Από τις πρόβες στο Ηρώδειο.
Ένα χρόνο μετά τον Ιπτάμενο Ολλανδό του Βάγκνερ που σκηνοθέτησε στο Ηρώδειο για την Εθνική Λυρική Σκηνή, ο Γιάννης Κόκκος επιστρέφει για να σκηνοθετήσει Οθέλλο. Να τον σκηνοθετήσει για πρώτη φορά στη ζωή του, παρά το γεγονός ότι έχει δώσει περισσότερες από 250 παραστάσεις στα μεγαλύτερα λυρικά θέατρα του κόσμου.
Την ίδια ώρα που η Γάζα ματώνει και η σύρραξη στα σύνορα Ρωσίας Ουκρανίας κάνει πολλούς να μιλούν για οσμή Δεύτερου Ψυχρού Πολέμου, ο Γιάννης Κόκκος μιλώντας για τον Οθέλλο, μας μιλά ουσιαστικά για όσα οδηγούν με τόσο επιμονή στην καταστροφή των ιδεών, της αισθητικής, κάθετι ένδοξου σαν τον Οθέλλο και τον έρωτά του με τη Δυσδαιμόνα.
Περισσότερο αυτή η όπερα του Βέρντι μοιάζει να αφορά τον Ιάγο και λιγότερο τον Οθέλλο; O ίδιος ο Βέρντι αρχικά ήθελε να ονομάσει την όπερά του «Ιάγος». Δεν τον παρουσιάζει διαβολικό, δεν είναι εωσφορικός με την χριστιανική έννοια, αν και ο Μπόιτο (που έγραψε το λιμπρέτο) ήθελε πιο πολύ να δώσει μια εωσφορική εικόνα. Ο Βέρντι το αρνήθηκε αυτό. Έτσι, υπάρχει μια αντίθεση μεταξύ μουσικής και λέξεων πάνω σε αυτό το θέμα. Κατά κάποιο τρόπο αυτή η αντιπαράθεση δίνει μια πάρα πολύ έντονη γραφή στον Ιάγο. Φυσικά και στον Σαίξπηρ υπάρχει αυτή η ένταση και κάποιο μυστήριο. Τελικά είναι ένα πρόσωπο που δύσκολα μπορείς να το διαβάσεις. Ο Ιάγος λέει κάπου «Ι am not what I am». Δεν είμαι αυτό που είμαι. Δεν λέει «I am not what you think I am».
Τι είναι, αφού δεν είναι αυτό που είναι; Ο Ιάγος είναι κάποιος που μέσα του έχει κάτι το τελείως άδειο. Προσπαθεί να γεμίσει με αυτό το άδειο οτιδήποτε υπάρχει γύρω του. Το μυστήριο του Ιάγου είναι για ποιο λόγο προσπαθεί να το κάνει αυτό. Γιατί; Είναι ένα είδος μηδενισμού του οποίου τις ρίζες δεν μπορούμε να τις εντοπίσουμε. Ισως είναι οι ρίζες του κακού. Ενός μεταφυσικού κακού.
Με τα έργα που επιλέγετε με τα λόγια και τη στάση σας συχνά βρίσκεται απέναντι σε κάθε είδους μηδενισμό. Είστε ένα είδος πνευματικού ακτιβιστή; Είμαι πολίτης. Δεν έχω κομματικές θέσεις, και ούτε σε καιρούς που τα πράγματα ήταν πιο ξεκάθαρα είχα. Πάντα ήξερα ότι είμαι αντίθετος στο φασισμό, αντίθετος στη δικτατορία, αντίθετος στις ακραίες ιδεολογίες. Εκεί είμαι πάντα. Κατά κάποιο τρόπο είμαι παλαιομοδίτης ουμανίστας.
Φτάσαμε λοιπόν στην ιστορική φάση να θεωρείται ένας ανθρωπιστής παλαιομοδίτης… Το λέω επιδεικτικά, διότι η πίστη στον άνθρωπο και στις ανθρώπινες αξίες έχει υποτιμηθεί.
Θεωρείται αδυναμία. Ακριβώς. Φυσικά όπως εξελίσσονται τα πράγματα τείνει να γίνει αδυναμία, διότι οι αξίες οι σημερινές είναι ματεριαλιστικές και είναι αυτές που μας έχουν χαντακώσει. Πιστεύω πάντα στις πνευματικές αξίες και στην παιδεία. Αν υπάρχει πραγματική παιδεία, βαθιά παιδεία και γνώση των φιλοσοφικών αξιών όλα θα πάνε καλύτερα. Το μεγάλο κακό σήμερα είναι ακριβώς ότι αυτές οι γνώσεις ή χρησιμοποιούνται με κακό τρόπο ή δεν υπάρχουν.
Όπου υποθέτω ότι η παιδεία στην οποία αναφέρεστε έχει σχέση και με την μνήμη. Βεβαίως, γιατί η απώλεια της μνήμης γίνεται και για λόγους σκοπιμότητας, προκειμένου να μπορέσει να αντιμετωπιστεί το παρόν με έναν τρόπο προσωπικό. Νομίζουμε ότι η μνήμη μας εμποδίζει. Νομίζουμε ότι μας κόβει τα φτερά, μας υποχρεώνει να αισθανθούμε κατώτεροι χωρίς την ενέργεια που μας δίνει το παρόν. Εγώ πιστεύω ότι το αντίθετο είναι το σωστό: Η μνήμη μας θέλει πιο μετριόφρονες
Μετριόφρονες διότι διαπιστώνουμε το πραγματικό μας μέγεθος; Ναι, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είμαστε μικρότεροι ή κατώτεροι. Απλώς επανεφεύρουμε το ζεστό νερό και χάνουμε χρόνο. Αν υπάρχει η γνώση της μνήμης μπορούμε να βρούμε ακριβώς με ποιο τρόπο να δημιουργήσουμε τα δικά μας στίγματα και ίσως ενάντια σε αυτή τη μνήμη. Γιατί όχι;
Να φτιάξουμε τη δική μας ιστορία; Να διηγηθούμε τη δική μας ιστορία, που δεν είναι όμως ποτέ ξεκρέμαστη. Ο κάθε ένας έρχεται από μια ιστορία οικογένειας, από μια αλυσίδα ιστοριών που ενώνονται. Για αυτό το λόγο είμαι –κατά κάποιο τρόπο- πολύ αφοσιωμένος στον καθαρό τρόπο διήγησης στις παραστάσεις μου. Είναι σημαντικό να γνωρίζει το κοινό ή να διαισθάνεται ποια είναι η ακριβής διήγηση. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να είναι μια συνεχής διήγηση, μπορεί να έχει διακεκομμένες μορφές. Να υπάρχει όμως μια συνάρτηση που να μην είναι αλλοπρόσαλλη. Αν όμως είναι αλλοπρόσαλλη θα πρέπει να είναι ποιητικά πειστική.
Την ιστορία του Οθέλλου που θα δούμε στο Ηρώδειο, πως μπορούμε να τη δούμε σε σχέση με την ιστορία που ζούμε τώρα; Με τη σημερινή συνθήκη; Όλα όσα συζητάμε είναι αυτά που νιώθω εγώ τη στιγμή αυτή. Δεν γνωρίζω αν θα βγουν από την παράσταση, αλλά θέλω να δώσω αυτές τις αντιφάσεις των προσώπων, το μέγεθος των προσώπων, τη διαδικασία καταστροφής του Οθέλλου η οποία με ενδιαφέρει ιδιαίτερα σε αυτή τη σχέση με τον Ιάγο και την Δυσδαιμόνα. Δηλαδή, πως ενώ ο Οθέλλος είναι ένας άνθρωπος που κατά κάποιο τρόπο είναι ο ήλιος, ο Ιάγος βρίσκει το ευάλωτο σημείο και από εκεί τελικά τον κάνει να καταστραφεί ο ίδιος. Ουσιαστικά, ο ίδιος ο Οθέλλος καταστρέφεται από τον ίδιο τον εαυτό του. Αυτή είναι και η τερατώδης εξυπνάδα του Ιάγου.
Είναι σαν να βρίσκει ο Ιάγος μια ξηλωμένη κλωστή στον Οθέλλο και να την τραβά μέχρι το «ρούχο» να διαλυθεί. Ακριβώς.
Γιατί το κάνουμε αυτό; Γιατί αφήνουμε ξηλωμένες κλωστούλες; Αυτό μας αποτελεί. Έχουμε κλωστές που κρέμονται. Και τις τραβάμε σιγά σιγά είτε εμείς, είτε οι άλλοι. Και πολλές φορές λύνεται το σχήμα.
Ο Βάγκνερ θεωρούσε τον εαυτό του πιο πολύ ποιητή παρά μουσικό. Εσείς; Τι πιστεύετε ότι είστε περισσότερο; Δεν έχω καμία ιδέα για τον εαυτό μου. Απολύτως καμία. Θα μου άρεσε να είμαι ένας ακριβής, πολύ προσωπικός μεταφραστής των άλλων. Εικαστικά και με τη δική μου προσωπικότητα να μπορέσω να δώσω αυτό που μου φαίνεται το πιο σημαντικό στα έργα με τρόπους που ίσως είναι και ανορθόδοξοι. Πώς θα μπορέσω να μεταφράσω τα δικά μου συναισθήματα, τη δική μου ανάγνωση των έργων. Κυρίως, προσπαθώ να μην είναι καθόλου απλοποιημένα. Θέλω να είμαι απλός αλλά όχι απλοϊκός. Προσπαθώ να διαβάσω όλα τα επίπεδα που καταρτίζουν και τη γραφή και τη μουσική και τους χαρακτήρες, ενταγμένος στα σύγχρονα ρεύματα του θεάτρου, αλλά όχι ενταγμένος στρατιωτικά. Εχω απόλυτη ελευθερία και δεν προσπαθώ ποτέ να κάνω πράγματα για να μπουν στο καλούπι ενός ακαδημαϊκού μοντερνισμού. Ποτέ δεν το έκανα, ούτε θα το κάνω. Δεν θα υποκύψω σε έναν ακαδημαϊσμό του μοντερνισμού που υπάρχει πολύ σε χώρους που αναπαράγονται για να δώσουν την εικόνα του μοντέρνου.
Έχει ενδιαφέρον αυτό που λέτε τη στιγμή που σχηματίζονται ξανά δυνατά μέτωπα υπέρ ή κατά προσεγγίσεων. Αναφέρομαι στις δυο πρώτες παραστάσεις στο Φεστιβάλ Επιδαύρου φέτος; Είναι πολύ σημαντικό ότι οι νέοι σκηνοθέτες να δίνουν ένα προσωπικό βλέμμα πάνω στα έργα. Αυτό έρχεται από μια πολύ πιο γενική συντηρητική τάση που βλέπει κανείς παντού, όχι μόνο στην τέχνη, η οποία έχει σχέση με μια νοσταλγία που υπάρχει για άλλους καιρούς. Καιροί που δεν ήταν τόσο ρόδινοι όσο φανταζόμαστε, αλλά απλώς τότε ήμασταν πιο νέοι. Ακούω κάτι ηλίθια πράγματα ότι το φεστιβάλ πρέπει να γίνει πάλι όπως το ’50, να ξαναφέρουμε τον Μινωτή και την Παξινού… Με αυτούς τους ανθρώπους μεγάλωσα στο θέατρο, αυτοί μας έκαναν να το αγαπήσουμε. Όμως το θέατρο είναι πάντοτε ζήτημα του σήμερα. Είναι κάτι το εφήμερο και έχει σχέση μόνο με τη στιγμή που γίνεται η παράσταση, με τους θεατές της παράστασης. ;Oσοι είδαν τις δύο αυτές παραστάσεις στην Επίδαυρο θα έχουν την μνήμη αυτών γεγονότων, είτε τους συντάραξαν είτε δεν του άρεσαν.
Ναι και πάλι η διάσταση της μνήμης… Το θέατρο έχει απόλυτη σχέση με τη μνήμη.
Υπάρχει μια κυρίαρχη εικόνα, που έχει σχέση με αυτόν τον συντηρητισμό, τη στρεβλή νοσταλγία που λέτε, που εν τέλει δημιουργεί κενά ή στρεβλώσεις αισθητικής.Εκεί πρέπει να προσέξουμε πολύ. Νομίζω ότι η αισθητική δεν είναι ζήτημα ομορφιάς, ασχήμιας ή trash. Εχει σχέση με το να βρούμε την ακριβή φόρμα για να πούμε ακριβή πράγματα. Πολλές φορές νομίζουμε ότι η αισθητική μάς παρεμποδίζει να είμαστε άμεσοι. Πιστεύω το ακριβώς αντίθετο: Η αισθητική μας επιτρέπει να είμαι άμεσοι, αλλά και να υπάρχει αυτή η υπέρβαση στην οποία πιστεύω. Καθόλου με θρησκευτική διάσταση, αλλά σε μια πνευματική διάσταση.
Ο Ιάγος γιατί καταστρέφει την ομορφιά; Καταστρέφει κάθε εικόνα που έχει μια λογική σχέση με τον κόσμο. Τι είναι ο κόσμος, η ομορφιά του κόσμου, η αισθησιακή και πνευματική ομορφιά. Ο Οθέλλος και η Δυσδαιμόνα αποτελούν ένα ιδανικό ζευγάρι αισθησιακά και πνευματικά, αποδέχονται έναν κόσμο που είναι συνάμα ποιητικός, μαγικός και αισθηματικά ολοκληρωμένος. Αυτό είναι κάτι που ο Ιάγος δεν μπορεί να αποδεχτεί. Και βρίσκει τον τρόπο να το καταστρέψει. Δεν καταστρέφει μόνο τον Οθέλλο και τη Δυσδαιμόνα, αλλά μια ιδέα. Μια φιλοσοφική ιδέα του κόσμου.
Ποια σκηνή της όπερας σας δονεί περισσότερο; Συγκλονιστική είναι η στιγμή –στην τρίτη πράξη- όπου ο Οθέλλος ρωτά τον Ιάγο με ποιόν τρόπο να σκοτώσει τη Δυσδαιμόνα. Με δηλητήριο; Και αυτός του απαντά: Από εκεί που αμάρτησε. Να την πνίξεις. Αν αυτή η σκηνή δοθεί με την ψυχρότητα που πρέπει, τότε είναι σα να βλέπουμε μια συζήτηση του Πενταγώνου. Με ποιόν τρόπο, με ποιο όπλο θα φτάσουμε στο αποτέλεσμα που θέλουμε, ασχέτως από τα πόσα θύματα θα προκαλέσουμε. Μια απόλυτα απλή συζήτηση μέσων καταστροφής. Για αυτό και στο σημείωμά μου μιλάω για τον πειρασμό του χάους.
Τι μας έλκει σε αυτό τον πειρασμό; Οι αιτίες βρίσκονται ίσως στην αντίθεση που ο Βάγκνερ ονόμασε liebestod: Ερωτας και θάνατος. Κάνοντας το μια μοναδική λέξη. Νομίζω πως η σύνθεση του χάους και την ελπίδας είναι αδύνατο να αποσυνδεθεί.
Όλες οι φωτογραφίες από τις πρόβες εδώ
ΠΡΕΜΙΕΡΑ 27 ΙΟΥΛΙΟΥ 2014 27, 29, 30, 31 Ιουλίου 2014, Ωδείο Ηρώδου Αττικού Νέα παραγωγή στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών Ώρα έναρξης: 21.00 Τζουζέππε Βέρντι, Οθέλλος, Μουσική διεύθυνση: Μύρων Μιχαηλίδης, Σκηνοθεσία – Σκηνικά – Κοστούμια: Γιάννης Κόκκος.
