Τι συμβαίνει όταν «διασταυρώνεις» τον νεογέννητο Ιησού Χριστού, τον Υιό του Θεού, με ζόμπι από τη σειρά Walking Dead; Προκαλείς σίγουρα την οργή και την κατάρα των θεοσεβούμενων Χριστιανών. Αυτό έγινε με ένα ζευγάρι από το Οχάιο των ΗΠΑ, που, εμπνεόμενο από την αγαπημένη του σειρά, έφτιαξε στην αυλή του σπιτιού του μία φάτνη γεμάτη ζόμπι.
Δεν είναι η πρώτη φορά που κάποιος προσπαθεί να φτιάξει μία φάτνη λίγο πιο «εκκεντρική». Καλλιτέχνες από την Etsy έφτιαξαν φάτνες, όπου πρωταγωνιστούσαν ό,τι μπορούσε κανείς να φανταστεί, από γάτες μέχρι χαρακτήρες του Star Wars. Πλέον κυκλοφορεί μία μεγάλη ποικιλία από φάτνες για όλα τα γούστα. Για όσους αγαπούν τα ατελείωτα πλατσουρίσματα στην μπανιέρα, υπάρχει φάτνη, όπου οι «πρωταγωνιστές» της γέννησης του θείου βρέφους έχουν τη μορφή (και το υλικό) από τα κλασικά παπάκια. Όσοι τώρα έχουν μία αδυναμία στην καταπράσινη γη της Ιρλανδίας, μπορούν να προμηθευτούν την φάτνη με τους μάγους ντυμένους με την κλασική ιρλανδική φορεσιά.
Αν νομίζετε ότι αυτές οι φάτνες απέχουν από την πραγματικότητα περισσότερο από τις all time classic φάτνες που βάζετε κάτω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο σας, κάνετε μεγάλο λάθος. Τα Χριστούγεννα, όπως όλες οι άλλες γιορτές, ακολουθούν ένα κοινωνικό τελετουργικό, που δημιουργήθηκε από τη ζύμωση θρησκευτικών αντιλήψεων και εθνικών παραδόσεων στα βάθη χιλιάδων χρόνων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα πολλές από τις πιο δημοφιλείς αναπαραστάσεις της γέννησης του Χριστού να βρίθουν από ανακρίβειες, που έρχονται σε σύγκρουση με τα όσα γράφονται στις Γραφές. Χαρακτηριστικότερα παραδείγματα είναι η παρουσία των «τριών μάγων» και η γέννηση του Κυρίου σε μία «δυτικής κοπής» σταθερή και «λευκή» άγια οικογένεια.
Κάποιες από τις εν λόγω ανακρίβειες είναι χωρίς ουσία και δικαιολογημένες, αποτέλεσμα των αλλαγών που αναπόφευκτα επέρχονται στις παραδόσεις με το πέρασμα των αιώνων. Κάποιες φορές μάλιστα ήταν η ανάγκη των καλλιτεχνών να αποδώσουν ένα αποτέλεσμα «ωραιότερο» παρά «αληθέστερο» που οδηγούσε στην αλλοίωση των γεγονότων που διηγείται η Βίβλος, αν τελικά πρόκειται για γεγονότα και όχι για σύλληψη πανέξυπνων ανθρώπων.
Η πιο κλασική εκδοχή της φάτνης είναι εκείνη που θέλει το Χριστό να γεννιέται σε μία μικρή σπηλιά ή ένα στάβλο φτιαγμένο από κλαριά δέντρων και σφάγνο. Ένα απόσπασμα των Γραφών αναφέρει πως η Παναγία και ο Ιωσήφ έφτασαν στη Βηθλεέμ για να λάβουν μέρος στην υποχρεωτική απογραφή, όμως «δεν υπήρχε χώρος για αυτούς στο πανδοχείο». Δεν πρέπει, ωστόσο, να αφήσουμε τις διάφορες μεταφράσεις να μας μπερδέψουν. Η λέξη «πανδοχείο» δεν σήμαινε εκείνη την εποχή κάποιου είδους ξενοδοχείο. Περισσότερο αποδίδεται με τη σημερινή λέξη ξενώνας, ήταν δηλαδή ο χώρος του σπιτιού που προοριζόταν για τους ξένους, τους επισκέπτες. Σε χωρίο της Καινής Διαθήκης διαβάζουμε βέβαια ότι ο Χριστός «εναποτέθηκε» σε παχνί. Ωστόσο, σε φτωχές περιοχές της περιοχής, όπως τη Βηθλεέμ, συχνά τα ζώα μεταφέρονταν τη νύχτα στο χαμηλότερο επίπεδο του σπιτιού, ώστε να μην κλαπούν από όσους έκαναν πλιάτσικο την εποχή.
Το πιο πιθανό σενάριο γύρω από τη «σάγκα» της γέννησης του Χριστού είναι ότι γεννήθηκε στο σπίτι κάποιων συγγενών και, συγκεκριμένα, στο χώρο, όπου εκείνοι έβαζαν τα ζώα τους. Βέβαια πρέπει να παραδεχτούμε ότι η παραπάνω εικόνα δεν προκαλεί τόσο βαθιά συναισθήματα στοργής και αγάπης για το θείο βρέφος. Όπως και να το κάνεις, έχει άλλη χολιγουντιανή αξία να γεννιέσαι κάτω από τα αστέρια, με τη θεία οικογένεια να σε «αγκαλιάζει» σκηνικά, από το να έρχεσαι στη ζωή μέσα σε μία βρώμικη πάχνη, με τα ζώα να βρωμάνε και και να μην υπάρχει χώρος να καθίσεις. Είπαμε να είναι ταπεινός ο θεός. Αλλά όλα έχουν και τα όριά τους.
Κάπως έτσι καθιερώθηκε στο χρόνο η σκηνοθετικά και καλλιτεχνικά άρτια εικόνα της γέννησης του Χριστού, περνώντας μάλιστα στο « λαϊκό υποσυνείδητο» μέσα από τα άσματα Χριστιανών τροβαδούρων.
Και μιας που πιάσαμε τα θρησκευτικά άσματα, υπάρχουν τραγούδια στη δυτική χριστιανική παράδοση που περιγράφουν ότι «τα πρόβατα υποκλίθηκαν» όταν γεννήθηκε ο Χριστός. Η αποστροφή προέρχεται από το Away in a Manger («Μακριά σε κάποια Φάτνη»), ένα κομμάτι από τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα που πρωτοεμφανίστηκε στη Δύση στα τέλη του 19ου αιώνα και το οποίο αναπαράγει πολλούς από τους «μύθους» που ενσωματώθηκαν στον χριστιανικό πολιτισμό με το πέρασμα των αιώνων.
Ένας από αυτούς τους μύθους είναι η εικόνα της παρουσίας στη γέννηση του Χριστού ενός κοπαδιού από πρόβατα. Αυτή η αντίληψη, που βρίσκεται στον «σκληρό πυρήνα» της χριστουγεννιάτικης παράδοσης, θα πρέπει ωστόσο να αποδοθεί στο στίχο που έγραψε κάποιος καλλιτέχνης και όχι σε κάποια από τα Ευαγγέλια. Σε πολλές φάτνες βλέπουμε να συρρέουν πρόβατα ακολουθούμενα από ποιμένες, την ώρα που οι μάγοι φτάνουν πάνω σε καμήλες. Τίποτα από αυτά δεν αναφέρεται στις γραφές. Μέχρι και ο Πάπας Βενέδικτος ο 16ος παραδέχθηκε, στο βιβλίο του Jesus of Nazareth: The Infancy Narratives («Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ: Οι γραφές της παιδικής ηλικίας»), ότι «στα Ευαγγέλια δεν γίνεται αναφορά σε ζώα».
Οι Βόρειοι λαοί της Ευρώπης και οι Αγγλοσάξονες, μάλιστα, παρουσιάζουν συνήθως την Παναγία, τον Ιωσήφ και τον Χριστό με γαλανά μάτια και ροζ μαγουλάκια. Δεν είναι λίγες οι φορές που η Παρθένος Μαρία παρουσιάζεται κατάξανθη, ωσάν Γερμανίδα από την Κοιλάδα του Ρουρ
Πρωταγωνιστικό ρόλο στις φάτνες έχει και ο γάιδαρος, χάρη στην περίφημη απεικόνιση της Παρθένου να καβαλικεύει στο πίσω μέρος του υπομονετικού ζωντανού, καθοδηγούμενη από τον σύζυγό της Ιωσήφ. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι η Βίβλος δεν κάνει καμία νύξη σχετικά με το μέσο μεταφοράς που χρησιμοποιούσε το ανδρόγυνο. Επιστήμονες αναφέρουν ότι η Παναγία ενδέχεται να κινείτο με γαϊδούρι εξαιτίας των πενιχρών οικονομικών μέσων που διέθεταν εκείνη και ο Ιωσήφ. Εξίσου πιθανό είναι ωστόσο να ταξίδευαν με καραβάνι, καθώς αυτό ήταν ο πιο ασφαλής τρόπος μετακίνησης της εποχής.
Βέβαια, σκεφτείτε τη στιλιστική νότα που δίνουν τα ζώα στην εικόνα της γέννησης του Χριστού: ο Υιός του θεού γεννιέται μέσα στη φύση, περικυκλωμένος από τα δημιουργήματα του πατέρα του, επίγεια και ουράνια, των οποίων αυτός είναι παντοκράτορας. Πρόκειται για σκηνική απαράμιλλης ομορφιάς, αρμονίας και, φυσικά, δύναμης.
Βέβαια αν ανοίξουμε τις γραφές τις άγιες τούτες μέρες, θα καταλάβουμε ότι τελικά το μεγαλύτερο πρόβλημα του θρησκευτικού μας αφηγήματος δεν είναι τα ζώα, αλλά οι άνθρωποι, που έδωσαν το «παρών» στη γέννηση του Κυρίου. Στις περισσότερες από τις εκδοχές της φάτνης εμφανίζονται οι τρεις μάγοι, εξοπλισμένοι με όλα τα απαραίτητα αξεσουάρ για μία επίσκεψη τέτοιου «ιστορικού βεληνεκούς»: μεταξένια ρούχα, πλούσια σαρίκια και χρυσά κοσμήματα. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί πως επρόκειτο για άτομα με βασιλικές καταβολές, όπως συχνά υποστηρίζεται. Αντίθετα, οι τρεις μάγοι πιθανότατα ανήκαν σε μία ομάδα ιερέων από την Περσία, οι οποίοι κατά κανόνα επιδίδονταν στη μελέτη των άστρων και των ουράνιων φαινομένων. Αυτή η εκδοχή συμβαδίζει λογικά με το γεγονός ότι οι τρεις μάγοι ακολούθησαν ένα άστρο, για να εντοπίσουν το σημείο στο οποίο γεννήθηκε ο Χριστός. Αν οι μάγοι ήταν βασιλικής καταγωγής, οι Ευαγγελιστές θα το είχαν κατά πάσα πιθανότητα αναφέρει. Η εικόνα των μάγων ως «βασιλέων» οφείλεται κυρίως σε έργα τέχνης της Αναγέννησης, που τους παρουσίαζαν ως μέλη βασιλικών οικογενειών. Για αυτό άλλωστε και η παραπάνω αντίληψη είναι περισσότερο διαδεδομένη στις καθολικές χώρες και δεν συναντάται τόσο συχνά -αν και δεν είναι παντελώς απούσα- στην ορθόδοξη παράδοση.
Εκτός από το «ποιόν» των μάγων, αμφισβήτηση κυριαρχεί και γύρω από τον αριθμό τους. Η Βίβλος αναφέρει ότι έφεραν στο Χριστό τρία δώρα, χρυσό, λιβάνι και σμύρνα. Ο αριθμός των «Τιμίων Δώρων», καθώς και ο περίφημος χριστιανικός ύμνος της δυτικής παράδοσης We Three Kings (ανάλογα τραγούδια συναντώνται και στην ορθόδοξη πίστη) συνέβαλλε στην ιδέα ότι οι μάγοι ήταν τρεις. Όμως αυτό δεν αναφέρεται στις Γραφές.
Η έλλειψη σχετικής αναφοράς δεν πτόησε την χριστιανική παράδοση, που έδωσε μάλιστα και ονόματα στους «τρεις μάγους»: Μελχιώρ, Γασπάρ και Βαλτάσαρ. Όμως και αυτό είναι μετέπειτα επινοήσεις και δεν υπάρχει κανένα έρεισμα στα ιερά κείμενα.
Ο αριθμός των μάγων και η βασιλική τους ιδιότητα εξυπηρετούν και πάλι προπαγανδιστικές σκοπιμότητες. Ο αριθμός τρία ήταν από την αρχαιότητα ιερός -οι τρεις ημέρες του θανάτου πριν την ανάσταση ήταν, δυστυχώς για τους Χριστιανούς, φιλοσοφική επινόηση των Αρχαίων Ελλήνων– και άρα προσέδιδε μία κάποια θρησκευτική ευλάβεια στη σκηνή. Όσον αφορά στις βασιλικές καταβολές των μάγων, έχει άλλο πρεστίζ να σε επισκέπτονται -και να σε προσκυνούν- βασιλιάδες αντί για ιερείς δεύτερης διαλογής. Πώς θα δώσεις, άλλωστε, την εικόνα του «βασιλιά των ουρανών» και του παντοκράτορα;
Η εικόνα του λευκού Χριστού προπαγανδίζει την πάγια διαδεδομένη στο δυτικό κόσμο αντίληψη ότι το λευκό είναι δείγμα αγνότητας και ορθότητας, την ώρα που το σκούρο αντιπροσωπεύει το κακό και την αμαρτία.
Ωστόσο, η πιο ύπουλη και ρατσιστική λεπτομέρεια που αναπαράγεται στις αναπαραστάσεις της γέννησης του Χριστού και έχει περάσει στο συλλογικό «χριστιανικό ασυνείδητο» είναι ο τρόπος παρουσίασης των πρωταγωνιστών της γέννησης του Χριστού. Για κάποιο όχι και τόσο ανεξήγητο λόγο, η θεία οικογένεια απεικονίζεται συχνά με πορσελάνινο λευκό δερματάκι, λες και καταγόταν από την καρδιά της Ευρώπης. Οι Βόρειοι λαοί της Ευρώπης και οι Αγγλοσάξονες, μάλιστα, παρουσιάζουν συνήθως την Παναγία, τον Ιωσήφ και τον Χριστό με γαλανά μάτια και ροζ μαγουλάκια. Δεν είναι λίγες οι φορές που η Παρθένος Μαρία παρουσιάζεται κατάξανθη, ωσάν Γερμανίδα από την Κοιλάδα του Ρουρ.
Όλα αυτά οφείλονται εν πολλοίς στο ότι ο κάθε λαός θέλει να πιστεύει ότι ο θεός είναι σαν τα μούτρα του. Οι καλλιτέχνες της Αναγέννησης απεικόνισαν τον Χριστό με τα χαρακτηριστικά του Ευρωπαίου άντρα, όπως μάλιστα αυτός θεωρείτο «ωραίος» κατά τις αντιλήψεις της εποχής. Από τα μέσα του 19ου αιώνα, άρχιζε να διαδίδεται και στις νεαρές ΗΠΑ η εικόνα του λευκού Χριστού, η οποία χρησιμοποιήθηκε – όπως υποστηρίζουν οι Έντουαρντ Μπλουμ και Πολ Χάρβεϊ στο βιβλίο τους The Color of Christ – ως κοινωνικό σύμβολο της κυριαρχίας των λευκών στη χώρα. Ενώ όσες ανακρίβειες γύρω από τη σκηνή της γέννησης του Χριστού αποτελούν απότοκο θρησκευτικών παραδόσεων και κοινωνικών αντιλήψεων αποκρυσταλλομένων στα βάθη των αιώνων, το χρώμα του Ιησού αποτέλεσε την προσπάθεια έκφρασης της ανωτερότητας μίας φυλής σε βάρος κάποιας άλλη. Η εικόνα του λευκού Χριστού προπαγανδίζει την πάγια διαδεδομένη στο δυτικό κόσμο αντίληψη ότι το λευκό είναι δείγμα αγνότητας και ορθότητας, την ώρα που το σκούρο αντιπροσωπεύει το κακό και την αμαρτία.
Ευτυχώς για την χριστιανική θρησκεία, οι Ευαγγελιστές δεν κάνουν καμία αναφορά στην απόχρωση του δέρματος του Χριστού και των άλλων παρευρισκομένων στη γέννησή του. Κάποιοι μάλιστα πανεπιστημιακοί υπογράμμισαν το γεγονός ότι «η σιωπή των Γραφών στο ζήτημα του χρώματος του δέρματος του Ιησού είναι ασύγκριτης σημασίας για την ευρεία απεύθυνση της χριστιανικής πίστης σε ανθρώπους διαφορετικών εθνικοτήτων». Ακόμη, οι ιστορικοί συμφωνούν ότι ο Χριστός καταγόταν από την Μέση Ανατολή και ως εκ τούτου είχε κατά πάσα πιθανότητα σκουρόχρωμα μαλλιά, δέρμα και μάτια.
Όλες οι λαϊκές παραδόσεις αλλάζουν με το πέρασμα του χρόνου, ειδικά εκείνες που έχουν ιστορία χιλιάδων ετών. Επομένως είναι λογικό και καθόλα θεμιτό η φάτνη μας να έχει «ανακρίβειες» σε σχέση με την σκηνή της γέννησης του Χριστού, όπως αυτή περιγράφεται στα ιερά κείμενα. Το αν οι μάγοι ήταν τρεις ή δεκατρείς έχει πλέον ελάχιστη σημασία, όπως επίσης και το αν ήταν παρόντα γαϊδουράκια ή προβατάκια. Το πρόβλημα ξεκινά ουσιαστικά όταν η αποδοχή «πολιτιστικών αλλαγών» οδηγεί σε πεποιθήσεις «βολικές» από πολιτική ή ιδεολογική άποψη, οι οποίες ωστόσο δεν έχουν να κάνουν ούτε με την ιστορική πραγματικότητα, αλλά ούτε με το πανανθρώπινο μήνυμα αγάπης της χριστιανοσύνης. Με άλλα λόγια, ίσως θα ήταν καλύτερα η επόμενη φάτνη μας να παρουσιάζει τον Χριστό μαύρο, ώστε να εμποτιστεί μέσα μας η ιδέα ότι ο Θεός δεν έχει το χρώμα μας.
Για την σύνταξη του άρθρου χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από κείμενο του περιοδικού Atlantic.
