Η Δέσποινα και ο Δημήτρης ζουν στο οικοτροφείο
H ΑΝΙΜΑ είναι μια αστική μη-κερδοσκοπική, μη κυβερνητική οργάνωση που διατηρεί οικοτροφείο στην περιοχή του Κορυδαλλού. Στο οικοτροφείο διαμένουν άνθρωποι που για πολλά χρόνια είχαν υπάρξει τρόφιμοι σε ψυχιατρικά ιδρύματα της χώρας. Όραμα των ανθρώπων της ΑΝΙΜΑ είναι να γίνει το αντίβαρο στην ψυχιατρική πραγματικότητα, να αποτελέσει την ουσιαστική και θετική επιλογή για ψυχική υγεία και να προσφέρει υψηλού επιπέδου ποιότητας υπηρεσίες σε όποιον τις έχει ανάγκη. Η ιδρύτρια της κ. Κλεονίκη Γιαννακοπούλου μας υποδέχτηκε στο γραφείο της για να μας εξηγήσει πώς η ίδια και οι συνάδελφοι της βοηθούν τους ενοίκους να κερδίσουν και πάλι τη χαμένη τους αξιοπρέπεια. Κάποιες από τις απόψεις της προφανώς μπορούν να θεωρηθούν αιρετικές, καθώς η ίδια παραδέχεται ότι στέκεται στον αντίποδα της παραδοσιακής ψυχιατρικής ενώ δεν δέχεται τις διαγνώσεις και παράλληλα θεωρεί ότι στο 98% των περιπτώσεων, τα ψυχοφάρμακα κακώς δίνονται. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η αμφισβήτηση είναι ο βασικός μοχλός της προόδου και ότι η αναζήτηση για θεραπεία και όχι για «καταστολή» των συμπτωμάτων θα πρέπει να είναι ο κύριος στόχος της ιατρικής. Η έννοια για τον πάσχοντα συνάνθρωπο μας δίνει αφορμή για να ακουστούν και άλλες φωνές, πέρα της παραδοσιακής ιατρικής, ακόμη και όταν δεν είναι απαραίτητο ότι συμφωνούμε με αυτές. Θέλουμε όμως να ακούγονται.
Τι είναι η ΑΝΙΜΑ; ΆΝΙΜΑ είναι ένας όρος του Carl Gustav Jung που σημαίνει ζωντανή ψυχή, σε ελεύθερη μετάφραση. Είμαστε ένας ψυχικός φορέας που ξεκίνησε όταν μας ανατέθηκε -σε εμάς και σε άλλους φορείς- η λειτουργία ενός οικοτροφείου σαν κομμάτι του προγράμματος ψυχιατρικής μεταρρύθμισης «ΨΥΧΑΡΓΩΣ», το 2006. Ο σκοπός είναι να δημιουργήσει ένα πλέγμα υπηρεσιών ψυχικής υγείας με έναν τρόπο αντιμετώπισης που εμείς θεωρούμε σωστό και απέχει πάρα πολύ από την παραδοσιακή ψυχιατρική.
Πού είναι η διαφοροποίηση από αυτό που ονομάζεται παραδοσιακή ψυχιατρική; Ουσιαστικά αυτό που εμείς πιστεύουμε στην ΑΝΙΜΑ ανατρέπει την παραδοσιακή ψυχιατρική. Για εμένα προσωπικά η παραδοσιακή ψυχιατρική είναι ένα κακό σύστημα που έχει βάλει ανθρώπους στο περιθώριο και παράλληλα έχει δημιουργήσει μια αγορά ενώ δεν έχει θεραπεύσει κανέναν, κάτι που θα έπρεπε να είναι το ζητούμενο. Όταν μιλάμε για ιατρική θα έπρεπε να μπορούμε να μετρήσουμε ποιοι και πόσοι έχουν θεραπευτεί μέσα από μια διαδικασία. Σαν φοιτήτρια ψυχολογίας στο Αριστοτέλειο είχα την τύχη να δω και την πλευρά της αντι-ψυχιατρικής σε θεωρητικό επίπεδο κι από απέκτησα έντονο προβληματισμό για το τι πραγματικά συμβαίνει. Πέρασα δύο καλοκαίρια από τη Λέρο, είδα όλη την ιστορία του εκεί ψυχιατρικού ιδρύματος. Την περίοδο μάλιστα που ήμουν εκεί, 1999-2000, θεωρούταν υπόδειγμα για τα ευρωπαϊκά πρότυπα, πράγμα που έγινε γιατί δόθηκαν χρήματα αλλά και γιατί δούλεψε πολύς κόσμος εκεί. Με γοήτευσε το κομμάτι της επανένταξης και της λογικής των ανοικτών ασύλων κι έτσι άρχισα να πιστεύω ότι η ελευθερία είναι θεραπευτική. Ξεκινώντας λοιπόν την ΑΝΙΜΑ ήθελα να μετατρέψω σε έναν μικρό χώρο τη θεωρία μου σε πράξη. Έφτιαξα λοιπόν μια δομή που ο τρόπος της εργασίας είναι θεραπευτικός και για τους ίδιους τους εργαζόμενους, ένα διαφορετικό μοντέλο εργασίας, πήραμε άλλωστε και βραβείο γι’ αυτό. Άλλωστε αφού ο σκοπός της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής είναι οι άνθρωποι να νιώθουν ευτυχισμένοι αυτό πρέπει να ισχύει και μέσα στο εργασιακό μας πλαίσιο. Ο κάθε εργαζόμενος εδώ έχει άποψη, παίρνει πρωτοβουλίες, έχει δικές του σκέψεις που συζητά με τους υπόλοιπους και οφείλει να συνεργάζεται καλά με τους συναδέλφους.
Τι ακριβώς γίνεται στο οικοτροφείο; Εμείς, όπως και όλες οι δομές του «ΨΥΧΑΡΓΩΣ», έχουμε πάρει άτομα που ζούσαν χρόνια μέσα σε ιδρύματα. Κατά βάση οι ένοικοί μας προέρχονται από τα χρόνια τμήματα του Δρομοκαϊτειου. Δεν επιτρέπεται, αλλά δε θα το θέλαμε κιόλας, να δεχτούμε περιστατικά εθισμού και δεν παίρνουμε οξέα περιστατικά, αυτά που υποτίθεται είναι σε έξαρση ή σε κρίση. Υπάρχει άνθρωπος εδώ που έχει περάσει 40 χρόνια σε ψυχιατρικά κρατικά ιδρύματα.
Με ποια διάγνωση; Να μια ερώτηση που μου δίνει την ευκαιρία να πω πού διαφοροποιούμαστε με την παραδοσιακή ψυχιατρική. Εσύ με ρωτάς με τι διάγνωση έρχονται οι άνθρωποι που μένουν εδώ κι εγώ σου απαντώ ότι οι διαγνώσεις εξυπηρετούν ένα οικονομικό σύστημα που υπάρχει γύρω από την έννοια της ψυχικής υγείας και δεν εξυπηρετούν στην πραγματικότητα τον άνθρωπο. Για εμένα οι ένοικοι του ΑΝΙΜΑ είναι άνθρωποι που βρέθηκαν σε μια δύσκολη στιγμή χωρίς υποστήριξη και μέσα σε ένα κακό σύστημα ψυχικής υγείας. Κι αυτό είναι το παράλογο με την παραδοσιακή ψυχιατρική. Παγκοσμίως σε όλα τα επίπεδα της ιατρικής επιτυχία θεωρείται ότι μπορείς να πας σε ένα νοσοκομείο, να κάνεις τη θεραπεία σου κι όσο νωρίτερα γίνεται να πάρεις εξιτήριο και συνεχίσεις υγιής τη ζωή. Αυτό στην ψυχιατρική ακόμη δε συμβαίνει.
Για εσάς υπάρχει ασθένεια; Όχι. Θα σου πω τι δηλώνεται ως ασθένεια για την ιατρική. Θα πρέπει να συντρέχουν κάποιες παράμετροι για να χαρακτηριστεί κάτι ως ασθένεια. Θα πρέπει να απειλείται η ζωή σου και να μειώνεται το προσδόκιμο ζωής σου. Θα παρατηρήσεις ότι τελευταία ο όρος ψυχική ασθένεια μπαίνει σε εισαγωγικά ή αντικαθίσταται από τον όρο ψυχική νόσος ή λεγόμενη ψυχική νόσος. Στο εξωτερικό λοιπόν έχει αλλάξει η στάση απέναντι σε κάποια πράγματα καθώς υπάρχει έντονη αμφισβήτηση και πλέον προτιμάται ο όρος ψυχική διαταραχή. Μπορούμε να χρησιμοποιούμε τον όρο ψυχικά πάσχων γιατί είναι ένας άνθρωπος που υποφέρει ο ίδιος. Η λέξη ασθένεια έχει ένα πολύ μεγάλο κομμάτι υποκειμενικότητας μέσα. Δεν αρκεί να πω εγώ ότι είσαι ασθενής, πρέπει κι εσύ να αισθάνεσαι ασθενής. Ακόμη δηλαδή και οι θεωρητικοί της ιατρικής σε αυτό το κομμάτι δεν μπορούν απόλυτα να συγκλίνουν. Απλά στην ιατρική έχεις εξετάσεις εργαστηριακές, έχεις x μετρήσιμα αποτελέσματα, υπάρχουν τα φυσιολογικά και μη φυσιολογικά όρια στις μετρήσεις κι έτσι οι γιατροί βγάζουν συμπεράσματα. Στη ψυχιατρική ποια είναι η εργαστηριακή εξέταση που δηλώνει ότι υπάρχει η λεγόμενη ψυχική ασθένεια; Οι εξετάσεις που γίνονται είναι για να ξέρεις ποιες είναι οι επιπτώσεις που θα έχουν τα φάρμακα που σου γράφει ο ψυχίατρος και όχι για να δείξουν κάποια ασθένεια. Το πρόβλημα είναι το σύστημα που συνέδεε τις διαγνώσεις με τις θεραπείες, άρα και με τα φάρμακα, είναι το DSM της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρίας. Υπάρχει ένα διαγνωστικό σύστημα στην Ευρώπη το ICD-10 που βάση αυτού καλούμαστε εμείς να βάλουμε ταμπελίτσες στον κάθε άνθρωπο, το οποίο συνδέει τις «αρρώστιες» με φάρμακα γιατί για κάποιον λόγο δεν μπορούμε να θεωρήσουμε τη θεραπεία χωρίς χημεία. Αλλά το ICD-10 είναι λιγότερο φασιστικό από το αντίστοιχο αμερικάνικο. Για να καταλάβεις τι ακριβώς συμβαίνει αρκεί να σου πω ότι το DSM 3 είχε ως ασθένεια την ομοφυλοφιλία ενώ το 4 όχι. Τι έγινε; Έπαψαν να υπάρχουν εργαστηριακές εξετάσεις για την ομοφυλοφιλία; Φυσικά το λέω ειρωνικά όλο αυτό γιατί θέλω να τονίσω πόσο παράλογο μας φαίνεται σήμερα ότι μέχρι το 1984 το DSM θεωρούσε τους ομοφυλόφιλους ασθενείς. Εμείς μπορεί να το λέμε σήμερα, να μας φαίνεται γελοίο και να γελάμε, όμως υπάρχουν ζωές που έχουν καταστραφεί από αυτό. Το 1920 στις ΗΠΑ υπήρχε ο νόμος περί ασχήμιας, κάτι μας δείχνουν όλα αυτά. Το DSM, το διαγνωστικό σύστημα της ψυχιατρικής συμπεριλαμβάνει όλες τις πλευρές τις ανθρώπινης συμπεριφοράς και τις κατηγοριοποιεί με τρόπο ώστε όλοι να έχουμε ή να μπορεί να έχουμε τουλάχιστον μια διάγνωση. Στο σύνολο επομένως των ανθρώπων που είναι και «ασθενείς», η όποια ασθένεια χάνει τη σημασία της.
Αν κάποιος όμως δεν πάρει τα φάρμακα του μπορεί να γίνει επικίνδυνος; Ποιος είναι άρρωστος και ποιος όχι; Ποιος βάζει τα κριτήρια; Για μένα ο,τιδήποτε υπάρχει μέσα στον άνθρωπο είναι φυσιολογικό, το ότι μπορεί να έχει επιζήμιες προεκτάσεις ως συμπεριφορά στους άλλους ναι, ισχύει κι εκεί πρέπει να μπουν οι κοινωνικοί κανόνες. Θέλω να το δεις από μια άλλη οπτική γωνία, να σκεφτείς ότι δεν υπάρχει το DSM, δεν υπάρχει η ορολογία των ειδικών, δεν υπάρχει η φαρμακευτική αγωγή, υπάρχει μόνο η Ελλάδα του ’60, υπάρχει ας πούμε ο «τρελός του χωριού» που συνήθως είναι ένα άτομο με νοητική στέρηση που εντάσσεται όμως μια χαρά στην κοινωνία και βοηθιέται από όλους, υπάρχει ο εγωιστής, ο κατά φαντασίαν ασθενής που γελάνε μαζί του αλλά τον δέχονται ως κομμάτι της κοινωνίας. Αν όμως μπει η έννοια της ασθένειας, τότε αυτό συμπαρασύρει μια σειρά από συμπεριφορές, προκαλεί φόβο και προκατάληψη για το πόσο μπορεί κάποιος να τον πλησιάσει. Έχουν συμβεί ελάχιστα περιστατικά με ανθρώπους σχιζοφρενείς που έχουν αφήσει θύματα, αυτό δε σημαίνει ότι οποιοσδήποτε έχει ένα πρόβλημα ζωής, ακούει φωνές, μιλάει μόνος του στον δρόμο είναι εν δυνάμει επικίνδυνος. Αυτό είναι το στίγμα όταν χαρακτηρίζεις κάποιον ως ασθενή.
Για εσάς αυτός που ακούει φωνές είναι ασθενής; Αν ρωτούσες έναν ψυχίατρο θα σου έλεγε ότι είναι. Το να ακούει κάποιος φωνές είναι το συνηθέστερο σύμπτωμα που εμφανίζεται όταν χαρακτηρίζεται κάποιος ως έχων ψύχωση∙ και ειδικότερα σχιζοφρένια. Η ομάδα Hearing Voices, που ξεκίνησε από την Αγγλία, έχει μια άλλη άποψη να σου πει. Η άποψη αυτή λέει ότι εκεί που σε φόβιζε να ακούς φωνές, μπορείς να προσπαθήσεις να ακούσεις καλύτερα τι σου λένε αυτές οι φωνές, να έρθεις σε επαφή με τον εαυτό σου, να τον γνωρίσεις καλύτερα και στην τελική να καταλάβεις τι είναι αυτό που σου συμβαίνει. Οι άνθρωποι του Hearing Voices είναι απλά άνθρωποι που ακούν φωνές αλλά δεν είναι δυσλειτουργικοί σε καμία περίπτωση, δεν είναι άνθρωποι που χρειάζεται να παίρνουν φάρμακα, φάρμακα που τους κάνουν όχι μόνο να μην ακούν φωνές αλλά μην ακούν ούτε τον εαυτό τους.
Οι ένοικοι του οικοτροφείου της ΑΝΙΜΑ παίρνουν φάρμακα; Ναι, είμαστε υποχρεωμένοι να τους δίνουμε. Κάποιοι από αυτούς παίρνουν φάρμακα εδώ και τριάντα χρόνια κι αυτό έχει προκαλέσει πολλά προβλήματα στην υγεία τους. Προσωπικά πιστεύω ότι αν τους κόβαμε τα φάρμακα μπορεί να βλέπαμε ανθρώπους που να μπορούσαν να εργαστούν κανονικά, που θα ζούσαν πλήρως ενταγμένοι στην κοινωνία μας. Κάποιος που αντιμετωπίζει κάποιο νευρολογικό πρόβλημα –νοητική στέρησης ή να βρίσκεται σε υψηλό επίπεδο μέσα στο φάσμα του αυτισμού ή να έχει άνοια- ίσως να μην μπορεί, τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό. Οι νευρολογικοί νόσοι έχουν την εξής διαφορά με τις λεγόμενες ψυχικές νόσους: έχουν μετρήσιμα εργαστηριακά αποτελέσματα κάτι που δεν ισχύει πχ με τη σχιζοφρένεια.
Ποιος είναι ο ορισμός της σχιζοφρένειας σύμφωνα με τους ψυχιάτρους; Η σχάση με την πραγματικότητα. Κάτι το τόσο γενικό. Γι’ αυτό για εμένα η ψυχιατρική είναι ένα εφεύρημα. Υπήρξε η θέληση από κάποιους ανθρώπους να διαφοροποιηθούν, να ξεχωρίσουν και δημιούργησαν έναν κλάδο όπου εμπλέκεται η ιατρική με τη ψυχολογία. Επειδή τα πράγματα δεν είναι σαφώς ορισμένα στον χώρο της ψυχικής υγείας είναι πάρα πολύ εύκολο να «παίξει» κανείς με τα φάρμακα, με τις δοσολογίες, με ο,τιδήποτε πελατειακό έχει να κάνει με τις φαρμακευτικές. Μιλάμε για τεράστιο τζίρο καθώς τα ψυχοφάρμακα είναι στην ίδια κατηγορία τιμών με τα αντικαρκινικά.
Θεωρείτε ότι οι ψυχίατροι βρίσκονται σε αντίπαλο στρατόπεδο από εσάς; Σαφώς. Δε γνωρίζω έναν που να θέλει να κόψει ένα φάρμακο, όλοι να προσθέσουν θέλουν. Σου λέει «δεν μπορώ να το μειώσω ή να το κόψω, μπορεί να γίνει το ο,τιδήποτε» όμως ποτέ δε σου λένε τι είναι αυτό το «ο,τιδήποτε». Τα φάρμακα ψυχικής υγείας έχουν αποτελεσματικότητα 40%. Εσύ θα έπαιρνες, εάν είχες μια ίωση, ένα φάρμακο με 40% αποτελεσματικότητα; Επίσης τα ψυχοφάρμακα έχουν μια σειρά από σοβαρές παρενέργειες. Αυτά τα φάρμακα, με τις τραγικές συνέπειες, δίνονται στους ανθρώπους χωρίς τη συναίνεσή τους. Οι άνθρωποι που μένουν εδώ θα ήταν διαφορετικοί αν δεν έπαιρναν τόσα χρόνια φάρμακα. Για άλλη μια φορά, το να σκεφτεί κάποιος την ψυχική υγεία χωρίς καθόλου φαρμακευτική θεραπεία και διάγνωση δημιουργεί φόβο – σε μένα αγωνία και ενθουσιασμό -όπως όταν περιμένεις να πας εκδρομή.
Τι συμβαίνει στο οικοτροφείο της ΑΝΙΜΑ; Το οικοτροφείο είναι ένα σπίτι γι’ αυτούς τους ανθρώπους. Είναι κομμάτι του ΕΣΥ, κι έχει γίνει ανάθεση έργου σε σωματεία μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα ώστε να πραγματοποιηθεί η αποασυλοποίηση, που βέβαια θα έπρεπε να γίνεται ήδη μέσω του Δημοσίου. Οι άνθρωποι μένουν εδώ. Είναι το σπίτι τους. Οι δουλειά μας είναι κάποια στιγμή να τους είμαστε αχρείαστοι. Αυτό σημαίνει ότι εργαζόμαστε για να μπορέσουν να λειτουργήσουν μόνοι τους, να καθοδηγούν τη ζωή τους μόνοι τους, να μπορούν να παίρνουν οι ίδιοι πρωτοβουλίες.
Ποια είναι η διαδικασία που ακολουθείτε ώστε κάποια στιγμή να τα καταφέρουν όλα αυτά; Έχεις πάει ποτέ σε ίδρυμα; Το πρώτο πράγμα που πρέπει να γίνει είναι να τους θυμίσω ότι είναι άνθρωποι. Μέσα σε ένα ίδρυμα παύεις να είσαι άνθρωπος γιατί μπορεί να υποστείς από σωματικό βιασμό μέχρι ό,τι μπορείς να φανταστείς, δεν χρειάζεται να συναινέσεις για τα φάρμακα που θα πάρεις, εάν δεν συμμορφώνεσαι σε τιμωρούν, εάν θεωρείσαι επικίνδυνος είναι πιθανό να σε δέσουν, παλιότερα δεν τους έδιναν πιρούνια για να φάνε γιατί το θεωρούσαν οι υπεύθυνοι επικίνδυνο, ενώ παλιότερα μέχρι και τα δόντια έβγαζαν από τους ανθρώπους, ήρθε πρόσφατα μια γυναίκα με ξυρισμένο κεφάλι με τη δικαιολογία ότι είχε ψείρες. Για μένα αυτό είναι ενδεικτικό για το πώς τους συμπεριφέρονται. Δεν αμφισβητώ ότι οι εργαζόμενοι εκεί κάνουν ό,τι ξέρουν και μπορούν αλλά έχω δικαίωμα να το κρίνω και το θεωρώ τουλάχιστον ανόητο για να μην πω μισάνθρωπο.
Πώς είναι η καθημερινότητά τους μέσα στο οικοτροφείο; Σηκώνονται το πρωί, ετοιμάζονται, επιμένουμε πολύ στο να φροντίζουν την προσωπική τους υγιεινή και το παρουσιαστικό τους. Τους ζητάμε να είναι καθαροί, να έχουν φορέσει με προσοχή τα ρούχα τους για να κατέβουν για πρωινό. Μετά ο καθένας ασχολείται με μια δραστηριότητα, έχουν τον καφέ τους και το δεκατιανό τους, πάλι σε δραστηριότητα, μετά το μεσημέρι ετοιμάζουν το γεύμα τους, υπάρχει η ομάδα της κουζίνας που το κάνει αυτό με βοήθεια από το προσωπικό. Συνεχίζουν τις δραστηριότητες κατά Είναι 15 άνθρωποι που ζουν έτσι. Ο μικρότερος ένοικος είναι 33 και ο μεγαλύτερος περίπου 70. Οι δραστηριότητες σχετίζονται με αφορούν την καθημερινότητα τους εδώ όπως πχ να φροντίζουν το δωμάτιο τους, τα ρούχα τους ή βγαίνουν έξω και επισκέπτονται Κέντρα Ημέρας. Αυτός είναι ο σκοπός: να απασχολούνται οι άνθρωποι με δημιουργικές ασχολίες αλλά συνήθως δεν τους δίνεται το κίνητρο να κάνουν κάτι παραπάνω και δεν τους βλέπουν ως ανθρώπους ικανούς να παράξουν κάτι. Μια φορά είχαμε περάσει από επιτροπή μια γυναίκα που ήταν πάρα πολλά χρόνια μέσα και της είχαν κόψει την αναπηρική σύνταξη γιατί την είδαν ότι ήταν καλά. Αυτό ήταν κάτι που με γέμισε χαρά. Εξακολουθεί να είναι ένοικος μας.
Έχει καταφέρει κάποιος από τους ενοίκους να φύγει από εδώ και να μείνει κάπου μόνος του; Ταλαιπωρούνται από προβλήματα που προκύπτουν από τη χρόνια χρήση ψυχοφαρμάκων και από τις κακές συνθήκες διαβίωσης. Μια γυναίκα βγήκε μόνη της και έζησε. Το ήθελε και η ίδια πολύ και το κατάφερε.
ΑΝΙΜΑ, Μιαούλη 24, Κορυδαλλός
