Ποιος ήταν «νοικοκυραιος» στην Αθήνα των αρχών του 20ου αιώνα;

Μικροαστός στη Γαλλία του 19ου αιώνα χαρακτηριζόταν εκείνος που προσπαθούσε να υιοθετήσει συνήθειες και συμπεριφορές μια τάξης στην οποία δεν άνηκε, εκείνης των αστών. Για τους Μαρξιστές είναι το αντίθετο αυτού που θα έπρεπε να είναι οι εργάτες, ένας άνθρωπος χωρίς ταξική συνείδηση που ενδιαφέρεται μόνο για την κοινωνική του ανέλιξη ενώ κατά την (επικρατέστερη σήμερα) εκδοχή του «πολιτισμικού μοντερνισμού», μικροαστικό είναι οτιδήποτε κομφορμιστικό και συντηρητικό ως προς τα ήθη και τις ανθρώπινες συμπεριφορές. Οι Νοικοκυραίοι όμως του Νίκου Ποταμιάνου είναι μαγαζάτορες και βιοτέχνες στην Αθήνα της περιόδου 1880 -1925 που, απαλλαγμένοι από οποιαδήποτε  υποτιμητική χρήση του όρου, διαμόρφωσαν το δικό τους μερίδιο ιστορίας στην πόλη  συγκροτώντας μια «παραδοσιακή μικροαστική τάξη».

Ο βασιλιάς μιλά στο πλήθος μετά το συλλαλητήριο της 14ης Σεπτεμβρίου 1909. Φωτογραφία Μιχ. Βελούδιου (© Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης [ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ])

Την ιστορία που αφηγείται το βιβλίο 508 σελίδων την συνθέτουν ετερόκλητα γεγονότα όπως τα Ευαγγελικά του 1901 και το κίνημα στου Γουδή το 1909. Ξεκινώντας  από ερωτήματα σχετικά με το κοινωνικοπολιτικό κλίμα της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα στην Αθήνα, ο διδάκτορας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης διαπίστωσε πως μέσα σε αναταραχή και σε διάθεση για κινητοποίηση η παρουσία των επαγγελματοβιοτεχνών υπήρξε έντονη. «Σίγουρα η απόφασή μου να προχωρήσω στη συγκεκριμένη έρευνα, αντί για κάτι πιο “στρωμένο”, ήταν παράτολμη. Συνήθως οι ιστορικοί βασιζόμαστε σε κάποιο αρχείο στο οποίο είναι συγκεντρωμένος ένας μεγάλος όγκος των πηγών που χρειαζόμαστε για τη μελέτη μας ή έστω προτιμάμε ένα θέμα για το οποίο ξέρουμε εκ των προτέρων διάφορες πιθανές πηγές. Εδώ υπήρχε το χάος. Φυσικά στην πορεία βρέθηκαν διάφορα αρχεία που με ενδιέφεραν, ενώ χρησιμοποίησα πάρα πολύ τις εφημερίδες της εποχής, και ιδίως τα “ψιλά” τους, τις μικρές ειδήσεις που αφορούσαν την καθημερινότητα. Είχα τη φιλοδοξία να κάνω μια μελέτη όσο το δυνατόν πιο συνολική και σφαιρική, να συμπεριλάβω όσο το δυνατόν περισσότερες πλευρές της ζωής των ανθρώπων που μελετούσα. Εν τέλει, μου πήρε δέκα χρόνια».

Άρμα με τον τίτλο «Φρενοκομείο του Αγ. Παύλου», δεκαετία 1880 (© 2015 Αρχείο οικογένειας Λαμπάκη, κωδ. αρχείου: ΑΟΛ «PHI 0105»· φωτογραφία: Ιωάννης Δ. Λαμπάκης)

Αμαξάς σε δρόμο της Πλάκας, 1920. Φωτογραφία του Boissonnas (© Αρχείο Fred Boissonnas, Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης. Αρ. φωτογραφίας: 2099Α)

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

Κύριε Αθανασιάδη, Γιατί Αποσύρονται τα Bιβλία Ιστορίας;

Το να είσαι «νοικοκυραίος» -το οποίο δεν είναι το ίδιο με το «νοικοκύρης»- είναι ένα ιθαγενής χαρακτηρισμός που, όπως εξηγεί ο συγγραφέας, την περίοδο εκείνη δεν είχε πάρει τις άμεσες πολιτικές αποχρώσεις που απέκτησε κατά τη μεταπολεμική κυριαρχία της εθνικοφροσύνης. Ωστόσο οι συνδηλώσεις του συντηρητισμού υπήρχαν, όσον αφορά την οικονομική συμπεριφορά, τις πολιτικές πεποιθήσεις, τις αξίες, ακόμα και τις πολιτισμικές προτιμήσεις. «Καλός και πρωτοποριακός ο Ίψεν, έγραφε ο Ξενόπουλος το 1899, αλλά “τι θα βλέπουν οι νοικοκυραίοι;”. Είναι λάθος όμως να θεωρούμε εκ των προτέρων ότι οι μικροαστοί είναι συντηρητικοί. Για παράδειγμα, πολλά από τα μέλη των πρώτων σοσιαλιστικών ομάδων στα τέλη του 19ου αιώνα είχαν δικό τους μαγαζί ή εργαστήριο.  Θεωρώ ότι ο τίτλος του βιβλίου, αν πρέπει να συνδεθεί με κάποια από τις έννοιες με τις οποίες έχουν συνδεθεί οι “νοικοκυραίοι”, αναφέρεται βασικά στη συσχέτιση της έννοιας με την ιδιοκτησία και την ανεξαρτησία στην απασχόληση. Φυσικά το να νοικιάζεις μια τρύπα για μαγαζί στο οποίο δουλεύεις από το πρωί ως το βράδυ δεν σε καθιστά “βολεμένο ιδιοκτήτη”. Η ανεξαρτησία, όμως, και η αυτοαπασχόληση ήταν ένα ιδεώδες στο οποίο όλοι προσέβλεπαν».

Πομπή με το λάβαρο του σωματείου οινοπωλών τη μέρα της γιορτής του, 1928 (Εφημερίς των οινοποιών, οινοπωλών, οινοπαντοπωλών και αμπελουργών, 27 Ιουλίου 1934)

Ποιες ήταν οι βασικές διαφορές των τότε μικροαστών στην Αθήνα και στην επαρχία; «Στην επαρχία ο καταστηματάρχης είχε πιο υψηλό status. Στα χωριά και τις κωμοπόλεις συχνά οι μπακάληδες ήταν και δανειστές των αγροτών, ενώ μελέτες σε ευρωπαϊκές κοινωνίες έχουν δείξει ότι η διαδοχή στο μαγαζί από πατέρα σε γιο, οι “δυναστείες” καταστηματαρχών σαν αυτές που εμφανίζονται στον Μπαλζάκ, συμβαίνουν συχνότερα στις μικρές πόλεις. Στις μεγάλες πόλεις, ο τοπικός ορίζοντάς τους -τόσο οικονομικά όσο και πολιτισμικά- φαντάζει πιο στενός. Ωστόσο έρχονται σε επαφή με τα νέα πολιτισμικά και ιδεολογικά ρεύματα πολύ περισσότερο απ’ ό,τι στην επαρχία, ενώ η “τοπικότητά” τους στην Αθήνα περιλαμβάνει και την ενασχόληση με τα μεγάλα πολιτικά ζητήματα. Ασχολήθηκα αρκετά με τους επιπλοποιούς και ξυλουργούς της Αθήνας, καθώς το σωματείο τους έχει διατηρήσει ένα πολύ πλούσιο αρχείο από το 1879 μέχρι σήμερα. Μέσα από τα πρακτικά του σωματείου, παρελαύνουν οι κορυφαίες φιγούρες των ελλήνων επιπλοποιών της γενιάς τους. Διαφαίνεται η τάση να πωλούνται όλο και περισσότερα αγαθά έτοιμα κι όχι κατόπιν παραγγελίας του πελάτη, είτε πρόκειται για έπιπλα είτε για σπίτια. Διαβάζεις για τις προσπάθειες των βιοτεχνών να αυξήσουν τους δασμούς στα έπιπλα που εισάγονταν από τη Βιέννη, να δημιουργήσουν πιστωτικούς συνεταιρισμούς που θα μείωναν την εξάρτησή τους από τους ξυλέμπορους, να στήσουν ένα σύστημα ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης για τα μέλη τους που θυμίζει τα σύγχρονα ασφαλιστικά ταμεία. Καταγράφονται οι αντιδράσεις των τεχνιτών στην αυξανόμενη χρήση μηχανών, και συζητιέται η στρατηγική των εργοδοτών για την αντιμετώπιση του εργατικού κινήματος κατά τις πρώτες απεργίες που έγιναν στον κλάδο».

Υποδηματοποιός με τον παραγιό του, γύρω στα 1900 (Προσωπική συλλογή Μάνου Χαριτάτου)

Από κει και πέρα, κάθε επάγγελμα έχει τις δικές του ενδιαφέρουσες ιδιαιτερότητες. Ανεκδοτολογικά μπορούν να αναφερθούν στοιχεία για διάφορα επαγγέλματα, όπως αυτό των μανάβηδων που σε αντίθεση με τους σημερινούς πουλούσαν αυτοί τα κοτόπουλα, όχι οι κρεοπώλες, καθώς τα πουλερικά παρέμεναν συνδεδεμένα με την εκτροφή στο αγροτικό σπίτι. «Τα κουρεία έπαιζαν τον ρόλο του χώρου συνάθροισης για τους άντρες της γειτονιάς, θυμηθείτε και τον πλακατζή κουρέα στη Μαντάμ Σουσού του Ψαθά. Οι κουρείς θεωρούνταν ειδικοί και για τον καλλωπισμό των -σε συντριπτικά ποσοστά μουστακαλήδων- αντρών, και πολλοί εμπλέκονταν στην παραγωγή αρωμάτων και κολωνιών. Οι χασάπηδες είχαν τη φήμη άγριου μαχαιροβγάλτη με τον οποίο καλύτερα να μην τα βάζει κανείς. Με εντυπωσίασε, τέλος, η επιλογή του σωματείου των μανάβηδων (“οπωρολαχανοπωλών”) όταν ιδρύθηκε, στα 1889, να βάλει στη σφραγίδα του τον Λυκούργο. Το νόημά της το ανακάλυψα σε μια συνέντευξη του προέδρου του σωματείου δυο χρόνια μετά: “Η λέξις συνεργασία είναι ωραία και την γράφουν παντού, αλλά πουθενά δεν την πραγματοποιούν. Σήμερα βασιλεύει ο συναγωνισμός και τον συναγωνισμόν τον κάμνει το χρήμα. Κάτι ήξερε ο Λυκούργος που το κατάργησε από τη Σπάρτη”. Τυχαία στα ψιλά των εφημερίδων βρήκα περισσότερες πληροφορίες για τον πρόεδρο των μανάβηδων: το παρατσούκλι του, μάλλον όχι τυχαίο, ήταν “Καμπούρης”. Έμενε στην αρχή της Ιεράς Οδού, κοντά στην τότε λαχαναγορά. Ήταν εύπορος: είχε προσφέρει χρήματα για τη δημιουργία της Σχολής Απόρων Παίδων του Παρνασσού. Στα 55 του συζούσε με μια Κωνσταντινουπολίτισσα, ενώ από προηγούμενο γάμο του είχε μια κόρη. Δολοφονήθηκε από τον γαμπρό του το 1895, όταν σταμάτησε να του δίνει λεφτά. Επαληθεύτηκε, λοιπόν, με τραγικό τρόπο η κριτική του για το χρήμα».

Πρόεδροι του συνδέσμου συντεχνιών (Ελλάς, 1 Μαρτίου 1909)

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ

Οδός Ευριπίδου: Η ψυχή και το στομάχι της Αθήνας

Πως οι επαγγελματίες  αναδείχθηκαν σε υποκείμενα της ελληνικής ιστορίας μέσω της πολιτικής και πολιτισμικής τους ταυτότητας; «Υποκείμενα της ιστορίας είμαστε όλοι, και με πολλούς τρόπους. Προσπάθησα να αναδείξω την ποικιλία των τρόπων με τους οποίους οι επαγγελματοβιοτέχνες διαμόρφωσαν την ιστορία της εποχής τους: με τις συνδικαλιστικές διεκδικήσεις και την οργάνωση ισχυρών σωματείων. με την πολιτική κινητοποίηση (είτε συλλογικά, ως κοινωνική κατηγορία, είτε ατομικά, ως κομματάρχες ή οπαδοί πολιτικών και υποψήφιων δημάρχων). με τις επιλογές τους ως προς το πού θα άνοιγαν το κατάστημά τους. με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσέφεραν οι οικονομικές δομές για την άνθηση και αναπαραγωγή ενός μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης που βασιζόταν στις μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις». Επιπλέον, με την επιφυλακτική στάση τους απέναντι στην τάση χειραφέτησης γυναικών και νέων από την εξουσία του πατριάρχη της οικογένειας, στηρίζοντας ως κοινό νεωτερισμούς στον Καραγκιόζη, στο λαϊκό ανάγνωσμα και στον εορτασμό της αποκριάς, όπως καταγράφονται στην εκτενή αυτή έρευνα.

«Καμήλα» (Ελλάς, 10 Φεβρουαρίου 1908)

Οπωροπωλείο στην Αγορά της Αθήνας (Από: Η Ελλάς κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνας του 1896: Πανελλήνιον Εικονογραφημένον Λεύκωμα, Αθήνα 1896)

Ένα ερώτημα που γεννάται ακόμα είναι αν οι σύγχρονες γενιές καταστηματαρχών έχουν έστω και μια αμυδρή αναφορά στις ρίζες τους και αν όντως αυτές υπάρχουν. Μια άλλη έρευνα λοιπόν που θα μπορούσε να προκύψει κατά τον Νίκο Ποταμιάνο είναι η κοινωνική προέλευση των σημερινών καταστηματαρχών. «Πόσοι προέρχονται από οικογένειες που είχαν κάποτε κατάστημα –ή και πόσοι συνεχίζουν αυτό που έκαναν οι γονείς τους; Σίγουρα υπάρχουν μικροεπιχειρήσεις που είναι παλιές –αλλά συνήθως δεν είναι τόσο παλιές όσο της εποχής που μελέτησα. Ούτως ή άλλως οι μικρές επιχειρήσεις έχουν μεγάλη θνησιμότητα: τελικά το ποσοστό όσων επιβιώνουν για δεκαετίες, μεταβιβάζονται στην επόμενη γενιά κλπ. είναι μικρό. Διαρκώς ανοίγουν και κλείνουν μικρές μονάδες. Από την άλλη, σε κάποιες οικογένειες υπάρχει μια κουλτούρα επιχειρηματικότητας την οποία δεν θα πρέπει να ταυτίζουμε απαραίτητα με το μεγάλο κεφάλαιο. Μπορώ να σκεφτώ φίλους που επιδιώκουν, αυτοί και τ’ αδέρφια τους, την ανεξάρτητη απασχόληση, ανοίγοντας μαγαζιά ή πουλώντας υπηρεσίες, ακολουθώντας τα πρότυπα που έμαθαν στην οικογένειά τους. Πιο συνηθισμένο είναι να βλέπεις σωματεία να επικαλούνται την παλαιότητά τους, και να προσπαθούν να καλλιεργήσουν μια κοινή ταυτότητα στα μέλη τους αναφερόμενα στην ιστορία τους. Προ κρίσης είχαν κυκλοφορήσει διάφορα λευκώματα- δυστυχώς η ΓΣΕΒΕ δεν εξέδωσε το δικό της, παρότι το είχε έτοιμο. Μακάρι το ενδιαφέρον για την ιστορία των επαγγελματιών να αναζωογονηθεί».
Καθώς το πρώτο και αναγκαίο βήμα γι’ αυτό είναι η διαφύλαξη και η συντήρηση όσων αρχείων υπάρχουν, είτε σωματείων είτε οικογενειακών, ο ιστορικός καλεί μέσω της Popaganda, όποιον διαθέτει σχετικό  υλικό να το γνωστοποιήσει στους ερευνητές- είτε καταθέτοντάς το είτε σε κάποιο ίδρυμα είτε όχι- επικοινωνώντας μαζί του στο email [email protected].