Ήταν Μάιος του 2015. Eποχή hard core διαπραγματεύσεων. Κι εγώ, μέσα στη γενικότερη σύγχυση, αποφασισμένη να κάνω μια συνέντευξη με τον ακριβοθώρητο Ρόμουαλντ Κάρμακαρ, βραβευμένο κινηματογραφιστή (υποψήφιο, μεταξύ άλλων, και για Χρυσό Λέοντα) και μέλος της Ακαδημίας των Τεχνών του Βερολίνου, του οποίου η ταινία Das Himmler-Projekt (2000) έχει συμπεριληφθεί από το ΜοΜΑ της Ν. Υόρκης στη λίστα των 250 σημαντικότερων έργων τέχνης που έχει αποκτήσει το Μουσείο από το 1980.
Υπήρχε, πέρα από το βιογραφικό του, ακόμη ένας λόγος, σχεδόν ακαταμάχητος. Στο πλαίσιο του αφιερώματος «Εικόνες της κρίσης» που συνδιοργάνωνε εκείνες τις μέρες η Ταινιοθήκη της Ελλάδος, το Ινστιτούτο Γκέτε της Αθήνας, το Ίδρυμα Rosa Luxemburg και το Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδας, θα προβαλλόταν, παρόντος του Κάρμακερ, το πολυσυζητημένο ντοκιμαντέρ του «Η Δημοκρατία δέχεται επίθεση – Μια παρέμβαση» (Γερμανία 2012, 102 ́), στο οποίο δέκα Γερμανοί διανοούμενοι, δημοσιογράφοι, πανεπιστημιακοί, συγγραφείς αλλά και ο ίδιος ο κινηματογραφιστής έκαναν δηλώσεις για τον κίνδυνο που διατρέχει η δημοκρατία από τη λεγόμενη σωτηρία του ευρώ. Ακόμα θυμάμαι τον αφορισμό του γερμανού στοχαστή Γιόζεφ Φόγκλ: «Καθένας γνωρίζει ότι σήμερα ζούμε σε ατμόσφαιρα, σε κατάσταση κρατικού πραξικοπήματος» .
Η συνέντευξη, μέσα στο βαρύ κλίμα των πολιτικών εξελίξεων, με τον Βαρουφάκη ακόμη πρωταγωνιστή τους, έγινε με τη βοήθεια του Iνστιτούτου Γκέτε, με πολλά βάσανα, άπειρους ελέγχους, αλλά δεν δημοσιοποιήθηκε ποτέ. Έχουν συμβεί πολλά ευτράπελα ή δυσάρεστα συμβάντα στην προσπάθειά μου να γίνει μια συνέντευξη, είτε κατά τη διάρκειά της είτε στη διαδικασία απομαγνητοφώνησης και συγγραφής της. Έχει συμβεί να μην γίνει εγγραφή ποτέ ή να γίνει με ένα τρόπο που να είναι σα να μην έγινε (δυο φορές το έζησα με τον μακαρίτη γλωσσολόγο Α.-Φ.Χριστίδη, ο οποίος είχε θυμώσει τρομερά μαζί μου ), να σβηστεί (ακόμα κλαίω με τη συνέντευξη-βόμβα που έγινε μετά τα μεσάνυχτα πίνοντας ρακές με τον Μιχαήλ Μαρμαρινό, η οποία σβήστηκε σε ένα προθάλαμο γαλλικού νοσοκομείου), να χαθεί το κασετοφωνάκι…
Με τον Κάρμακαρ τα πράγματα είναι διαφορετικά. Όταν η συνέντευξη ήταν έτοιμη να δημοσιευτεί, η ψυχική κόπωση που είχε σωρευτεί με έκανε να την εγκαταλείψω χωρίς να αισθανθώ την παραμικρή τύψη. Οι ερωτήσεις στάλθηκαν , όπως ζήτησε, γραπτώς. Απάντησε με τον ίδιο τρόπο. Έστειλα συμπληρωματικές ερωτήσεις, απάντησε και σε αυτές. Ενδιαμέσως, γίνονταν διευκρινίσεις μέσω τηλεφώνου -τον καλούσα στο γερμανικό κινητό του. Κατόπιν ζήτησε, αν θυμάμαι καλά, και την ελληνική μετάφρασή μου, για έλεγχο. Ακολούθησε νέα τηλεφωνική συνομιλία για να διευκρινιστεί κάτι. Νέος γύρος, για τις φωτογραφίες που ήθελε να δημοσιευτούν. Υπήρχε κάτι το άκρως καταπιεστικό στην διαδικασία, στην επικοινωνία, παρότι είναι κανόνας στη Γερμανία να ελέγχεται το κείμενο μιας συνέντευξης αυστηρά.
Η συνομιλία μας έκτοτε παρέμενε θαμμένη κάτω από τόνους κειμένων στα έγγραφα του υπολογιστή. Μέχρι που διάβασα πως σήμερα η documenta 14 παρουσιάζει την ελληνική πρεμιέρα της ταινίας του Κάρμακαρ Denk ich an Deutschland in der Nacht (Σκέφτομαι τη Γερμανία τη νύχτα, 2017,) στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος (στις 9 μ.μ. στον Θερινό Κινηματογράφο Λαΐς).
Από τον Μάιο του 2015 αισθάνομαι σα να έχει περάσει αιώνας. Ένας οδοστρωτήρας τα σάρωσε και τα έλιωσε όλα. Ανασύροντας το εγκαταλειμμένο υλικό, που φυσικά αφορά –και περιγράφει- ένα άλλο πολιτικοινωνικό context κι αποκτά, υπό μια έννοια, άλλη διάσταση -τη διάσταση του ντοκουμέντου μιας εποχής, που κάποτε θα απασχολεί σοβαρά την πολιτική ιστορία- , αυτό γίνεται ακόμη πιο αισθητό . Αν και κάποια πράγματα είναι σα να γράφτηκαν για σήμερα. Ιδού λοιπόν τι μας έλεγε ο Κάρμακαρ το Μάιο του ‘15. Τότε που ακόμη δεν ξέραμε τι ερχόταν επάνω μας σαν ωστικό κύμα.
Στιγμιότυπο από το τελευταίο φιλμ του Κάρμακερ Denk ich an Deutschland in der Nacht (Σκέφτομαι τη Γερμανία τη νύχτα, 2017), που προβάλλεται απόψε σε πανελλαδική πρώτη στις 9 στο Θερινό Κινηματογράφο Λαΐς, της Ταινιοθήκης της Ελλάδος
Πώς βιώσατε την ελληνική κρίση κατά την πρόσφατη επίσκεψή σας στην Ελλάδα, κύριε Κάρμακαρ; Η ερώτησή σας είναι εξαιρετικά σύνθετη. Είχαμε ξεκινήσει να μιλάμε για την κρίση με τη Γαλλίδα μητέρα μου, που μένει με τον Έλληνα σύζυγό της στην Ελλάδα, τότε που ακόμη δεν μίλαγε κανένας για αυτή. Ζούνε στη Ν.Σμύρνη. Πάντα, όποτε τους επισκεπτόμουν, αναρωτιόμουνα γιατί στην πλατεία της Ν.Σμύρνης ο καφές είναι ακριβός όσο και στο Παρίσι και πώς οι άνθρωποι σε αυτή τη χώρα καταφέρνουν και τα βγάζουν πέρα με τέτοιες τιμές. Κι όποτε βρισκόμουν στην Κηφισιά η απορία μου ήταν ποιος έχει τα λεφτά να αγοράζει τόσα πανάκριβα αυτοκίνητα.
Στο τελευταίο ταξίδι ποια ήταν η εικόνα που αποκομίσατε; Είδατε κάτι να έχει αλλάξει; Δεν είδα πολλά. Κυρίως παρακολούθησα το αφιέρωμα «Εικόνες της κρίσης» στην Ταινιοθήκη. Κι άκουσα για πρώτη φορά έλληνες καλλιτέχνες. Άκουσα και τους Βρετανούς συμμετέχοντες. Η αίσθηση που αποκόμισα είναι ότι δημιουργείται ένα νέο κύμα φιλελληνισμού. Οι Βρετανοί μιλούσαν για την αλληλεγγύη τους στους Έλληνες. Υπήρξε κάποιος που ανέφερε ότι μετά τις τελευταίες εκλογές σας θέλει να μετακομίσει στην Ελλάδα. Επίσης, επισκέφτηκα το αρχαίο θέατρο του Διονύσου και συνάντησα συνεργάτη της Documenta (σ.σ:εν όψει της σημερινής συνεργασίας τους).
Η άφιξη της documenta 14 στην Αθήνα έχει προκαλέσει αντιδράσεις στην Ελλάδα. Για κάποιους όχι απλώς η κρίση «πουλάει», αλλά εν προκειμένω η ελληνική κατάσταση αντιμετωπίζεται με αποικιοκρατικούς όρους. Δεν ανήκω στους διοργανωτές της Documenta, ούτε καν έχω διαβάσει δηλώσεις του πολωνού curator Ανταμ Σίμτσικ. Ξέρω όμως ότι η πραγματοποίησή της και στην Αθήνα προκάλεσε μεγάλη συζήτηση στη Γερμανία –να θυμίσω ότι ένα μέρος της τελευταίας Documenta 2012 αναφερόταν στην Καμπούλ.
Το ότι μετά την Καμπούλ έρχεται στην Αθήνα δεν κολακεύει ιδιαίτερα την Ελλάδα. Δεν είμαι απολύτως σίγουρος για το τι συμβαίνει. Ούτως ή άλλως, είναι εξαιρετικά νωρίς για να κατανοήσεις και να κρίνεις τι ακριβώς αποτυπώνει αυτή η επιλογή.
Γιατί υπήρξαν αντιδράσεις στη Γερμανία; Το επιχείρημα ήταν:«γιατί πρέπει να δώσουμε λεφτά για να γίνει μια έκθεση εκτός Κάσσελ; Επενδύουμε κάθε πέντε χρόνια χρήματα στο Κάσσελ γιατί θέλουμε να έρχεται κόσμος σ’αυτό». Είναι η πολιτική της πόλης. Η έλευση της Documenta στην Αθήνα δεν διαφέρει από το να ξεκινούσε η Berlinale στη χώρα σας. Βεβαίως, ρίχνει «γέφυρες» μεταξύ των δυο χωρών. Κάτι που συνέβη και στην Μπιενάλε της Βενετίας το ‘13, οπότε ανταλλάχθηκαν τα Pavilion Γαλλίας και Γερμανίας (στο δεύτερο συμμετείχα κι εγώ).
Denk ich an Deutschland in der Nacht, το φιλμ του Κάρμακερ που κάνει βουτιά στη νύχτα της Γερμανίας σήμερα.
Η κοινή γνώμη στη Γερμανία επιμένει να είναι εχθρική απέναντι στην Ελλάδα, θεωρεί ότι πληρώνει τα «σπασμένα» της; Δεν μπορώ να εκπροσωπήσω τα 80 εκατομμύρια των Γερμανών. Αυτό που παρόλα αυτά παρατηρώ είναι ότι πολλοί Έλληνες θεωρούν ότι η Bild , μια σκατοεφημερίδα, εκπροσωπεί την γερμανική κοινή γνώμη .
Πώς βρίσκετε τη στάση των γερμανικών media απέναντι στην Ελλάδα τους τελευταίους μήνες; Δεν θα απαντήσω εγώ για λογαριασμό των γερμανικών Μέσων. Υπάρχουν κύματα αντιδράσεων. Το τελευταίο αφορούσε τον Τσίπρα και τον Βαρουφάκη. Παλαιότερα αφορούσε τον Παπανδρέου που ήθελε να κάνει Δημοψήφισμα. Ποικίλουν οι αντιδράσεις κατά περίσταση.
Τι εννοείτε; Η OPEL είχε αρχίσει να έχει προβλήματα το 2009. Μια μέρα η FIAT εκδήλωσε το ενδιαφέρον να την αγοράσει. Εκείνο τον καιρό εμφανίστηκε για την εξαγορα ο διευθύνων σύμβουλός της Σέρτζο Μαρκιόνε φορώντας πουλόβερ. Αυτό θεωρήθηκε προσβολή . Είναι ακριβώς το ίδιο με την άφιξη του Τσίπρα και του Βαρουφάκη στην Γερμανία χωρίς γραβάτα. Εκλήφθηκε ως προσβολή στους θεσμούς, κάτι που συνεπάγεται την απόρριψη όλων όσων υπερασπίζονται και οι δύο . Παρ’όλα αυτά ακόμα κι αν δει κανείς τις φωτογραφίες του Βαρουφάκη στo Paris Match δεν μπορεί να τον πάρει στα σοβαρά.
Mε ποιο τρόπο βιώνετε στην καθημερινότητά σας το έλλειμμα Δημοκρατίας, για το οποίο τοποθετούνται στο φιλμ σας Γερμανοί διανοούμενοι –ανάμεσά τους κι εσείς με ένα 6λεπτο φιλμ; Το 2011 η γερμανική κυβέρνηση εξέφρασε τη βούληση τής σύστασης μιας μικρής ομάδας κοινοβουλευτικών εκπροσώπων που θα λαμβάνει αποφάσεις express για ζητήματα που σχετίζονται με την κρίση του Ευρώ. Ενα express «όργανο» που δεν θα μιλάει πολύ αλλά θα κάνει πολλά. Τελικά, το Ανώτατο Δικαστήριο το έκρινε αντισυνταγματικό. Αυτή καθ’εαυτή ωστόσο η πρόθεση της κυβέρνησης αποκαλύπτει ότι οι δημοκρατικές αξίες της γερμανικής κοινωνίας απειλούνται από τους ίδιους τους εκπροσώπους της.
Πολύ μουσική, πολύς χορός, πολύς παλμός στο τελευταίο φίλμ του Γάλλου κινηματογραφιστή
Έχουν μερίδιο ευθύνης οι πολίτες για τους ακρωτηριασμούς που υφίστανται συστηματικά το τελευταίο διάστημα οι δημοκρατικές αξίες; Δεν είμαι ειδικός για να απαντήσω. Όσο η κρίση των τελευταίων ετών δεν αγγίζει τον Γερμανό εργάτη και ο Γερμανός εργάτης συνεχίζει να έχει δουλειά και να πληρώνεται, τόσο κι αυτός δεν γνωρίζει σε τι συνίστανται τα ελλείμματα της Δημοκρατίας. Μετρήσιμο για ένα άτομο γίνεται μόνο αυτό που θα τον απειλήσει προσωπικά. Το 2012 βρισκόμουν στις ΗΠΑ. Η ευρωπαϊκή κρίση δεν απασχολούσε καθόλου την Αμερική. Δυο ήταν τα θέματα που συζητούσε κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου. Η Κίνα πρωτίστως και κατόπιν το πυρηνικό πρόγραμμα στο Ιράν. Όλοι συζητούσαν μια εποχή για το Σεράγεβο, μέχρι που εξερράγη, και αργότερα για την αργεντίνικη κρίση. Σήμερα δεν απασχολούν κανέναν. Δεν ξέρω , δηλαδή, αυτοί που σήμερα εκφράζουν φιλελληνικές προσεγγίσεις πώς θα συζητάνε για το ελληνικό ζήτημα αργότερα.
Στο έργο σας σταθερή πηγή έμπνευσης αποτελεί η Ιστορία. Έχετε ασχοληθεί κατ’ εξοχήν με τον Β’Παγκόσμιο Πόλεμο, μεταγενέστερα με τις τρομοκρατικές επιθέσεις στην Ευρώπη –και όχι μόνο . Μοιάζει να μην σας απασχολεί αποκλειστικά η αισθητική. Αυτό το θεωρώ φυσικό, παρόλο που δεν το κάνουν πολλοί. Όταν έκανα το Hamburg Lectures [2006] παρουσίασα δυο διαλέξεις του Imam Mohammed Fazazi από το Τζαμί του Αμβούργου το 2000. Μετέφρασα τις oμιλίες στα γερμανικά, με σκοπό να κατανοήσουμε πώς νομιμοποιείται από αυτούς η βία κατά των Χριστιανών. Το project ήταν απόρροια των βομβιστικών επιθέσεων στην Αγγλία και στη Μαδρίτη.
Το αρνί στο 6λεπτο φιλμ σας για τις απειλές που δέχεται η Δημοκρατία τι συμβολίζει; Τον πολίτη -σφαχτάρι της Δύσης; Το φιλμ έχει μια ανοιχτή φόρμα, δεν υποδεικνύει τι πρέπει να σκεφτείς. Τις εικόνες του τις αποκωδικοποιεί καθένας διαφορετικά. Είναι ευπρόσδεκτη κάθε ερμηνεία. Ωστόσο, ας αναλύσουμε τις σκηνές. Αρχικά μια κατσίκα είναι ξαπλωμένη, σιγά σιγά όμως εμφανίζονται κι άλλα ζωντανά. Εν συνεχεία, ένα αρνί κι ένα κατσίκι αρχίζουν και παίζουν. Η κίνησή τους επηρεάζει και τα υπόλοιπα ζώα. Όσο παίζουν εκλύεται μια ενέργεια που τελικά δεν μπορεί παρά να επηρεάσει και τον περίγυρο.
