«Η ιδιωτική ζωή ενός κατασκόπου»: ένα ανεκτίμητης αξίας ντοκουμέντο επιστολών του Τζον λε Καρέ

Και, βέβαια, πολύ πριν δημιουργηθεί το επιστολογραφικό μυθιστόρημα για να αναδείξει τη μυθοπλασία μέσα από την παράθεση ποικίλων επιστολών, υπήρξε μία άνθηση του αφηγηματικού -και ενίοτε εξομολογητικού- αυτού τρόπου έκφρασης. Για παράδειγμα, στις επιστολές τους ο Πλίνιος ή ο Απόστολος Παύλος εξέφραζαν τις απόψεις τους για την πολιτική ή τη θρησκεία, ο Βολταίρος διατύπωνε με κομψότητα τους φιλοσοφικούς του στοχασμούς, ενώ η Βιρτζίνια Γουλφ και ο Τζων Κητς μιλούσαν αναλυτικά για την αισθητική τους έμπνευση.

Αλλά εάν θέλουμε να ανατρέξουμε στην ιστορία του επιστολογραφικού μυθιστορήματος, ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς του είδους είναι -δίχως άλλο- ο Σάμουελ Ρίτσαρντσον, ο οποίος με το έργο του «Πάμελα ή Η ανταμοιβή της αρετής» (1740) γνώρισε τεράστια επιτυχία. Σε αυτό, η περίτεχνη μυθοπλασία -μέσα από την ευρεία χρήση της επιστολής- σκιαγραφεί μοναδικά τα ήθη και τις ιδιαιτερότητες μιας ολόκληρης εποχής: Η ηρωίδα είναι μια υπηρετριούλα που στα γράμματά της εξιστορεί τις απόπειρες του αφεντικού της να την αποπλανήσει. Η υπόθεση είναι απλή, με την τεχνική ωστόσο να είναι που καθιστά το εγχείρημα αρκετά ενδιαφέρον.

Μεγάλη απήχηση είχε και το επιστολογραφικό μυθιστόρημα «Ιουλία ή Η νέα Ελοΐζα» (1761) του Ζαν Ζακ Ρουσσώ που εξιστορεί την εξέλιξη του παθιασμένου έρωτα της Ιουλίας και του νεαρού παιδαγωγού της. Αλίμονο, όμως. Εδώ, ο σπουδαίος φιλόσοφος και συγγραφέας διακήρυττε τον απόλυτο έλεγχο του πάθους ως την προπαίδεια της αρετής. Παρ’ όλα αυτά, το 1806 το μυθιστόρημα συμπεριελήφθη στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων.

Αλλά εάν, όπως τόνιζε ο Ρουσσώ στη «Νέα Ελοΐζα», δεν υπάρχει ούτε κακός ούτε κακία εν γένει, οι αριστουργηματικές «Επικίνδυνες σχέσεις» του Πιερ Σαντερλό ντε Λακλό (1782) θα έρχονταν να υποστηρίξουν το αντίθετο. Αλλά και να ανανεώσουν ιδιοφυώς το επιστολογραφικό μυθιστόρημα προσδίδοντάς του εντυπωσιακό βάθος και μια ασυνήθιστη επινοητικότητα στην εξέλιξη της πλοκής. Όσο για τη σκιαγράφηση των ανθρωπίνων παθών μέσα από ιστορίες ίντριγκας, υποκρισίας, έρωτα και ιδιοτέλειας ανάμεσα στις τρεις γυναίκες του βιβλίου και τον ακόλαστο Βαλμόν, θα έμενε αξεπέραστη.

Τζον λε Καρέ
Η ιδιωτική ζωή ενός κατασκόπου – Οι επιστολές του John le Carre
Μετάφραση: Βεατρίκη Κάντζολα – Σαμπατάκου
Εκδόσεις: Bell
Σελίδες: 912

Όπως και να ’χει, η επιστολική μορφή στη μυθοπλασία προσθέτει –με τον τρόπο της- μία εξαιρετικά πειστική επίφαση ρεαλισμού, γιατί μιμείται συμβάντα καθημερινής ζωής. Είναι έτσι σε θέση να επιδείξει διαφορετικές απόψεις, χωρίς κάποια εμφανή προσφυγή στην τεχνική της αφήγησης – αναμφίβολα, ένα πανέξυπνο μυθοπλαστικό τέχνασμα.

Αλλά η επιστολή, από μόνη της, δεν έπαψε ποτέ να παρουσιάζει ενδιαφέρον αφού η απουσία τού συνομιλητή εμποδίζει την ολοκλήρωση τού διαλόγου. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η επιστολή είναι «το ήμισυ ενός διαλόγου», ενώ από σύγχρονους μελετητές εξακολουθεί να θεωρείται «ένας μονόλογος που θέλει να γίνει διάλογος».

Ο επιστολικός τρόπος επικοινωνίας, πάντως, δεν άλλαξε ουσιωδώς από τα χρόνια της αρχαιότητας. Περίφημες θεωρούνται οι επιστολές τού Δημοσθένη, τού Λυσία, τού Πλάτωνα, καθώς και του Κικέρωνα, του Οράτιου ή του Οβίδιου. Κοινό χαρακτηριστικό αυτών των επιστολών είναι ο δημόσιος χαρακτήρας τους έχοντας στόχους πολιτικούς, ηθικοπλαστικούς, θρησκευτικούς, φιλοσοφικούς. Υπάρχουν, όμως, και οι αμιγώς ιδιωτικές επιστολές ενός δημοσίου προσώπου, οι οποίες ωστόσο έρχονται –συνήθως, μετά θάνατον- να διαφωτίσουν πτυχές της προσωπικότητάς του, καθώς και του έργου του.

Μία τέτοια περίπτωση, είναι η ανέκδοτη μέχρι σήμερα αλληλογραφία του Τζον λε Καρέ, που έχει συγκεντρωθεί στην παρούσα πολύτιμη έκδοση με τίτλο «Η ιδιωτική ζωή ενός κατασκόπου – Οι επιστολές του John le Carre». Άλλωστε, πρόκειται για έναν από τους τελευταίους διάσημους συγγραφείς που διετέλεσαν μυστικοί πράκτορες. Δεν είναι τυχαίο που οι σελίδες των έργων του είναι γεμάτες από ευρηματικές δολοπλοκίες, ενώ η πρώτη μεγάλη του επιτυχία ήταν ο «Κατάσκοπος που γύρισε απ’ το κρύο» – ένα από τα σημαντικότερα ψυχροπολεμικά μυθιστορήματα. Και, πράγματι, ο Λε Kαρέ βρέθηκε, ως πράκτορας, σε αρκετές εμπόλεμες ζώνες και οι εμπειρίες που αποκόμισε αποτέλεσαν ανεκτίμητης αξίας πρώτη ύλη για τα βιβλία του: «H μικρή τυμπανίστρια», «Το παιχνίδι μας», «O ράφτης του Παναμά», «Κι ο κλήρος έπεσε στον Σμάιλι».

Η «Ιδιωτική ζωή ενός κατασκόπου» καλύπτει χρονικά επτά δεκαετίες και καταγράφει όχι μόνο τη ζωή του ίδιου του Λε Καρέ, αλλά και (αναπόφευκτα) τους ταραγμένους καιρούς που έζησε. Η συναρπαστική αυτή συλλογή επιστολών -προς αναγνώστες του, εκδότες, κινηματογραφικούς παραγωγούς και ηθοποιούς, λογοτέχνες, πολιτικούς και δημόσια πρόσωπα- αποκαλύπτει εκείνον τον παθιασμένο, ευφυή και εκφραστικό άντρα που κρυβόταν επιμελώς πίσω από το περίφημο διάσημο ψευδώνυμο.

Μεταξύ αυτών στους οποίους απευθύνει επιστολές είναι οι ηθοποιοί σερ Άλεκ Γκίνες και Στίβεν Φράι, ο σκηνοθέτης Σλιντνεϊ Πόλακ, ο θεατρικός συγγραφέας Σαμ Στόπαρντ, ο Γκράχαμ Γκρην, ο Φίλιπ Ροθ, ο Τζον Τσίβερ, η Μάργκαρετ Θάτσερ, ο πρώην αρχηγός του σταθμού της Κα Γκε Μπε στο Λονδίνο, ο πρώην επικεφαλής της βρετανικής Υπηρεσίας Εξωτερικής Ασφάλειας Μ16 – μια «χορταστική» έκδοση, με δεκάδες φωτογραφίες και εικόνες, εκτενές χρονολόγιο, πηγές χειρογράφων και αναλυτικό ευρετήριο.

Μέσα από τις επιστολές του Άγγλου συγγραφέα, ταξιδεύουμε μαζί του από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι τη σημερινή εποχή και τον βρίσκουμε, για παράδειγμα, να γράφει στον σερ Άλεκ Γκίνες για να τον πείσει να δεχτεί το ρόλο του Τζορτζ Σμάιλι (τον οποίο εν τέλει ερμήνευσε καθηλωτικά ο Ρίτσαρντ Μπάρτον) ή να λογομαχεί με τον επικεφαλής της γερμανικής υπηρεσίας εσωτερικής ασφάλειας για την ανηθικότητα του Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας.  

Η επιλογή των επιστολών και η επιμέλεια ανήκουν στον γιο του, Τιμ Κόρνγουελ, ενώ χάρη στην πυκνογραμμένη και εκτενή εισαγωγή του μαθαίνουμε πολλά για τον τρόπο που ο Λε Καρέ αντιμετώπιζε αυτή την τόσο σημαντική πτυχή της ζωής του: την επιστολογραφία. Αλλά, ταυτόχρονα, αντιλαμβάνεται κανείς από το σύνολο των επιστολών, μία ακόμη διάσταση: τη σχέση επικοινωνίας που μπορεί να δημιουργηθεί από αυτήν την κάπως παράξενη συγγραφική συνήθεια.

Ο αναγνώστης θα βρει σε αυτές τις σελίδες αλληλογραφίας μικρές εκμυστηρεύσεις, κάποιες εκ βαθέων εξομολογήσεις, θα ανακαλύψει ουκ ολίγα μυστικά πίσω από τα περίφημα έργα του, κρίσεις και απόψεις για τα μεγάλα πολιτικά ζητήματα της εποχής του, γνωρίζοντας μέσα από όλα αυτά τον οξυδερκή, ενίοτε ειρωνικό, πάντοτε όμως αποκαλυπτικό Τζον λε Καρέ. Έναν συγγραφέα που ήταν κατά κανόνα πρόθυμος να διεξάγει με σοβαρότητα και σεβασμό, ακόμα και τις λιγότερο απαιτητικές συζητήσεις επί χάρτου – τόσο για τη ζωή, όσο φυσικά και για το έργο του…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Ο Νίκος Καββαδίας έγινε πολύ νωρίς γνωστός με την πρώτη του ποιητική συλλογή, «Μαραμπού», που εκδόθηκε το 1933 και που για καιρό πλήθος ναυτικοί την ήξεραν απέξω. Αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο λόγος, για τον οποίο δημοσίευσε τη «Βάρδια», το 1954, ήταν γιατί μέσα από αυτήν θέλησε να εξερευνήσει ένα νέο εκφραστικό τρόπο. Στην πραγματικότητα, η ίδια η «Βάρδια» ήταν μυθιστόρημα και αναμνήσεις συγχρόνως. Μέσα στο βιβλίο υπάρχει η ιστορία ενός ταξιδιού. Στη θάλασσα της Κίνας, ένα παμπάλαιο φορτηγό, σαραβαλιασμένο έχει βάλει πλώρη για το Σαντούν. Αλλά το ουσιώδες έγκειται στις συνομιλίες. Σε αυτές ακριβώς θεμελιώνεται το έργο. Στις ατελείωτες ώρες της βάρδιας, οι ναυτικοί -ο θερμαστής, ο καπετάνιος ή ο ασυρματιστής, όπως ήταν ο συγγραφέας- συνομιλούν από κοινού για την κατάστασή τους. Τη ζωή τους την αντιλαμβάνονται ως κατάρα, αλλά μια κατάρα που την αποδέχονται και την επιζητούν: δεν υπάρχει γι’ αυτούς χειρότερη δυστυχία από τη ζωή στη στεριά, την αναγκαστική αργία, την αποχώρηση που τους θάβει ζωντανούς. Σε επανέκδοση, αυτό το βιβλίο-σταθμός του σπουδαίου ποιητή…

Η Νέα Υόρκη του 1971 βουλιάζει στα σκουπίδια και την εγκληματικότητα. Ο πόλεμος μεταξύ συμμοριών και αστυνομίας μαίνεται άγριος στους δρόμους. Η πόλη οδεύει σταθερά προς τη χρεοκοπία. Μέσα στον ζόφο της εποχής, ο πρώην μικροαπατεώνας Ρέι Κάρνεϊ προσπαθεί να κρατήσει το προφίλ του χαμηλό και την επιχείρησή του μακριά από μπελάδες. Τα επερχόμενα γεγονότα ωστόσο θα διαψεύσουν κάθε του προσδοκία. Μετά το «Μπέρδεμα στο Χάρλεμ», o βραβευμένος με δύο βραβεία Πούλιτζερ, Colson Whitehead επιστρέφει με ένα αναπάντεχα διασκεδαστικό μυθιστόρημα, συμπληρώνοντας αριστοτεχνικά την «Τριλογία του Χάρλεμ». Πρόκειται για το γλαφυρό πορτρέτο μιας οικογένειας και μιας μητρόπολης στο χείλος του χάους και της καταστροφής. Στις σελίδες του ζωντανεύουν η πολυτάραχη δεκαετία του 1970 αλλά και μια Νέα Υόρκη που δονείται επικίνδυνα από διαφθορά, συγκρούσεις και ωμή βία. Ένα αιχμηρό μυθιστόρημα γεμάτο με χιούμορ, ένταση και ευφυΐα, που έχει ήδη συναρπάσει το παγκόσμιο κοινό.

Ένα γραφικό κεφαλοχώρι θαμμένο στα βουνά της Ηπείρου, βρίσκεται στη δημοσιότητα όταν εξαφανίζεται μυστηριωδώς η όμορφη Κασσάνδρα, σύζυγος τοπικού παράγοντα-επιχειρηματία.Ένας έντιμος, δυναμικός και μάλλον μονόχνοτος αστυνομικός της Ασφάλειας Ιωαννίνων, ο αστυνόμος Περικλής Γαλάνης, έχει αναλάβει να εξιχνιάσει μια δύσκολη υπόθεση ληστειών σε εκκλησίες όλης της περιφέρειας, απ’ όπου κάνουν φτερά ανεκτίμητοι βυζαντινοί θησαυροί και ασημένια κειμήλια. Ένας αναπάντεχος φόνος, καθώς και η πίεση της αγροτικής γιατρού Μαρίας Λάζου, αναγκάζουν τον αστυνόμο Γαλάνη να αναλάβει ταυτόχρονα τις τρεις φαινομενικά άσχετες υποθέσεις. Και κάπως έτσι φαίνεται ότι προκύπτει ένα μυθιστόρημα που συνδυάζει τη δράση και το σασπένς της αστυνομικής πλοκής, με το χιούμορ και τη διεισδυτική ματιά στα ανθρώπινα και στις ιδιαιτερότητες της ελληνικής επαρχίας.

Η Χαδούλα ή αλλιώς Φραγκογιαννού, έγινε αντικείμενο μελέτης από εγκληματολόγους, νομικούς, ψυχολόγους και ψυχιάτρους, λογοτέχνες και κριτικούς. Προσεγγίζοντας ο καθένας από τη δική του σκοπιά την πρωταγωνίστρια, θέλησε να ερμηνεύσει τις αποτρόπαιες πράξεις της, να εισχωρήσει στο μυαλό της και να κατανοήσει το αδιανόητο ανοσιούργημα της παιδοκτονίας. Αυτό, όμως, που καθιστά τη «Φόνισσα» κορυφαίο κείμενο στο σύνολο της νεοελληνικής πεζογραφίας δεν είναι το γεγονός ότι απασχόλησε και απασχολεί με πάθος τους ειδικούς, αλλά το ότι από την πρώτη δημοσίευσή της το 1903 συνεχίζει να καθηλώνει, στο πέρασμα ενός τουλάχιστον ολόκληρου αιώνα, κάθε αναγνώστη που πιάνει στα χέρια του αυτό το αξεπέραστο ψυχογραφικό έργο.