«Για κάθε Άλκη», ας βάλουμε ένα τέλος στην οπαδική βία

Ο Άλκης πήγε να δει μπάλα. Στο σπίτι τον περίμεναν οι άνθρωποί του – εκείνος όμως δεν γύρισε. Με ένα δρεπάνι του αφαίρεσαν τη ζωή σε ένα πεζοδρόμιο της Θεσσαλονίκης. Τον Άλκη τον δολοφόνησαν κάποιοι χούλιγκαν, που όπως μάθαμε αργότερα, είναι μέλη μιας νεοναζιστικής «φράξιας» οπαδών.

Οι δολοφόνοι του είναι σεσημασμένοι οπαδοί, συλληφθέντες για χουλιγκανισμό, με βεβαρημένο ποινικό παρελθόν ληστειών και κλοπών. Τον περασμένο Ιούνιο, ένας 19χρονος στην Θεσσαλονίκη δέχτηκε άγρια επίθεση από ομάδα 15 ατόμων, οι οποίοι του προκάλεσαν σοβαρά εγκαύματα με αναμμένο πυρσό, με την αστυνομία να αποδίδει το επεισόδιο σε «οπαδικές διαφορές». Τον περασμένο Οκτώβριο, χούλιγκαν του ΠΑΟΚ επιτέθηκαν σε οπαδούς του «Δικέφαλου του Βορρά» στα κεντρικά γραφεία της Θύρας 4, δηλαδή στον επίσημο σύνδεσμο του ΠΑΟΚ.

Μέλη της ίδιας φασιστικής φράξιας συμμετείχαν και στην επίθεση εναντίον μελών της ΚΝΕ και μαθητών, στην κατάληψη του ΕΠΑΛ στην Σταυρούπολη, καθώς και στην επίθεση στο αντιεξουσιαστικό στέκι Libertatia μετά το συλλαλητήριο στη Θεσσαλονίκη εναντίον της Συμφωνίας των Πρεσπών, το 2018.

Είναι 2022 και οι άνθρωποι δολοφονούνται για το ποδόσφαιρο. Η ευγενής άμιλλα και όλα τα ιδανικά που χαρακτηρίζουν τη φύση του αθλητισμού, μετουσιώθηκαν σε οπαδισμό, φανατισμό, κανιβαλισμό και θάνατο. Έπρεπε να φτάσει η στιγμή που ένα 19χρονο παιδί θα ξεψυχούσε, για να ανοίξει ο ασκός του Αιόλου για τον ποδοσφαιρικό χουλιγκανισμό στην Ελλάδα, ο οποίος τροφοδοτείται και ενισχύεται ακόμη κι απ’ τους ίδιους τους ποδοσφαιρικούς συλλόγους.

Οι ρίζες του χουλιγκανισμού

Είναι γεγονός πως το ποδόσφαιρο έχει γίνει το πιο δημοφιλές άθλημα στον κόσμο. Αναδυόμενο στην Αγγλία, άρχισε σταδιακά να εξαπλώνεται σε όλη την Ευρώπη, με τις έξι μεγάλες ηπείρους να παίζουν πλέον ποδόσφαιρο. Ο αριθμός των επαγγελματικών πρωταθλημάτων ποδοσφαίρου έχει επίσης αυξηθεί, ενώ πολυάριθμα καθιερωμένα μεγάλα πρωταθλήματα εμφανίζονται στην Ευρώπη, την Αμερική και την Ασία, με κυριότερα από αυτά την Premier League, την Bundesliga, τη Serie A, την Premier Division του Μεξικού και το Brazilian Campeonato. 

Οι φίλοι του ποδοσφαίρου τείνουν να αναπτύσσουν έντονους δεσμούς με τις ομάδες που επιλέγουν να ακολουθήσουν. Συνήθως, ο ισχυρός δεσμός προκύπτει από την εγγύτητα που δημιουργείται στους συνδέσμους των φιλάθλων. Σε αυτούς, διαμορφώνεται και ο πυρήνας της αντιπαλότητας. Τα έντονα συναισθήματα για έναν σύλλογο μπορεί να οδηγήσουν σε ακραίες συμπεριφορές όταν οι οπαδοί έρχονται σε επαφή μεταξύ τους, οι οποίες με τη σειρά τους οδηγούν στο χουλιγκανισμό. Ο ποδοσφαιρικός χουλιγκανισμός δεν διαθέτει συγκεκριμένο νομικό ορισμό, παρόλο που υπάρχει μια σειρά από νομοθεσίες οι οποίες ορίζουν την παράνομη συμπεριφορά στο πλαίσιο του ποδοσφαίρου.

Ο χουλιγκανισμός στα γήπεδα χρονολογείται από το 1349, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Εδουάρδου Γ’ στην Αγγλία. Όταν τα χωριά έπαιζαν μεταξύ τους, ο κύριος στόχος των χωρικών ήταν να κλωτσήσουν την μπάλα στην εκκλησία του αντιπάλου τους. Ο βασιλιάς Εδουάρδος απαγόρευσε το παιχνίδι καθώς αποσπούσε την προσοχή των υπηκόων του και προκαλούσε συνεχή κοινωνική αναταραχή. Οι μελετητές πιστεύουν ότι ο σύγχρονος χουλιγκανισμός ξεκίνησε τη δεκαετία του 1880 στην Ευρώπη. Το 1885, η Πρέστον νίκησε την Άστον Βίλα με 5-0 σε φιλικό αγώνα. Οι οπαδοί της ηττημένης ομάδας απογοητεύτηκαν και άρχισαν να επιτίθενται στους παίκτες και των δύο ομάδων. Πέταξαν πέτρες αφήνοντας μάλιστα έναν παίκτη αναίσθητο. Την επόμενη χρονιά, οι θαυμαστές του Πρέστον μπήκαν και πάλι σε συμπλοκή, «πολεμώντας» ενάντια στους οπαδούς του Κουίνς Παρκ.

Το 1985 σηματοδότησε τη μεγαλύτερη τραγωδία του ευρωπαϊκού ποδοσφαίρου από πλευράς θανάτων. Λίβερπουλ και Γιουβέντους αναμετρήθηκαν στον τελικό του Κυπέλλου Ευρώπης. Οι οπαδοί της Λίβερπουλ επιτέθηκαν στην αντίπαλη ομάδα, προκαλώντας την κατάρρευση ενός ολόκληρου τοίχου γηπέδου πάνω στους Ιταλούς φιλάθλους. Συνολικά, 39 Ιταλοί θεατές πέθαναν, ενώ πολλοί ακόμη τραυματίστηκαν.

Η ατομική ταυτότητα και ο οπαδισμός ως τρόπος ζωής

Ο χουλιγκανισμός αντιπροσωπεύει μια μορφή ομαδικής συμπεριφοράς και μπορεί να προσδιοριστεί από την αντικοινωνική συμπεριφορά που λαμβάνει χώρα μεταξύ οπαδών, με τη βίαιη δράση να αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμά του. Οι χούλιγκαν πιστεύουν στον χουλιγκανισμό ως τρόπο ζωής. Συνήθως προέρχονται από την κατώτερη, εργατική τάξη, όμως η ένταξή τους στην ομάδα τους δίνει μια πρωτόγνωρη θέση κύρους που ενδυναμώνεται μέσα από τις αντιπαραθέσεις με όμοιούς τους. Δεδομένου ότι τα άτομα της κατώτερης τάξης δυσκολεύονται να αποκτήσουν υψηλό στάτους, βασίζονται στον σωματικό εκφοβισμό ώστε οι άλλοι να τους αντιμετωπίζουν με μεγαλύτερη εκτίμηση.

Καθώς οι εμπλεκόμενοι χούλιγκαν προέρχονται στην πλειονότητά τους από κατώτερες τάξεις, αντιμετωπίζουν κοινωνικό αποκλεισμό και πολιτική αδυναμία στην καθημερινή τους ζωή. Τα βίαια ξεσπάσματα τους παρέχουν ένα μέσο για να αντιμετωπίσουν τα καθημερινά κοινωνικά προβλήματα και να ξεχωρίσουν στην κοινωνία, ενώ αποκτούν δύναμη εκτελώντας μια ενέργεια για την οποία αισθάνονται πάθος.

Όπως εξηγεί στην Popaganda ο Γιώργος Κουτσογιάννης, Κοινωνικός Ψυχολόγος και Ψυχοθεραπευτής Gestalt, «η ψυχολογική έρευνα έχει ορίσει ότι η ταυτότητα του ατόμου είναι η ρίζα του χουλιγκανισμού. Η ταυτότητά μας διαμορφώνεται μέσα από μια ποικιλία παραγόντων όπως ο πολιτισμός, οι αξίες και οι κοινωνικές ομάδες στις οποίες ανήκουμε. Υπάρχουν πολλές προτάσεις για την προέλευση του ποδοσφαιρικού χουλιγκανισμού, όπως ότι η βία του πλήθους οφείλεται εν μέρει στην άνοδο της ανεργίας μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο – ωστόσο ο ισχυρισμός αυτός έχει καταρριφθεί από ακαδημαϊκούς που βρήκαν στοιχεία χουλιγκανισμού σε αγώνες πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο».

«Εκτός από το να συνδεόμαστε με τα επιτεύγματα των ποδοσφαιρικών μας ομάδων, μοιραζόμαστε την ήττα τους με προσωπικό τρόπο, όταν βλέπουμε την ομάδα μας να χάνει. Στην περίπτωση των οπαδών η κατάσταση αυτή οδηγεί σε άκρως συναισθηματικές αντιδράσεις και αισθήματα απώλειας», προσθέτει ο κ. Κουτσογιάννης.

Η ενθάρρυνση της βίας στο ποδόσφαιρο

Παράλληλα, το ίδιο το ποδόσφαιρο ως άθλημα θα μπορούσε να θεωρηθεί μια μορφή ενθάρρυνσης της βίας. Έχει υποστηριχθεί ότι οι ίδιοι οι κανόνες του παιχνιδιού ενθαρρύνουν τη βία. Σε πολλές περιπτώσεις, οι ποδοσφαιριστές εκδηλώνουν βίαιη συμπεριφορά μέσα στο γήπεδο, με τους υποστηρικτές τους να τη μιμούνται, όπως μας εξηγεί η θεωρία κοινωνικής μάθησης σύμφωνα με την οποία τα άτομα έχουν την τάση να μαθαίνουν μιμούμενα τις ενέργειες των άλλων. Τα σκληρά τάκλιν και άλλοι τρόποι με τους οποίους ο ποδοσφαιρικός αγώνας μπορεί να γίνει αντιληπτός ότι περιλαμβάνει σωματικές συγκρούσεις μεταξύ των παικτών, δίνουν με τη σειρά τους την εντύπωση ότι η βία είναι απλώς μέρος του παιχνιδιού.

Φανερή απόδειξη αυτού, αποτελεί το ότι έχει παρατηρηθεί πως το επίπεδο βίας των χούλιγκαν μειώνεται ταυτόχρονα με τη μείωση της βίας εντός του αγώνα. «Καθώς οι άντρες αποτελούν την πλειοψηφία των χούλιγκαν, οι ενέργειές τους συνδέονται με την τάση που υπάρχει στα αρσενικά να απολαμβάνουν τη μάχη ως σημαντική πηγή νοήματος, κύρους και συναισθηματικής διέγερσης. Επιπλέον, οι χούλιγκαν κερδίζουν τιμή μόνο όταν αμφισβητούν και αντιμετωπίζουν έναν ίσο, δηλαδή έναν άλλον οπαδό. Ο άγραφος κανόνας ισοδυναμεί με την κοινή φράση “διάλεξε κάποιον με το δικό σου μέγεθος” στην κοινότητα των χούλιγκαν», επισημαίνει ο κ. Κουτσογιάννης.

Η σημασία της τοπικής ταυτότητας και ο ρόλος των ΜΜΕ 

Παράλληλα, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας και Κοινωνικός Ιστορικός, Ken Worpole, η ποδοσφαιρική υποστήριξη αντανακλά την αίσθηση της τοπικής ταυτότητας των υποστηρικτών και επομένως η επιθετικότητα που επιδεικνύεται προς άλλες ομάδες αντικατοπτρίζει την έντονη αίσθηση της τοπικής ταυτότητας. Όταν οι οπαδοί ταυτίζονται με τη δική τους ομάδα, ταυτίζονται με την ομάδα ως ένα σύνολο υποστηρικτών. Η αίσθηση της ομαδικής ταυτότητας αναδεικνύεται έτσι από την αντίθεση και την επιθετικότητα προς τους υποστηρικτές αντίπαλων ομάδων.

Έχει αποδειχθεί ότι οι οπαδοί μιας ποδοσφαιρικής ομάδας είναι πιθανό να έχουν αρνητική προδιάθεση προς οποιονδήποτε προσδιορίζεται ως υποστηρικτής άλλης ποδοσφαιρικής ομάδας, ακόμη και σε μικρές καθημερινές πτυχές, όπως η παροχή οδηγιών στο δρόμο. Η επιθετικότητα και η βία είναι τα ακραία αποτελέσματα της σκληρής ταύτισης με μια συγκεκριμένη ομάδα, η οποία συνεπάγεται επίσης μια ισχυρή ταύτιση ενάντια σε άλλες ομάδες.

Την ίδια στιγμή, η αυξημένη κάλυψη σκηνών οπαδικής βίας εκ μέρους των ΜΜΕ, αύξησε με τη σειρά της την πρόσβαση των ατόμων σε αυτές, συμβάλλοντας στη διάδοση των «ιδανικών» του χουλιγκανισμού σε νέα μέλη. Στη συνέχεια, η ανάπτυξη του διαδικτύου και της κινητής τηλεφωνίας εκτόξευσε στα ύψη την προσβασιμότητα στην υποκουλτούρα των χούλιγκαν.

Η οπαδική βία και η Θεωρία Κοινωνικής Ταυτότητας

Ο ποδοσφαιρικός χουλιγκανισμός μπορεί επίσης να εξηγηθεί βάσει της Θεωρίας Κοινωνικής Ταυτότητας (SIT). Σύμφωνα με αυτή, η ομαδική συμπεριφορά δομείται στην αντίληψη της υπεροχής μιας ομάδας έναντι μιας άλλης, εστιάζοντας στην έννοια της διάκρισης. Οι Prentice-Dunn και Rogers εφάρμοσαν το 1982 τη Θεωρία, για να εξηγήσουν την οπαδική βία και να εντοπίσουν μια σειρά από πιθανές διεργασίες που μπορεί να προκύψουν.

«Καταρχάς, το άτομο ανταποκρίνεται στην διέγερση που προκαλείται από τη συνεκτική φύση της ομάδας φτάνοντας σε σημείο να χάσει αυτοσυνειδησία του», λέει ο κ. Κουτσογιάννης. «Οι χούλιγκαν χάνουν την ικανότητά τους να διατηρούν ατομικούς κανόνες και αξίες, φτάνοντας συχνά σε σημείο απορρύθμισης. Ακόμα, η δημόσια αυτοσυνείδηση ​​χάνεται επειδή το άτομο αισθάνεται πως διασφαλίζει την ανωνυμία του μέσα στην ομάδα και επομένως στερείται προσωπικής ευθύνης για όσα μπορεί να διαδραματιστούν. Ως εκ τούτου, ο μεμονωμένος υποστηρικτής δεν θα ρυθμίζεται από τον προσωπικό ηθικό του κώδικα, ούτε θα περιορίζεται από τις κυρώσεις που ενδέχεται να σχετίζονται με οποιεσδήποτε πράξεις βίας».

Οι σκηνές βίας που σημειώθηκαν στο Παγκόσμιο Κύπελλο του 1998, διαμόρφωσαν μια ισχυρή υπόθεση για την επιρροή της αποατομίκευσης. Η βία, δεν προκλήθηκε απλώς από μερικά άτομα που επηρέασαν τα άλλα μέλη της ομάδας, αλλά από το μοντέλο της Θεωρίας Κοινωνικής Ταυτότητας που υποστηρίζει ότι και οι μη βίαιοι υποστηρικτές γίνονται βίαιοι. Η συνθήκη αυτή ενισχύθηκε από τις ενέργειες της αστυνομίας, που παρέσυραν ειρηνικούς φιλάθλους σε βίαιη δραστηριότητα. Όπου η αστυνομία παρενέβη αδιακρίτως, η βία κλιμακώθηκε καθώς οι υποστηρικτές ένιωσαν ότι τους φέρονταν άδικα. Κάτι τέτοιο δεν αναιρεί τη σημασία του κοινωνικού πλαισίου, αλλά υποδηλώνει ότι το κοινωνικό πλαίσιο έχει μεγαλύτερη επίδραση σε εκείνα τα άτομα που έχουν ήδη προδιάθεση για βία,

Μπορούμε να αποτρέψουμε τον ποδοσφαιρικό χουλιγκανισμό;

Παρά τις προσπάθειες των ειρηνικών φιλάθλων να διατηρήσουν την ηρεμία κατά τη διάρκεια των ματς, οι πιο οργανωμένες ομάδες χούλιγκαν αποστασιοποιούνται ολοένα και περισσότερο από εκείνους και μεταφέρουν τις δραστηριότητές τους σε άλλες τοποθεσίες. Για ορισμένες ομάδες χούλιγκαν, η βίαιη αντιπαράθεση έχει γίνει αυτοσκοπός και οι δεσμοί τους με τις κοινότητες των φιλάθλων έχουν χαλαρώσει. Αυτή η εξέλιξη εμποδίζει την προσπάθεια των φιλάθλων να οικοδομήσουν μια γόνιμη σχέση με αυτές τις ομάδες.

Οι ποδοσφαιρικοί σύλλογοι παράλληλα, επικρίνονται συχνά για την έλλειψη δέσμευσής τους στην πρόληψη του ποδοσφαιρικού χουλιγκανισμού. Ιδιαίτερα οι σύλλογοι της Νότιας Ευρώπης και της Λατινικής Αμερικής έχουν υποστεί σημαντική κριτική, όπως συμβαίνει και στην Ελλάδα. Σε ορισμένες χώρες, οι σύλλογοι προσφέρουν εδώ και χρόνια «χάρες» σε ομάδες φιλάθλων: αποκλειστική περιοχή εντός του σταδίου, δωρεάν εισιτήρια, ταξιδιωτικές ρυθμίσεις, αλλά και γραφείο ή αποθήκη εντός των χώρων του γηπέδου. Λίγοι σύλλογοι έχουν αναλάβει δράση για να αποτρέψουν τον ποδοσφαιρικό χουλιγκανισμό, ως έναν βαθμό επειδή φοβούνται τα αντίποινα των χούλιγκαν.

Η συνεργασία μεταξύ τοπικών αρχών και ποδοσφαιρικών συλλόγων, θα μπορούσε να αποτρέψει σε σημαντικό βαθμό την οπαδική βία. Σε αρκετές χώρες της Ευρώπης επικρατεί η πεποίθηση ότι η πρόληψη του χουλιγκανισμού απαιτεί την προώθηση της ενίσχυση των δεσμών τους με τους ποδοσφαιρικούς συλλόγους, αναδεικνύοντας την αξία του ποδοσφαίρου ως χώρου κοινωνικοποίησης. Στη Γερμανία, την Ολλανδία, το Βέλγιο και μέρη της Σκανδιναβίας αυτή η πεποίθηση αντανακλάται σε δομημένες και θεσμοθετημένες προσπάθειες για την πρόληψη του ποδοσφαιρικού χουλιγκανισμού μέσω έργων εκ μέρους των φιλάθλων. Το Fanprojekte για παράδειγμα στη Γερμανία, επιχειρεί, μεταξύ άλλων, να αποτρέψει την οπαδική βία βελτιώνοντας τις σχέσεις μεταξύ οπαδών, συλλόγων και αστυνομίας.

Η βελγική προπόνηση φιλάθλων επικεντρώνεται κυρίως στην πρόληψη της βίαιης αντιπαράθεσης και προσφέρει στους νεαρούς χούλιγκαν εναλλακτικά μέσα για αυτο-ανάπτυξη. Στην Ολλανδία, οι δράσεις στοχεύουν στη βελτίωση των σχέσεων μεταξύ συλλόγων και φιλάθλων, καθώς και των κοινωνικών δεξιοτήτων των καταδικασμένων χούλιγκαν. Ταυτόχρονα, η αστυνομία άρχισε να επενδύει στην ανάπτυξη «συνοδών οπαδών» – αστυνομικών, με πολιτικά ρούχα, που ασχολούνται με την κοινοτική αστυνόμευση προκειμένου να εδραιωθεί ο κοινωνικός τους έλεγχος και να συλλέγουν πληροφορίες για τις ταυτότητές τους.