα σύμφωνα με εκείνους τους κανόνες που διέπουν ένα έργο τέχνης!

Εξάλλου, η πανουργία και η επιτηδειότητα, ο αφανισμός του άλλου και οι ταπείνωση της ήττας ήταν θελκτικά ήδη από την αρχαιότητα, όπως συνέβαινε στα αμφιθέατρα και τις αρένες. Πόσο μάλλον όταν -κάθε φορά- η επιτυχία του εγχειρήματος οφείλεται σε ένα προσεκτικά δομημένο σχέδιο δράσης, με τη δολοφονία να έπεται ως συνέπεια ιδιαίτερα λεπτών χειρισμών.

Αυτή την διαχρονική και -εν μέρει- ενοχική γοητεία της εγκληματικής πράξης δεν θα αργούσε να την αξιοποιήσει και η λογοτεχνία. Το πρώτο αστυνομικό διήγημα ήταν «H διπλή δολοφονία της οδού Mοργκ» (1841) του Έντγκαρ Άλαν Πόε (1809-1849) και ήδη σε αυτό διακρίνονται τα δύο βασικά συστατικά μιας υποδειγματικής αστυνομικής πλοκής: Ένας περίεργος φόνος και κάποιος που μέσα από μία σειρά συλλογισμών ξεδιαλύνει το μυστήριο.

Αλλά ήταν ο σερ Άρθουρ Κόναν Ντόιλ (1859- 1930) που θα αποδείκνυε συστηματικά ότι μία αστυνομική ιστορία που περιγράφει μία κλοπή ή ένα φόνο, μπορεί να είναι -παράλληλα- και ένα λογοτεχνικό έργο αξιώσεων το οποίο όχι μόνο θα εσωκλείει τη μυθολογία της σύγχρονης μεγάλης πόλης, αλλά και την -συνήθως απόκοσμη- ποίηση του ιδιαίτερου, κλειστοφοβικού τοπίου της.

Όλα αυτά τα κατάφερε, συνδυάζοντας υποδειγματικά την εξιχνίαση ενός εγκλήματος με την παρουσίαση της ζωής και του τρόπου σκέψης του αρχετυπικού ιχνηλάτη του εγκλήματος, του θρυλικού ντετέκτιβ Σέρλοκ Χολμς. Μαζί με τον πιστό συνεργάτη του δόκτορα Γουάτσον, θα εμπλακούν σε πολυάριθμες ιστορίες μυστηρίου και θα βρεθούν -κατ’ επανάληψη- στο κέντρο ενός ακραίου φονικού παιχνιδιού, με φόντο πάντοτε την ομιχλώδη ατμόσφαιρα του Λονδίνου της βικτωριανής Αγγλίας που το αμυδρό φως του γκαζιού, μόλις και κατάφερνε να τη χρωματίζει.

Πάντως, εάν υπάρχει κάτι που ακόμη και σήμερα προκαλεί το ενδιαφέρον σε σχέση με το δαιμόνιο ντετέκτιβ και τις μεθόδους του, είναι η αποθέωση της εξειδίκευσης: ο Χολμς είναι ο πλέον ειδικός στη δίωξη της εγκληματικής συμπεριφοράς, ο οποίος συγκεντρώνει στο μυαλό του μόνο τις γνώσεις που πιστεύει ότι θα του φανούν χρήσιμες στο επάγγελμά του. Ο εγκέφαλος μας, σύμφωνα με τον ίδιο, είναι σαν μία σοφίτα και αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να επιλέξουμε προσεκτικά το πώς θα τη διαμορφώσουμε, «επιπλώνοντάς» την μόνο με τις εκάστοτε χρήσιμες γνώσεις.

Ακολούθως, ο Χολμς αγνοεί βασικά πράγματα: δεν ασχολείται καθόλου με τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία, την αστρονομία, αλλά στον τομέα της βοτανολογίας –για παράδειγμα- γνωρίζει αρκετές λεπτομέρειες, ενώ ξέρει να ξεχωρίσει με ευκολία τα δηλητήρια. Αλλά η πιο σημαντική, ίσως, συνεισφορά του Σέρλοκ Χολμς είναι ότι υπογράμμισε -με έναν τρόπο εμφατικό- τη σημασία της λογικής, σε μια εποχή όπου αυτή κάθε άλλο παρά ήταν αυτονόητη – όπως, άλλωστε, συμβαίνει και τώρα…

Η περίφημη εμμονή του στην επαγωγική μέθοδο, στην παρατήρηση, στη διασταύρωση των στοιχείων, επανέφερε στο προσκήνιο την ανάγκη προσκόλλησης στη λογική και όχι στις κάθε λογής προκαταλήψεις. «Όταν έχεις αποκλείσει το αδύνατο, αυτό που μένει, όσο απίθανο και αν φαίνεται, είναι η αλήθεια», συνήθιζε να λέει, ο διάσημος ντετέκτιβ. Σε κάθε περίπτωση, ο Κόναν Ντόιλ πρωτοτύπησε στην προσπάθειά του να τονίσει μέσα από τις πτυχές των αινιγματικών ιστοριών του, τις κοινωνικές παραμέτρους τους.

Πράγματι, ενόσω ο Χολμς βρίσκεται αντιμέτωπος με δυσεπίλυτους γρίφους, κινείται σε ένα απολύτως αληθοφανές περιβάλλον, την κοινωνία της εποχής του, η οποία φιλοτεχνείται με μια θαυμαστή και άκρως λεπτομερειακή απεικόνιση των συνθηκών και των επιπτώσεών τους στις συμπεριφορές. Και, βέβαια, δεν είναι περίεργο το γεγονός ότι ο Σέρλοκ Χολμς ταυτίστηκε με μια ολόκληρη εποχή: Ο ήρωας του Σερ Άρθουρ Κόναν Ντόιλ με τις ιστορίες του εξέφραζε την ακμή και την αυτοπεποίθηση της Μεγάλης Βρετανίας, όταν ο πλούτος της αποικιοκρατίας συνοδευόταν από την εκρηκτική ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, στα χρόνια της βικτωριανής εποχής.

Είναι η εποχή που ο Δαρβίνος παρουσιάζει τη θεωρία της εξέλιξης, ενώ η χημική βιομηχανία εξελίσσεται με τρομακτικούς ρυθμούς. Ο Ντόιλ προικίζει τον ήρωά του με το απόσταγμα της νέας γνώσης η οποία γίνεται διαθέσιμη στην ανθρωπότητα, αλλά και στην αστυνομία.

Εξάλλου, είναι χαρακτηριστικό ότι τη χρονιά που παρουσιάζεται η περιπέτεια του Σέρλοκ Χολμς «Το σκυλί των Μπάσκερβιλ», η Σκότλαντ Γιαρντ χρησιμοποιεί για πρώτη φορά στις έρευνές της τα δακτυλικά αποτυπώματα.

Κατά τα άλλα, ο Χολμς ζούσε σαν μποέμ στο διαμέρισμα 221Β στην οδό Μπέικερ του Λονδίνου, ενώ ο συμπαθής σύντροφός του στη λύση των μυστηρίων δρ. Γουάτσον, ήταν εκείνος που κατέγραφε τις περιπέτειές τους και όπως μας πληροφορεί, ο Σέρλοκ ενίοτε -ελλείψει κάποιας ενδιαφέρουσας υπόθεσης- κατέφευγε στη χρήση κοκαΐνης και μορφίνης, αμφότερα νόμιμα ναρκωτικά της εποχής.

Όσο για το πρώτο έργο που καθιέρωσε τον ανεπανάληπτο ντετέκτιβ είναι η «Σπουδή σε κόκκινο» (1887), ένα μυθιστόρημα που συνδυάζει υποδειγματικά την εξιχνίαση ενός φόνου με την παρουσίαση του χαρακτήρα, της ζωής και του τρόπου σκέψης του πρωταγωνιστή. Είναι ένα έργο-σταθμός στην αστυνομική λογοτεχνία, αλλά και μία ανατριχιαστική υπόθεση έρωτα και εκδίκησης την οποία ο ιδιόρρυθμος διώκτης του εγκλήματος -μπροστά στα έκπληκτα μάτια του Γουάτσον- αρχίζει να ξεδιαλύνει, εντυπωσιάζοντας εξαρχής με τις απίστευτες μεθόδους του.

Στη «Σπουδή στο κόκκινο» καλείται να διαλευκάνει το μυστήριο γύρω από ένα πτώμα που βρέθηκε σε ένα εγκαταλελειμμένο σπίτι του Λονδίνου, με τη λέξη RACHE γραμμένη με αίμα στον τοίχο. Ό,τι, όμως, φαντάζει περίπλοκο στους άλλους, για τον Σέρλοκ Χολμς είναι μια διαρκής άσκηση παρατήρησης, που οδηγεί εν τέλει στη λύση του μυστηρίου. Από το απλούστερο στοιχείο ως το πιο σύνθετο, οι γρίφοι εξιχνιάζονται, με ενδιάμεσους σταθμούς αδιόρατες λεπτομέρειες που μόνο ο ιδιοφυής και εμμονικός Σέρλοκ Χολμς θα μπορούσε να παρατηρήσει, να συνδυάσει και να συνδέσει μεταξύ τους.

Πάνω απ’ όλα, όμως, ο Κόναν Ντόιλ δημιουργεί ένα συναρπαστικό θέατρο δράσης όπου η αμείλικτη γεωμετρία του εγκλήματος ξεδιπλώνεται, για να συμπαρασύρει τον αναγνώστη σε μια καταιγιστική αλληλουχία απρόσμενων γεγονότων. Και όλα αυτά, με την κορύφωση και την τελική λύση του φονικού αινίγματος, να ακολουθεί τις πιο παράδοξες και σκοτεινές διαδρομές…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Οι φιλοδοξίες του Θεόνικου Μπάξτερ να δημιουργήσει την τέλεια σύντροφο παίρνουν σάρκα και οστά όταν ανακαλύπτει τη σορό της όμορφης Μπέλλας, την οποία επαναφέρει στη ζωή με ένα επιστημονικό θαύμα που θυμίζει Φρανκενστάιν. Ωστόσο, το όνειρό του κατακρημνίζεται από τον θυελλώδη έρωτα του Δόκτορα Άρτσιμπαλντ ΜακΚέρι για εκείνην. Όμως η Μπέλλα έχει τις δικές της επιθυμίες να κυνηγήσει. Έτσι, αφήνεται σε πάθη και πόθους, σε ένα οδοιπορικό που την οδηγεί από αριστοκρατικά καζίνο σε καταγώγια της Αλεξάνδρειας και στο περιθωριακό Παρίσι. Εξερευνώντας τη θέση της ως γυναίκας στη σκιά της πατριαρχίας, η Μπέλλα ξέρει ότι είναι στο χέρι της να κατακτήσει την ελευθερία της και να αποφασίσει τι νόημα έχει η αληθινή αγάπη στη ζωή της. Το βιβλίο του Άλισντερ Γκρέυ, μια ιστορία για την ουσία της αγάπης και την επιστημονική τόλμη, αλλά κυρίως για την αξία της ελευθερίας των επιλογών μας στη ζωή, μεταφέρθηκε θαυμαστά στον κινηματογράφο από τον Γιώργο Λάνθιμο.

Μια ιστορία για τις υψηλές θερμοκρασίες που αναπτύσσουν τα προσωπικά μας οικοσυστήματα. Για γονείς που θέλουν το καλό των παιδιών τους, όμως εμποδίζονται από τις προκαταλήψεις τους. Η Λίλα και η Νεφέλη έρχονται από τέτοια σπίτια. Η Νεφέλη έχει παραπανίσια κιλά και μια κοσμική γυναίκα για μητέρα, που θεωρεί το πάχος αναπηρία. Η Λίλα, με μια μάνα θρησκόληπτη και εκδικητική, ψάχνει προστασία στους άντρες. Η Άννα και ο Ίκαρος, αδέλφια όχι από το ίδιο αίμα αλλά από κοινά βιώματα, μπλέκονται στη ζωή των κοριτσιών. Η φιλία, στην περίπτωσή τους, επιβεβαιώνει τον κανόνα ότι κατεστραμμένοι ψυχισμοί σε συνθήκες αποδοχής γιατρεύονται και ανθίζουν. Ένα μυθιστόρημα που εξελίσσεται σε κλειστά δωμάτια, όμως ανοιγοκλείνει τα παράθυρα που κοιτούν την κοινωνία, τους θεσμούς, την εξουσία. Μέσα και έξω από τα δωμάτια αυτά, σκοντάφτουμε στη σχέση που έχουν με το σώμα τα νέα κορίτσια, στον φυλετικό ρατσισμό και στον ρατσισμό της εικόνας, σε άντρες κακοποιητικούς αλλά και σε άντρες τρυφερούς.

Το «Ζωή οδηγίες χρήσεως» δεν είναι παρά η αστραπιαία ματιά στο εσωτερικό μιας τυπικής παρισινής πολυκατοικίας, όπως μας το αποκαλύπτει μια νοητή, στιγμιαία κάτοψη. Όλοι οι ένοικοι αυτής της πολυκατοικίας συλλαμβάνονται από τον φωτογραφικό φακό του Περέκ σε αυτό που κάνουν εκείνην ακριβώς τη στιγμή. Όμως ο Περέκ δεν αρκείται σε ό,τι του αποκαλύπτουν οι δύο διαστάσεις της φωτογραφίας, αλλά προχωράει και σε μια τρίτη διάσταση, το βάθος, που δεν είναι παρά ο Χρόνος. Κάθε πράγμα -πόσο μάλλον κάθε άνθρωπος- δεν είναι μόνον αυτό που φαίνεται, αλλά, κυρίως, αυτό που είναι. Δημιουργείται έτσι ένα άπειρο και ιλιγγιώδες πλέγμα ιστοριών, που εφορμώνται από αυτή τη στιγμιαία θέαση, από αυτό το «κλικ» της φωτογραφικής μηχανής, και αναπτύσσονται προς μια τρίτη διάσταση: εις βάθος. Αναμφίβολα, ένα σύγχρονο κλασικό κομψοτέχνημα.

Πώς φαίνεται άραγε ο κόσμος μέσα από τα μάτια του ξένου, του άλλου, του σκύλου; Οι αξίες και οι σκέψεις, που μεταφράζονται συχνά σε πράξεις, δεν είναι ενιαίες για όλους, όπως αυτάρεσκα θεωρούμε ως κυρίαρχοι της φύσης και της ζωής. Η βεβαιότητα για το σωστό και το λάθος μεταφράζεται συχνά σε σκληρότητα, και δεν αρκούν οι καλές προθέσεις. Τα σκυλιά, τα πουλιά, ακόμα και τα δέντρα (ιδίως αυτά), μπορεί να έχουν άλλη άποψη για τη ζωή – πόσο μάλλον οι ξένοι, οι μοναχικοί, οι ανέστιοι. Όμως όλοι έχουν δικαίωμα στην ελπίδα, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό για το κάθε πλάσμα. Μια περιπλάνηση, μια Οδύσσεια σε αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής μέσα από δοκιμασίες και περιπέτειες, που οδηγούν στην αυτογνωσία – και τελικά πίσω σε μια παράξενη Ιθάκη. Η καλύτερη ζωή είναι αυτή που ονειρεύονται οι πρωταγωνιστές του Ψεύτη Παράδεισου , αλλά η αληθινή ζωή είναι αυτή που μαθαίνουν στην πορεία.