Ο Καζάν στα 1937, 28χρονος ηθοποιός στο έργο του Οντέτς Paradise lost
Εσείς αποχωρήσατε απ’ το Κομμουνιστικό Κόμμα ή εκείνοι σας διέγραψαν; Μου ζητούσαν να κάνω πράγματα για τα οποία δεν ήμουν σύμφωνος. Ήθελαν να εφαρμόσουν ένα είδος «δημοκρατικού σοσιαλισμού», όπου κάθονται όλοι κάτω και ψηφίζουν κι η απόφαση πρέπει να είναι ομόφωνη κι αυτός που μειοψηφεί γίνεται αυτομάτως το μαύρο πρόβατο. Αυτός ήμουν πάντα εγώ. Ήθελαν, λοιπόν, να ενωθώ με άλλα μέλη του Group Theatre, όσους ήταν ενταγμένοι ή συμπαθούσαν το Κόμμα, και να καταλάβουμε την εξουσία, να γίνουμε οι ηγέτες της Ομάδας. Εγώ, όμως, έβλεπα ότι οι άλλοι, αυτούς με τους οποίους έπρεπε να συνεργαστώ, δεν ήταν αρκετά ευφυείς για να ηγούνται της Ομάδας. Έτσι, αρνήθηκα να το κάνω.
Βλέπω έναν ελιτισμό στη στάση σας που δεν μπορώ να τον «δέσω» με όσα μου είπατε για την Ομάδα και για το πώς αυτή επέδρασε στη ζωή σας. Μα είμαι ελιτιστής! Όταν βρίσκομαι στο χώρο της Τέχνης, δεν είμαι δημοκράτης, δεν είμαι δημοκρατικός άνθρωπος. Η Τέχνη είναι κατ’ εξοχήν ελιτίστικη. Μ’ άλλα λόγια, κάποιος έχει ένα όραμα ή βλέπει τα πράγματα από μια εντελώς ιδιαίτερη σκοπιά, κι αυτός είναι ο καλλιτέχνης, με τον οποίο κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να συμφωνεί. Κάποια εποχή βρέθηκα σε μια κομμουνιστική θεατρική ομάδα – και μάλιστα, ως ένας από τους επικεφαλής της. Δίδασκα ηθοποιία, σκηνοθετούσα και τα λοιπά. Αυτοί, λοιπόν, τι κάνανε; Μετά από κάθε πρόβα, καθόμασταν και κάναμε αυτοκριτική και κριτική ο ένας για τον άλλον. Δεν έχω δει πιο πληκτικό και άχρηστο πράγμα στη ζωή μου. Τους βαρέθηκα και τους παράτησα.
Τι αντιπροσώπευε για σας εκείνη την εποχή η Σοβιετική Ένωση; Ήταν η πανάκεια, το πρότυπο λύσεων για τα πάντα. Ήταν η καινούργια, μακρινή μας πατρίδα, που έπρεπε να νιώθουμε το χρέος να την προστατεύουμε από κάθε επιβουλή. Ό,τι κι αν γινόταν, «ο Στάλιν έχει δίκιο». Μετά άρχισαν οι διαφωνίες, οι διαρροές, ο Τρότσκι – τα παρακολουθούσαμε από μακριά, έκπληκτοι κι αμήχανοι.
Φαντάζομαι πόση απογοήτευση θα νιώσατε το ’39, με το Σύμφωνο της Μόσχας… Το Σύμφωνο ήταν η ταφόπλακα. Εγώ, βέβαια, είχα διαχωρίσει τη θέση μου νωρίτερα.
Ο θαυμασμός σας για τη Σοβιετική Ένωση περιλάμβανε και τα θέματα τέχνης; Τι μηνύματα παίρνατε εκείνη την εποχή; Έφταναν σε σας ο Στανισλάφσκι, ο Βαχτάνκοφ; Τα παίρναμε τα μηνύματα και τους θαυμάζαμε. Ακόμα και σήμερα, εκτιμώ πολύ ορισμένους σοβιετικούς σκηνοθέτες. Θαυμάζαμε πολύ τις ταινίες τους. Δε θα ξεχάσω τι ένιωσα όταν είδα το Ποτέμκιν για πρώτη φορά. Νομίζω πως είναι μία από τις μεγαλύτερες ταινίες στην ιστορία του κινηματογράφου. Τους θαυμάζαμε για τον τρόπο που περνούσαν το συναίσθημα μέσα στην Τέχνη τους. Και τι έγινε, λοιπόν, όλο αυτό το δυναμικό των συναισθημάτων; Ξαφνικά, έπρεπε να συμφωνούμε εκ των προτέρων, ξαφνικά οι κομμουνιστές όλου του κόσμου βρέθηκαν το ’39 σύμμαχοι του Χίτλερ.
Πότε είδατε το Ποτέμκιν; Σε τι πιστεύετε ότι σας επηρέασε; Πρέπει να ήταν το ’24 ή το ’25. Λίγες ταινίες έχουν επιδράσει τόσο πολύ πάνω μου. Το Ποτέμκιν με επηρέασε στο ότι δεν ήθελα πια να κάνω θέατρο, ένιωσα έντονα την επιθυμία να εκφραστώ με τον κινηματογράφο. Μια άλλη ταινία που με επηρέασε βαθύτατα ήταν το Aerograd του Ντοβτσένκο. Θεέ μου, εκείνη η σκηνή στο δάσος με τους δύο γέρους… Ύστερα ήρθε το Σύμφωνο και τα τίναξε όλα στον αέρα, άρχισαν οι απογοητεύσεις…
Όλος αυτός ο θαυμασμός δεν μπορεί να έδυσε έτσι απότομα… Συνεχίσατε να παρακολουθείτε τα εκεί συμβαίνοντα; Με όλο και λιγότερη συναισθηματική εξάρτηση. Σήμερα δεν μου λέει τίποτα αυτή η χώρα, για να μην πω κι ότι με απωθεί. Είμαι ολωσδιόλου αντίθετος με τον τρόπο που συμπεριφέρονται στους καλλιτέχνες. Δεν τους ανέχομαι πια – εκπροσωπούν όλα αυτά στα οποία είμαι εκ φύσεως αντίθετος. Κρίμα… Στ’ αλήθεια κρίμα… Δε λέω πως είμαι πανευτυχής με τον τρόπο που ο Ρέιγκαν αντιμετωπίζει τη Σοβιετική Ένωση, αλλά τελοσπάντων…Νομίζω πως σήμερα είμαι α-πολιτικός. (Σ.Σ. Το Σεπτέμβριο του 1986, όταν γίνεται αυτή η συζήτηση, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ δεν έχει ακόμη καλά-καλά συμπληρώσει 18 μήνες ως ΓΓ του ΚΚΣΕ, η Σοβιετική ‘Ενωση εξακολουθεί να έιναι η άλλη Υπερδύναμη και ο “υπαρκτός” σοσιαλισμός το όραμα εκατομμυρίων κομμουνιστών στο δυτικό κόσμο)
Στην επόμενη σελίδα, το θέατρο, ο Άρθουρ Μίλερ και ο Τενεσί Ουίλιαμς