Ο Χάρολντ Μπλουμ αποκωδικοποιεί τον Σαίξπηρ

Μάλλον δεν είναι υπερβολή να ισχυρισθεί κανείς ότι η φήμη του ξεπέρασε όλους τους άλλους συγγραφείς, ενώ τα έργα του -γραμμένα στα τέλη του 16ου και στις αρχές του 17ου αιώνα- για ένα μικρό θίασο ρεπερτορίου, σήμερα ανεβαίνουν στη σκηνή ή διαβάζονται όλο και πιο συχνά σε περισσότερες χώρες από ποτέ άλλοτε. Είναι προφανές ότι η προφητεία του σύγχρονού του ποιητή και δραματουργού Μπεν Τζόνσον επαληθεύτηκε, αφού είπε χαρακτηριστικά για εκείνον ότι «ο Σαίξπηρ δεν ανήκει σε μια εποχή, αλλά σε όλες τις εποχές».

Και, όμως, παρά την παγκόσμια απήχηση του έργου του οι πληροφορίες που έχουμε για τον Άγγλο συγγραφέα είναι σχετικά λίγες με τη ζωή του να σκεπάζεται από ένα πέπλο μυστηρίου. Μάλιστα, τα περισσότερα στοιχεία της προσωπικότητάς του προσπαθούμε να τα μαντέψουμε μέσα από τα έργα του, τα οποία παρουσιάζουν μία εκπληκτική ποικιλία στο ύφος και στις ιδέες καλύπτοντας όλο το φάσμα – από την τραγωδία μέχρι την κωμωδία, χωρίς να λείπουν και τα δείγματα από το ιστορικό δράμα, την τραγικοκωμωδία, τη ρομαντική τραγωδία και το ποιμενικό δράμα.

Κάποιες άλλες φορές, όμως, τα έργα του δεν μπορούν να καταταγούν σε κανένα συγκεκριμένο είδος. Άλλωστε ο Σαίξπηρ (1564-1616) διέθετε ένα πολυδιάστατο πνεύμα και δεν είναι τυχαίο ότι στην τέχνη του η κωμωδία και η τραγωδία συμπλέκονται αξεδιάλυτα – όπως και στην πραγματικότητα. Σε κάθε περίπτωση, είναι περισσότερο οι τραγωδίες του που διαπνέονται από μία -κυρίως- ιδέα: ότι όλα τα εγκόσμια ρέουν προς τη φθορά, ενώ -παράλληλα- μέσα στην ψυχή του ανθρώπου συντελείται ένας άνισος αγώνας εναντίον της.

Το αποτέλεσμα αυτού του μάταιου και οδυνηρού αγώνα είναι -δίχως άλλο- η τραγωδία. Στον «Ιούλιο Καίσαρα», για παράδειγμα, ο ήρωας κατασφάζεται επειδή αρνείται να συνθηκολογήσει με τις μικρότητες της ζωής. Στον «Άμλετ», πάλι, ο Δανός πρίγκιπας οδηγείται μοιραία στην καταστροφή γιατί ζητάει να εξιχνιάσει τα βάθη της συνείδησής του, αλλά ο στοχασμός του γίνεται εμπόδιο στη δράση. Στον «Μάκβεθ» η φιλοδοξία γίνεται η αιτία μιας ανυπολόγιστης συμφοράς, ενώ στον «Οθέλλο» η ζήλια φτάνει μέχρι παροξυσμού που σκοτώνει. Όσο για το «Αντώνιος και Κλεοπάτρα» οι πρωταγωνιστές θυσιάζονται μέσα σε έναν παράφορο, ηδονικό ερωτισμό που τους σφίγγει σαν αγκάλιασμα θανάτου.

Εκείνο, ωστόσο, που καταφέρνει με το έργο του συνολικά είναι ένα εκπληκτικό καθρέφτισμα των δεισιδαιμονιών, αντιλήψεων και συνηθειών της εποχής του: Σφετεριστές, δολοπλόκοι, εγκλήματα, αυτοκτονίες, παραλογισμοί, μανιακοί που κυνηγούν με άσβεστη δίψα την εξουσία, πρίγκιπες που ευθύς μόλις ανεβούν στο θρόνο σκοτώνουν πρώτα τους εχθρούς τους και αμέσως μετά τους φίλους τους, ζηλοτυπίες, έριδες και πάθη αποτελούν τις παραμέτρους της.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

Δημητρίου Σούτσου 36: Όπου ο ποιητής Νίκος Καρούζος συζητάει με τον Γιάννη Ζουγανέλη

Έτσι, αντιλαμβανόμενοι το γενικότερο πλαίσιο στο οποίο ο Σαίξπηρ ζούσε και δούλευε, μπορούμε όχι μόνο να φανταστούμε -ως ένα βαθμό- τη ζωή του, αλλά και να κατανοήσουμε τις συνθήκες εκείνες που προϋπήρξαν πίσω από τα απρόβλεπτα και αριστοτεχνικά έργα του. Μια εποχή όπου -κατά τον ύστερο 16ο αιώνα- ο μισός περίπου πληθυσμός ήταν κάτω των είκοσι ετών, με το κυρίαρχο γνώρισμα να είναι ο τυχοδιωκτισμός, η βία, η εγκληματικότητα και το νεανικό σφρίγος. Μια αινιγματική, μισοσκότεινη και γοητευτική εποχή, η οποία εξακολουθεί να διαφυλάσσει αρκετά από τα μυστικά της.

Όπως εξάλλου και τα σαιξπηρικά έργα στα οποία η γνώση της ανθρώπινης φύσης, το πλούσιο λεξιλόγιό τους και η βαθιά αντίληψη της δραµατουργικής τέχνης, τα καθιστούν εξίσου επίκαιρα και συγκινητικά, όπως ακριβώς και στην εποχή που γράφτηκαν.

Μπορεί ο Σαίξπηρ να παραμένει ένα διαχρονικό αίνιγμα, αλλά ο κορυφαίος θεωρητικός και κριτικός της λογοτεχνίας Χάρολντ Μπλουμ (1930-2019) είναι αποφασισμένος να το επιλύσει. Βασιζόμενος στην πλούσια παράδοση της αγγλοσαξωνικής αναλυτικής σκέψης, με το «Σαίξπηρ – Η επινόηση του ανθρώπινου» μάς προσφέρει μία στιβαρή όσο και πολυπρισματική επεξεργασία του σαιξπηρικού έργου. Βέβαια, ο ίδιος ο Μπλουμ -έχοντας επίγνωση της αξίας του- μέσα από την διεξοδική ανάλυση όλων των σαιξπηρικών έργων, συχνά εκπλήσσει. Η οξυδέρκεια και η ευρυμάθειά του σε συμπαρασύρουν σε μία συναρπαστική διαδρομή γεμάτη από απρόσμενες αποκαλύψεις, αλλά και με κάποιες (μάλλον αναπόφευκτες) εμμονές.

Και αυτό το βιβλίο του Μπλουμ, όπως και ο υπέροχος «Δυτικός κανόνας» (1994), είναι ένα έργο αφοριστικής λογικής που συχνά μοιάζει μανιχαϊστική, η οποία εν προκειμένω αποσκοπεί στην ανάδειξη του Σαίξπηρ ως του κεντρικού δραματουργού και συγγραφέα του Δυτικού πολιτισμού. Θα μπορούσε κανείς να προσθέσει, ότι διαβάζοντας τον, νιώθεις ότι ο συγγραφέας νομοθετεί με βάση τον Σαίξπηρ.

Όμως, αυτό το μειονέκτημα είναι και το πλεονέκτημά του: είναι, τρόπον τινά, το τίμημα της ιδιοφυίας. Άλλωστε, ο Μπλουμ, γνωρίζει το αντικείμενό του όσο ελάχιστοι. Και όλα αυτά, ισορροπώντας θαυμαστά ανάμεσα στην αμφισβήτηση, τη βεβαιότητα και την γοητεία της επινόησης νέων προσεγγίσεων που απηχούν, ωστόσο, την κλασσική αισθητική.

Σε αυτό το βαρύτιμο έργο περιέχονται αναλύσεις 35 έργων του Σαίξπηρ (υπολογίζονται 39 στο σύνολο, αν και ο αριθμός αυτός είναι αμφιλεγόμενος), ξεκινώντας από τα πρωτόλεια, συνεχίζοντας με την ώριμη περίοδο και τα αριστουργήματά του, καταλήγοντας στο «Οι δύο συγγενείς άρχοντες» που συνέγραψε με τον Τζον Φλέτσερ.

Για κάθε έργο, ο Χάρολντ Μπλουμ παραθέτει την κριτική του προσέγγιση, με τον αναλυτή ενίοτε να αποδεικνύεται εξίσου ενδιαφέρων με το αντικείμενο της ανάλυσης. Κατά τα άλλα, πρόκειται για μια εξαιρετική εισαγωγή στους θαυμαστούς κόσμους του Σαίξπηρ, παρά τα επιμέρους στοιχεία υπερβολής, με το ζητούμενο να είναι –ούτε λίγο, ούτε πολύ- σταθερά, μόνο ένα: αυτή καθ’ αυτή, η πεμπτουσία της ίδιας της σαιξπηρικής δημιουργίας…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Το μεγαλόπνοο έργο του Λάσλο Κρασναχορκάι διαδραματίζεται στη Γερμανία των ημερών μας, και μάλιστα στο μελαγχολικό ανατολικό τμήμα της, το οποίο αποτελεί ταυτόχρονα την πηγή των έργων του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ και την όλο και λιγότερο μυστική βάση των νεοναζιστικών κινημάτων. Στην γκρίζα καθημερινότητα, συμβαίνουν όλο και περισσότερα ανεξήγητα και τρομακτικά γεγονότα: στην αρχή, αλλόκοτα γκράφιτι στους τόπους προσκυνήματος του Μπαχ, κάτοικοι που εξαφανίζονται, αργότερα ένα πικνίκ που παραλίγο να αποβεί μοιραίο, και τελικά, έπειτα από μια έκρηξη, είναι πλέον αναπόφευκτες οι περαιτέρω καταστροφές. Ύστερα από τα μικρότερα σε έκταση έργα του Κρασναχορκάι των τελευταίων ετών, τα οποία θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε με σονάτες, η επική μορφή και η δυναμική του Χερστ 07769 αποτελούν ένα πραγματικό κοντσέρτο. Όπως και στα Βρανδεμβούργια Κοντσέρτα, που αναφέρονται και στο βιβλίο, το όλον του έργου συντίθεται από φωνές διαφορετικών μουσικών οργάνων, παρουσιάζοντας με συγκλονιστικό τρόπο την πολιτική και οικολογική κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο πλανήτης μας.

Μετά από τρεις συλλογές διηγημάτων, ο Ανδρέας Νικολακόπουλος καταθέτει ένα σπονδυλωτό μυθιστόρημα που ήδη από την εισαγωγή σε παρασέρνει σε ένα ιλιγγιώδες, μεθυστικό ταξίδι στον τόπο και στον χρόνο. Γραμμένο σε τέσσερα μέρη το «Φλόρενς Μπλαντ», μοιάζει με ένα αγωνιώδες και πολλές φορές αδυσώπητο κυνηγητό με το πεπρωμένο και το αναπόφευκτο σκοτάδι που έρχεται να σφραγίσει την κάθε ανθρώπινη μοίρα. Σαν τα κομμάτια ενός παζλ η ολοκληρωμένη εικόνα του οποίου κόβει την ανάσα. Πρόσωπα, χώρες, πόλεις, εποχές, κινήματα, καταστροφές, ουσίες, εγκλήματα με φόντο τα μεγάλα ποτάμια μιας φλεγόμενης Ευρώπης. Νερά της ζωής και του θανάτου που παρασέρνουν τους ήρωες και τους οδηγούν άλλοτε σε ασφαλείς όχθες και άλλοτε στον όλεθρο. Ένα μπαρόκ μυθιστόρημα γραμμένο με τους πιο σκούρους τόνους μιας ασυγκράτητης και ενίοτε μακάβριας φαντασίας.

Γκόλεμ – ένα άμορφο τερατώδες αρχέγονο πλάσμα, δημιούργημα ενός ραβίνου που κινείται μαζί με μια ποικιλία ανθρώπινων χαρακτήρων μέσα στο μυστικιστικό, παραμορφωτικό σκηνικό του γκέτο της Πράγας του 1890. Εκεί όπου η πραγματικότητα και το όνειρο εισβάλλουν το ένα μέσα στο άλλο, όπου ο εσωτερισμός της Καβάλα είναι διάχυτος, το παρελθόν εισδύει στο παρόν και τα πάντα είναι πιθανά. Ένα αρχετυπικό μυθιστόρημα φαντασίας και τρόμου, με έντονα στοιχεία μυστικισμού και φόντο την κλειστοφοβική και σαγηνευτική Πράγα. Αλλά και ένα βιβλίο-σταθμός που ενέπνευσε αμέτρητους ανά τον κόσμο δημιουργούς – μεταξύ των οποίων και την ομώνυμη κλασική ταινία του 1920, αυτό το κομψοτέχνημα του γερμανικού εξπρεσιονισμού που αποτυπώνει ιδανικά την απόκοσμη και γεμάτη έντονες φωτοσκιάσεις ατμόσφαιρα του βιβλίου.

Ο βιβλιοπώλης αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση ειδικού, που σε πολλές περιπτώσεις μάς ξέρει καλύτερα ακόμα και από τους πιο κοντινούς μας. Ο Shaun Bythell, ιδιοκτήτης παλαιοβιβλιοπωλείου σε μια μικρή πόλη της Σκωτίας, είναι μια τέτοια περίπτωση ανθρώπου. Πίσω από το ταμείο παρατηρεί τους πελάτες του, και είναι τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους, αλλά και τόσο όμοιοι σε πολλά, που καταλήγει να τους κατατάξει σε κατηγορίες. Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια λεπτομερή αλλά ταυτόχρονα ξεκαρδιστική καταγραφή των ανθρώπων που συχνάζουν σε βιβλιοπωλεία – από τους φανατικούς βιβλιόφιλους μέχρι τους περαστικούς ποδηλάτες που αναζητούν καταφύγιο από τη βροχή.
Ένα βιβλίο μύησης στα άδυτα ενός βιβλιοπωλείου, αλλά και μια κρυφή ματιά στο μυαλό του ιδιοκτήτη του, που ρίχνει μια κρυφή ματιά στο μυαλό των βιβλιόφιλων.