Ήρα Κατσούδα: «Από την εποχή που μιλούσαμε αποκλειστικά για εγκλήματα πάθους, πλέον μιλάμε για γυναικοκτονίες»

Η Παγκόσμια Ημέρα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, την οποία τιμάμε κάθε χρόνο στις 10 Δεκεμβρίου, συγχρονίζεται φέτος με τη συμπλήρωση των 60 χρόνων δράσης της Διεθνούς Αμνηστίας. Εξήντα χρόνια αγώνων για έναν κόσμο ελευθερίας, ισότητας και αξιοπρέπειας.

Με αφορμή την εκδήλωση που θα διεξαχθή στις 10 Δεκεμβρίου στον Βοτανικό με τη συμμετοχή της stand-up comedian Ήρας Κατσούδα, μαζί με συναδέλφους της αλλά και μουσικούς, τη συνάντησα για να μιλήσουμε για όσα περιορίζουν τα δικαιώματά μας και τις ελευθερίες μας ως γυναίκες.

Η Ήρα ήρθε σε επαφή με τη Διεθνή Αμνηστία στο πλαίσιο της εκδήλωσης αυτής. «Η γνωριμία έγινε μέσω του συναδέλφου κωμικού, Γιώργου Αλεβίζου, ο οποίος θα συμμετέχει κι εκείνος στο event ως stand up comedian. Πρόκειται για έναν υπέροχο σκοπό. Ο κάθε stand up comedian θα παίξει από περίπου δέκα λεπτά και ελπίζω να περάσουμε μία πολύ όμορφη βραδιά, η οποία θα συνεχιστεί με τους καλεσμένους μουσικούς. Σε κάθε show η ατμόσφαιρα δημιουργείται από την αιτία για την οποία συγκεντρωνόμαστε, και τώρα πρόκειται για μία τόσο σημαντική αφορμή που δεν νομίζω να μην υπάρχει ζεστό κλίμα».

Μία από τις πιο σημαντικές νίκες στη χώρα μας αποτέλεσε η αναθεώρηση του άρθρου 336 του Ποινικού Κώδικα, με την καταλυτική συμβολή του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας. Η ενσωμάτωση της απουσίας συναίνεσης στον νομικό ορισμό του βιασμού ισοδυναμεί με ένα ουσιαστικό βήμα για τη μείωση της εκτεταμένης ατιμωρησίας του, την απόδοση δικαιοσύνης στα θύματα και τη μελλοντική αποτροπή εγκλημάτων. Είναι επίσης ένα σημαντικό βήμα για την καταπολέμηση της κουλτούρας του βιασμού στην ελληνική κοινωνία και την αλλαγή των στάσεων και των ατομικών και κοινωνικών συμπεριφορών. 

Η συζήτηση με την Ήρα Κατσούδα στρέφεται στην έμφυλη βία και τις έμφυλες διακρίσεις, που αποτελούν βασικό προσανατολισμό της Διεθνούς Αμνηστίας. «Ο ρόλος της ήταν καταλυτικός στον αγώνα για την τροποποίηση του άρθρου 336 του Ποινικού Κώδικα. Η νέα αυτή διατύπωση με την οποία ο βιασμός ορίζεται στη βάση της απουσίας συναίνεσης, συνιστά ιστορική νίκη του γυναικείου κινήματος και του κινήματος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Είναι αισιόδοξο το ότι περιστατικά έμφυλης βίας βλέπουν πλέον το φως της δημοσιότητας. Μέχρι σήμερα, υπήρχε προς τους θύτες η αντιμετώπιση του “έλα μωρέ, είχε πάθος”, “έλα μωρέ, σούρωσε”, έλα μωρέ, τον απάτησε”. Οι γυναικοκτόνοι έπαιρναν ένα απίστευτο συγχωροχάρτι, είτε επειδή την αγαπούσαν πολύ, είτε επειδή τη ζήλευαν. Παρά τα βήματα που έχουν σημειωθεί, υπάρχουν ακόμη μέσα που μιλούν για έγκλημα πάθους. Ακούμε ακόμη και από γυναίκες δημοσιογράφους να αναρωτιούνται για μία γυναίκα, “τι έκανε σε ξένο αμάξι;”.

Από την αρχή του 2021, μετράμε 16 γυναικοκτονίες. Με απασχολεί ιδιαίτερα να κατανοήσω αν είναι περισσότερες οι γυναικοκτονίες που διαπράττονται φέτος ή αν τώρα μαθαίνουμε περισσότερο γι’ αυτές μέσω των media. Γιατί ανέκαθεν υπήρχαν γυναικοκτονίες.

Από τη μία οι θύτες γίνονται πιο ορατοί από την έκταση που έχει λάβει το ζήτημα, από την άλλη οι γυναίκες αρχίζουμε και αντιδρούμε περισσότερο λόγω της πληροφόρησης που δεχόμαστε και επειδή νιώθουμε πως δεν είμαστε μόνες. Ειδικότερα κατά το διάστημα της καραντίνας, θεωρώ πως ασχοληθήκαμε πολύ παραπάνω με το ίντερνετ με αποτέλεσμα να διευρυνθεί η ενημέρωση και οι γυναίκες να κινητοποιηθούν περισσότερο. Εν μέσω πανδημίας αυξήθηκε συνολικά η έμφυλη βία και η βία κατά των γυναικών, λόγω του σεξισμού και των διακρίσεων που συνεχίζονται να αναπαράγονται στην κοινωνία».

Παράλληλα, η Ήρα εξηγεί πως είναι λογικό να υπάρχει αργή κοινωνική αντίδραση σε κάθε αλλαγή. «Από την εποχή που μιλούσαμε αποκλειστικά για εγκλήματα πάθους, πλέον μιλάμε για γυναικοκτονίες, για παράδειγμα. Χρειάζεται χρόνος εκπαίδευσης για τους ανθρώπους και η συμβολή των media και οργανώσεων όπως η Διεθνής Αμνηστία, είναι καθοριστική». 

Η νομική αναγνώριση και κάλυψη που κατοχυρώνεται μέσω του Άρθρου 336 είναι μία πολύ σημαντική παράμετρος για κάθε γυναίκα, λέμε ομόφωνα με την Ήρα. «Η απόδοση δικαιοσύνης είναι ζωτικής σημασίας. Επί δεκαετίες, γυναίκες που είχαν υπάρξει θύματα βιασμού δεν δικαιώνονταν. Ευχαριστούμε τη Διεθνή Αμνηστία και τους ανθρώπους που αγωνίστηκαν γι’ αυτή την αλλαγή.

Βέβαια, με την προσθήκη της συναίνεσης στον ορισμό του βιασμού και την ύπαρξη ενός νομικού όρου, μία γυναίκα δεν σημαίνει πως νιώθει αυτόματα ότι κινδυνεύει και λιγότερο. Δυστυχώς, όταν υπάρχουν δημόσια πρόσωπα που δίνουν επίσημα lifehacks και οδηγίες διαφυγής για τους γυναικοκτόνους, δεν μπορούμε να αισθανόμαστε καλυμμένες και προστατευμένες. Το πρωτεύον ζήτημα είναι να μη γίνει το κακό. Άπαξ και γίνει, η νομική οδός είναι η μία πολύ σημαντική παράμετρος. Παράλληλα όμως, υπάρχει και το ψυχολογικό κομμάτι. Κανείς δεν ξέρει πόσα χρόνια μπορεί να χρειαστούν για να ανακάμψει ένα θύμα βιασμού από αυτή την τραυματική εμπειρία.

Στο σεξ επιτρέπονται όλα, αρκεί να συμφωνούν και οι δύο. Άπαξ και συμβαίνει αυτό, δεν πέφτει λόγος σε κανέναν για καμία σεξουαλική προτίμηση. Δεν είδα να σχολιάζουμε εξίσου ανθρώπους που κακοποιούν γυναίκες και παιδιά, με ανθρώπους ομοφυλόφιλους για παράδειγμα. Αν είχαμε τον ίδιο ζήλο δηκτικότητας προς οτιδήποτε παρεμβατικό, όπως ο βιασμός, όπως έχουμε με τις σεξουαλικές προτιμήσεις των ανθρώπων, θα ήμασταν λίγο καλύτεροι».

Πέραν της νομικής διάστασης, για την Ήρα είναι πολύ βασικό να αλλάξουν και οι πεποιθήσεις της κοινωνίας. «Κάτι τέτοιο ξεκινάει από την οικογένεια και το μεγάλωμα των παιδιών. Όταν για παράδειγμα αναθρέφουν οι γονείς ένα αγόρι, λέγοντάς του πως “εσύ είσαι ο πασάκας μας και ποιος να σου πει εσένα κάτι”, το παιδί μαθαίνει να υιοθετεί την πατριαρχική κουλτούρα η οποία οδηγεί στην υποβάθμιση της γυναίκας.

Ζούμε σε μια κοινωνία στην οποία ακόμη και το κλάμα είναι απαγορευτικό για τους άντρες. Υπάρχει σεξισμός απέναντι και στους άντρες πολλές φορές, τα στερεότυπα εγκλωβίζουν και τους ίδιους. Το κλάμα αποτελεί μια φυσιολογική διαδικασία του οργανισμού μας. Δεν μπορείς και δεν πρέπει να το αναγάγεις σε κάτι μαλθακό. Για πάρα πολλά χρόνια, μια απολύτως φυσιολογική διαδικασία του ανθρώπινου σώματος, είχε αναχθεί σε έμφυλο ζήτημα, σε αδυναμία. Τα πατριαρχικά στερεότυπα εν γένει δεν εξυπηρετούν κανέναν. Φτάνοντας σε μία ηλικία, ένας άντρας αρχίζει να πιέζεται από τη νόρμα που τον θέλει να έχει κάποια οικονομική άνεση ώστε να είναι σε θέση να θρέψει μια οικογένεια. Κι αυτό είναι ένα στερεότυπο που οδηγεί στην καταπίεση. Η πατριαρχία είναι ένα κατάλοιπο το οποίο δεν λειτουργεί, δεν είναι χρήσιμο για κανέναν». 

Για την Ήρα, τόσο το καπιταλιστικό σύστημα όσο και ο χριστιανισμός έχουν συμβάλλει στη δόμηση της πατριαρχίας και την ενδυνάμωση των έμφυλων στερεοτύπων. «Όταν η ίδια η θρησκεία σου λέει πως όταν έχεις περίοδο δεν μπορείς να μπεις στην εκκλησία και να προσκυνήσεις, πως αν είσαι γυναίκα δεν μπορείς να πας στο Άγιο Όρος κ.α., υπάρχει μια τιμωρητική προσέγγιση πάνω σε μία φυσική διαδικασία και προς τη γυναίκα γενικότερα.

Το γυναικείο σώμα αποκτά μια ντροπιαστική διάσταση. Παράλληλα, τόσο η διαφήμιση όσο και ο χώρος του θεάματος έχουν συμβάλλει στην αντικειμενοποίηση του γυναικείου σώματος και στη θέση της γυναίκας γενικότερα. Το ζήτημα είναι πως όλα αυτά έχουν διανύσει περισσότερα χρόνια και χιλιόμετρα απ’ ότι η αλλαγή που πάμε – πολύ σωστά – να κάνουμε πλέον. Δεν μπορεί να έρθει αμέσως η αλλαγή. Μέσα από την κατάλληλη ενημέρωση, την ευαισθητοποίηση και τους αγώνες όμως, η κατάσταση μπορεί να αλλάξει σταδιακά. Είναι σημαντικό να μην εγκαταλείπουμε την προσπάθεια».

Στη συνέχεια της κουβέντας μας, την ρωτάω εάν ο χώρος του stand up comedy στην Ελλάδα θεωρείται ανδροκρατούμενος. «Αριθμητικά, οι άνδρες υπερτερούν, ωστόσο η σκηνή της Ελλάδας είναι νεοσύστατη και υπό εξέλιξη. Δεδομένου ότι δεν έχει σταθεροποιηθεί, θα ήταν άδικο να πούμε ότι πρόκειται για ένα ανδροκρατούμενο περιβάλλον. Όλο και περισσότερες γυναίκες με πολύ ωραία κείμενα κάνουν την εμφάνισή τους στο αντικείμενο.

Η τρέχουσα παράστασή μου, “Για γυναίκα, καλή είναι”, είναι το σόλο μου και η παράσταση που έχει κοπεί περισσότερες φορές απ’ ότι έχει παιχτεί λόγω covid! Πλέον πιστεύω πως ανά πάσα στιγμή θα συμβεί ξανά κάτι. Θίγω κοινωνικά θέματα, αλλά και ζητήματα της καθημερινότητας. Αυτό που πολλές γυναίκες ακούμε για παράδειγμα, “Εσύ πότε θα κάνεις ένα παιδί;”. Θεωρώ πως αυτή είναι μια πολύ αγενής και προσωπική ερώτηση».

Λίγο πριν ολοκληρώσουμε τη συζήτησή μας και απολαύσουμε την Ήρα στην εκδήλωση της Διεθνούς Αμνηστίας, στεκόμαστε στην υπόθεση του Ζακ Κωστόπουλου, η οποία έχει απασχολήσει έντονα το Ελληνικό Τμήμα, που πραγματοποιεί monitoring της δίκης από την έναρξή της. «Το συμβάν αυτό σόκαρε πάρα πολύ όλο τον σκεπτόμενο κόσμο. Το να βλέπεις πολίτες να κρίνουν ότι κάποιος πρέπει να πεθάνει, είναι κάτι που δεν φεύγει εύκολα από τη συλλογική μνήμη. Πρόκειται για τρομακτικές σκηνές αγέλης και λιντσαρίσματος που θυμίζουν άλλες, σκοταδιστικές εποχές. Τον Ζακ τυγχάνει να τον γνωρίζαμε. Πόσοι ακόμη υπάρχουν που δεν ξέρουμε και δεν θα τους μάθουμε ποτέ; Η κοινωνία είναι ακόμη σάπια σε πολλά και βασικά ζητήματα».

---

Από την ημέρα της ίδρυσής της, κεντρική ιδέα της Διεθνούς Αμνηστίας είναι ότι μόνο όταν παλεύουμε μαζί για τα ανθρώπινα δικαιώματα, μπορούμε να γίνουμε δυνατότεροι/ες.

Με σύμμαχο την αγωνιστικότητα και την αλληλεγγύη των μελών και των ακτιβιστών/ριών της σε κάθε γωνιά της γης, η Διεθνής Αμνηστία συμβάλλει στην κατοχύρωση και τη διαφύλαξη μιας σειράς ζωτικών για τους ανθρώπους δικαιωμάτων. Μεταξύ άλλων, βρίσκονται οι αγώνες για την εξάλειψη των διακρίσεων, για την εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών, για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας, για την κατάργηση της θανατικής ποινής και των βασανιστηρίων, για τη λογοδοσία σχετικά με τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και για την υπεράσπιση της ελευθερίας της έκφρασης και της διαμαρτυρίας. Ακόμη, αγωνίζεται για τον τερματισμό της αστυνομικής βίας, για τα δικαιώματα των προσφύγων, των μεταναστών/ριών και των μειονοτήτων, για την κλιματική δικαιοσύνη, αλλά και για τα δικαιώματα των εργαζόμενων και την εταιρική ευθύνη, όταν προκύπτουν παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Τιμώντας τη δράση, τα μέλη και τους/τις ακτιβιστές/ριές της, η οργάνωση διοργανώνει μια ξεχωριστή βραδιά ώστε όλες και όλοι μαζί να κρατήσουμε αναμμένη τη φλόγα και να θυμηθούμε το κοινό μας όραμα: ένας κόσμος όπου κάθε άνθρωπος θα απολαμβάνει όλα τα δικαιώματά του, χωρίς διακρίσεις. Σκοπός της εκδήλωσης είναι η ενίσχυση της Διεθνούς Αμνηστίας και της δράσης της.