«Αγωνίζομαι, κερδίζω ή χάνω, υπάρχω. Ονειρεύομαι», διαβάζουμε την κραυγή αγωνίας ενός κρατουμένου στους βρώμικους, φθαρμένους τοίχους των ιστορικών φυλακών Τρικάλων, σε ένα από τα πλάνα του ντοκιμαντέρ “Σιωπηλός Μάρτυρας” του Δημήτρη Κουτσιαμπιασάκου («Ο Ηρακλής, ο Αχελώος και η γιαγιά μου», «O Γιoς του Φύλακα», «O Μανάβης»). Πιάνοντας το νήμα της ιστορίας των φυλακών που τραγούδησε ο Τσιτσάνης («Στα Τρίκαλα στα δυο στενά σκοτώσανε τον Σακαφλιά»), του Βενιζέλου, ο Καπετάν Κόζιακας, ο Μαγκάκης, αλλά και οι αδελφοί Παλαιοκώστα κι ο Κώστας Σαμαράς, ο Κουτσιαμπασάκος στην πραγματικότητα πιάνει το νήμα της ιστορίας των φυλακών της χώρας, αναδεικνύοντας τις μικρές ανθρώπινες ιστορίες, τις μικροϊστορίες στο πλαίσιο της μεγάλης ιστορίας, αλλά και τις παθογένειες της ελληνικής Πολιτείας:οι φυλακές Τρικάλων, ένα από τα πρώτα έργα που χρηματοδότησε το ελληνικό κράτος στη Θεσσαλία, ύστερα από την απελευθέρωσή της από τους Οθωμανούς (χτίστηκε το 1895), κατεδαφίστηκε. Με άλλα λόγια, εξαφανίστηκαν τα ίχνη της κρατούμενης ζωής μαζί με την ιστορία του κτίσματος, στο οποίο η Πολιτεία θα στεγάσει το «Κέντρο έρευνας – Μουσείο Τσιτσάνη».
Στο φιλμ υπάρχουν , χάρη στις μαρτυρίες των πρωταγωνιστών της: του πολιτικού κρατούμενου και αγωνιστή της Αντίστασης Αλκιβιάδη Ζαμπακά, του πολιτικού κρατούμενου την περίοδο της Δικτατορίας Θανάση Αθανασίου, του γνωστού ποινικού κρατούμενου Κώστα Σαμαρά, του συνταξιούχου σωφρονιστικού υπαλλήλου Γιάννη Αγκούμη, του τελευταίου διευθυντή της φυλακής Βασίλη Ντάφου, της εκπαιδευτικού Έφης Χατζημάνου και της συγγραφέα-ερευνήτριας Μαρούλας Κλιάφα.
Άποψη των φυλακών Τρικάλων, προτού κατεδαφιστούν, με τον αντιστασιακό πολιτικό κρατούμενο Αλκιβιάδη Ζαμπάκα, που καταθέτει μερικές από τις πιο συγκλονιστικές μαρτυρίες σου ντοκιμαντέρ
Το project των φυλακών Τρικάλων προέκυψε τυχαία. Εσείς πηγαίνατε στα Τρίκαλα για άλλη δουλειά. Για το ντοκιμαντέρ «Ο Μανάβης». Ναι, εγώ έκανα τα γυρίσματα του «Μανάβη», και σε μια στάση στην πόλη, η κατοπινή συνεργάτις μου Γλυκερία Πατραμάνη μού μίλησε για τις φυλακές, γιατί τις είχε επισκεφτεί πρόσφατα. Ενθουσιάστηκα με την ιδέα. Ως τρικαλινός, η παλιά φυλακή είναι συνυφασμένη με την ιστορία της πόλης μου και τις δικές μου μνήμες. Την περίοδο εκείνη γινόταν έντονη συζήτηση για την αλλαγή χρήσης τους κτιρίου και ποια πρέπει να είναι αυτή. Νιώσαμε πως έπρεπε να κάνουμε κάτι για το κτίριο πριν αλλάξει η φυσιογνωμία του για πάντα. Έτσι ξεκινήσαμε το ντοκιμαντέρ αυθόρμητα, με βασικούς συνεργάτες την Γλυκερία, στην έρευνα και το σενάριο, τον Χάρρη Φάρρο στην διεύθυνση φωτογραφίας , τον Χρήστο Γιαννακόπουλο στο μοντάζ και τον Βαγγέλη Φάμπα στη μουσική. Στο στάδιο των γυρισμάτων ευτυχώς είχαμε υποστήριξη μιας της συγγραφέα-ερευνήτριας κ. Μαρούλας Κλιάφας, μια σημαντική προσωπικότητα, η οποία μας διέθεσε το πλούσιο αρχείο της, μοιράστηκε μαζί μας ό,τι είχε στην διάθεση της σχετικά με την φυλακή και δέχθηκε μάλιστα να συμμετάσχει και στα γυρίσματα. Στην συνέχεια μας εμπιστεύτηκαν και οι άνθρωποι που είχαν άμεση σχέση με το κτίριο. Η Έφη Χατζημάνου, ο Κώστας Σαμαράς, ο Βασίλης Ντάφος, ο Γιάννης Αγκούμης, ο Θανάσης Αντωνίου και φυσικά ο αείμνηστος Αλκιβιάδης Ζαμπακάς. Τους χρωστάμε ένα μεγάλο ευχαριστώ.
Γιατί ενθουσιαστήκατε εξαρχής με ιδέα; Πάντα με ενδιέφεραν οι χώροι εγκλεισμού και για καθαρά προσωπικούς λόγους. Χώροι εγκλεισμού ακόμη και με την ευρύτερη έννοια. Η ταινία μυθοπλασίας που ετοιμάζω έχει να κάνει επίσης με ένα τέτοιο χώρο, έναν χώρο αναμόρφωσης για εφήβους. Από την άλλη, οι παλιές φυλακές Τρικάλων είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά κτίρια της πόλης. Για κάθε Τρικαλινό , όπως εγώ, είναι ένα κτίριο μέσα στην καθημερινότητα του, έχει οπωσδήποτε μνήμες, αφού μπορούσε να δει ακόμη και τους φυλακισμένους κρεμασμένους στα παράθυρα, να έχει οπτική επαφή μαζί τους.
Το φοβερό απ’ ότι διαπιστώνουμε βλέποντας το φιλμ είναι ότι κι οι κρατούμενοι μπορούσαν να δουν τη ζωή της πόλης μέσα από τα κελιά τους. Ακριβώς. Ήταν μονίμως κρεμασμένοι στα παράθυρα και βλέπανε την κίνηση και τον κόσμο. Μια πολύ χαρακτηριστική και συγκλονιστική εικόνα ήτανε το Πάσχα, την Μ. Παρασκευή που ήταν κρεμασμένοι με λαμπάδες απ΄ τα σίδερα των παραθύρων και από μπροστά περνούσε ο Επιτάφιος.
Ίχνη έγκλειστης ζωής. Ένας Ιησούς Χριστός φύλαγε τους κρατούμενους στον τεράστιο θάλαμο όπου στοιβάζονταν οι περισσότεροι.
Η κοινωνία των Τρικάλων πώς στεκόταν απέναντί τους; Δεν τους αντιμετώπιζε ως απόβλητους; Παρόλο που η τρικαλινή κοινωνία είναι κατά βάση συντηρητική δεν σημειώθηκε κάποιο κρούσμα ρατσιστικής συμπεριφοράς και η φυλακή συνυπήρχε με τον υπόλοιπο ιστό της πόλης για πολλά χρόνια. Υπήρχε μια ανοχή και μια αίσθηση συνύπαρξης. Υπάρχουνε και ιδιαίτερες μνήμες που συνδέουν κάποιους από τους κατοίκους με τη φυλακή κι αυτό φάνηκε και από τις προβολές των ταινιών. Για παράδειγμα κάποιοι μας μίλησαν για το πως ως μικρά παιδιά κάναν θελήματα για τους πολιτικούς κρατούμενους.
Άλλαξε στην πορεία κάτι από την αρχική εστίαση του φιλμ; ΄Άλλαξε διότι η αρχική ιδέα ήταν να κάνουμε ένα βιογραφικό πορτρέτο της παλιάς φυλακής Τρικάλων πριν αυτή αλλάξει χρήση. Πήραμε αυτή την πρωτοβουλία γιατί βλέπαμε ότι δεν υπήρχε καμία πρόβλεψη, καμία κινητικότητα απ΄ το Δήμο να κάνει κάτι για να διασωθεί η μνήμη της φυλακής. Βέβαια, στη συνέχεια τα γεγονότα μάς πρόλαβαν όλους. Υπήρξε μια φοβερή ανατροπή η οποία καταγράφτηκε την ταινία.
Δεν την μαρτυράμε;Όχι, αν και οι περισσότεροι την ξέρουνε! ΄Αλλαξε τότε άρδην και η θεματική εστίαση του ντοκιμαντέρ. Αντί για το βιογραφικό πορτρέτο ενός μνημείου, έγινε μια ταινία για την ιστορική μνήμη και τη διαχείρισή της. Το ερώτημα που η ταινία θέτει είναι «πρέπει να σεβόμαστε τη μνήμη ενός χώρου σε μια καινούρια χρήση του;» Ο καθένας βέβαια απαντάει με το δικό του τρόπο.
Στην τελική επιλογή των επτά πρωταγωνιστών πώς καταλήξατε;Πρέπει να ομολογήσω πως το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν όχι να τους επιλέξουμε εμείς αλλά να μας εμπιστευτούν αυτοί. Οι άνθρωποι δηλαδή που είχαν μια σχέση με την φυλακή είτε ως εργαζόμενοι είτε ως έγκλειστοι. Μας βοήθησε το γεγονός ότι μπορούσαμε εύκολα να τους εντοπίσουμε, γιατί η πόλη είναι μικρή. Το να μας εμπιστευτούν όμως δεν ήταν και τόσο εύκολο και κάποιοι αρνήθηκαν να συμμετάσχουν.
Ο Σαμαράς σας εμπιστεύτηκε; Δεν ξέρω αν με εμπιστεύτηκε, πάντως συμφώνησε. Απ΄τη στιγμή που είπε θα συμμετάσχω, τέλος! Εκ των υστέρων κατάλαβα πως σημαντικό ρόλο στην απόφασή του έπαιξε το γεγονός ότι σκεφτόταν να επισκεφτεί και να φωτογραφίσει την φυλακή γιατί ασχολείται με την φωτογραφία, κάνει διάφορα κολάζ. Βρήκε έτσι την ευκαιρία να πάμε παρέα, μόνος του ίσως να ήτανε πιο δύσκολο. Ήμασταν πολύ τυχεροί γιατί τα πρόσωπα που τελικά επιλέξαμε κινηματογραφικά “γράφουν”, είναι πολύ καλοί αφηγητές, ενδιαφέρουσες προσωπικότητες.
Υπάρχει κάτι που σας είπε ο Σαμαράς για τις φυλακές Τρικάλων και δεν το συμπεριλάβατε στο τελικό μοντάζ; Ναι. Μου είπε κάτι πολύ σημαντικό για τον ίδιο, το οποίο το θίγει ελαφρώς και στην ταινία. Τι είπε; Τον ρώτησα «εσύ τόσο καιρό στη φυλακή πώς δεν έμπλεξες με ουσίες;». Και μου απάντησε «δεν έμπλεξα, γιατί έχω ανοίξει τις πόρτες να βγούμε έξω με συγκρατούμενους και κάποιοι απ’ αυτούς, μες στην ντάγκλα να λένε «είμαστε αλλού τώρα, δεν μπορούμε»». Τόνισε πως «θεωρώ τα ναρκωτικά χειρότερη φυλακή από την ίδια φυλακή». Έτσι δικαιολόγησε γιατί δεν έμπλεξε ούτε με ουσίες ούτε με αλκοόλ.
Ποια ήταν η πιο συγκινητική «συνάντηση» που κάνατε μέσα στη φυλακή; Είναι πολλά, θα σταθώ όμως σε ένα σύνθημα στον τοίχο γραμμένο με στυλό. “Αγωνίζομαι, κερδίζω ή χάνω, υπάρχω. Ονειρεύομαι”. Συνόψιζε κατά κάποιο τρόπο όλη την ιστορία του τι σημαίνει να είσαι μέσα στη φυλακή και πώς μπορείς να διασωθείς.
Συγκλονιστικές είναι οι μαρτυρίες των πολιτικών κρατουμένων. Υπάρχει κι η αποκάλυψη του παράνομου εγκλεισμού ενός ανηλίκου, που έπεφτε θύμα ομαδικού βιασμού. Ναι, αν και στο ντοκιμαντέρ δεν εστίασα στο πόσο σκληρή ή άδικη είναι πολλές φορές η φυλακή γιατί λίγο πολύ είναι γνωστά αυτά τα πράγματα. Με ενδιέφερε να αποτυπώσω όλο αυτό το παλίμψηστο της μνήμης, τα διαφορετικά στρώματα μνήμης από τα οποία αποτελείται αυτός ο χώρος. Γι’ αυτό και διαφορετικοί χαρακτήρες που εκπροσωπούν διαφορετικές όψεις της φυλακής κάνουν μια συγκεκριμένη διαδρομή. Μας ξεναγούν από την δική τους οπτική γωνία στον ίδιο χώρο. Λίγο πολύ όλοι ακολουθούν την ίδια διαδρομή αλλά ο καθένας την αφηγείται με διαφορετικό τρόπο.
Ο Κώστας Σαμαράς στο φυλάκειο του προαυλίου, πλέον ως απλός επισκέπτης.
Η κοινωνική ιστορικός και μελετήτρια των φυλακών, η κ.Κλιάφα, διαρκώς εξανίσταται. Τεράστιο ενδιαφέρον έχει ο διαξιφισμός της με τον αρχαιολόγο, που είναι πια στη φάση των ανασκαφών, όπου φαίνεται η διαφορετική εστίαση των δυο επιστημών.Η κυρία Μαρούλα Κλιάφα, συγγραφέας και ιστορικός, πολύ σημαντική προσωπικότητα για τα Τρίκαλα, από την αρχή πήρε θέση απέναντι σε αυτό που γινόταν με τις φυλακές. Ήταν υπέρ της διάσωσης της μνήμης του κτιρίου, με το να μην καταστραφούν τα τεκμήρια του παρελθόντος. Χωρίς αυτήν δεν θα γινόταν η ταινία, διότι μας διέθεσε όλο το αρχείο της. Έχει μελετήσει τη φυλακή. Έτσι μπορέσαμε να προχωρήσουμε πάρα πολύ γρήγορα.
Το συμπέρασμα που αποκομίσατε από τις φυλακές Τρικάλων μπορεί να γενικευτεί; Η χώρα έχει προβληματική σχέση με τους χώρους μνήμης; Απολύτως. Για παράδειγμα, οι φυλακές Αβέρωφ, σημαντικός τόπος μνήμης, δεν υπάρχουν πια. Επίσης, το σπίτι του Τσιτσάνη και το ουζερί Τσιτσάνης στα Τρίκαλα έχουν κατεδαφιστεί και στη θέση τους χτίστηκε πολυκατοικία. Πρέπει να ξεκινήσει επιτέλους μια συζήτηση. Αν διαβάσει κανείς και τα πρακτικά του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, θα διαπιστώσει με έκπληξη πως η κάθε πλευρά που εκπροσωπείται βλέπει το δικό της κομμάτι. Αλλά κανείς δεν αναφέρεται στη μνήμη, στην ιστορική μνήμη.
Στο μεταξύ, η παλιά φυλακή Τρικάλων είναι σημαντική όχι μόνον για την τοπική κοινωνία αλλά και για την κοινωνική ιστορία της Ελλάδας. Για αυτές έγραψε ο Τσιτσάνης το τραγούδι “Στα Τρίκαλα στα δυο στενά σκοτώσανε τον Σακαφλιά”. Εδώ έχουμε τη φυλάκιση των πρώτων ληστών, έχουμε όλη την ιστορία του φαινομένου της ληστείας, που ιδιαίτερα στην περιοχή αυτή ήταν αυξημένη. Επίσης, στη φυλακή Τρικάλων είχαμε πολιτικούς κρατούμενους από το 1929, με το ιδιώνυμο. Ο Μαγκάκης ήτανε επίσης κρατούμενος στις φυλακές Τρικάλων και στον Εμφύλιο κρατήθηκαν πάρα πολλοί Αριστεροί, ανάμεσά τους κι ο Καπετάν Κόζιακας. Οι αδελφοί Παλαιοκώστα κι ο Σαμαράς είναι οι πιο γνωστοί ποινικοί κρατούμενοι των τελευταίων χρόνων, οι οποίοι αποτελούσαν και γέννημα θρέμμα της πόλης.
Αρκετές οι στιγμές περισυλλογής των κρατουμένων των Φυλακών Τρικάλων, επιστρέφοντας σε αυτές πλέον ελεύθεροι, για τις ανάγκες του ντοκιμαντέρ.
Στο φιλμ παρουσιάζεται μια θεοσεβούμενη κοινωνία, που σταυροκοπιέται ασταμάτητα. Ήταν ένα κοινωνικό σχόλιό σας τα σχετικά πλάνα.‘Έχει ενδιαφέρον το ότι η φυλακή περιβάλλεται από τον Αγ. Κωνσταντίνο, μια εκκλησία που χτίστηκε λίγο μετά την φυλακή, ως αντίπαλο δέος στο οθωμανικό τζαμί, το Κουρσούμ Τζαμί, που προϋπήρχε και είναι μνημείο του 16ου αιώνα. Άρα, λοιπόν, το θρησκευτικό στοιχείο περιβάλλει τη φυλακή κι αυτό αποτυπώθηκε στην ταινία.
Με την πόλη των Τρικάλων ως κινηματογραφιστής κλείσατε;Δεν ξέρω. Πάντως η καινούρια μου ταινία, που είναι μυθοπλασίας, ένα κοινωνικό δράμα, δεν θα έχει σχέση με τα Τρίκαλα.
Δεν σας έχει καταβάλλει η περιρρέουσα ατμόσφαιρα. Συνεχίζετε απτόητος και δημιουργείτε.Η εποχές κρίσης “ευνοούν” την τέχνη, είναι γνωστό. Με την έννοια ότι όλη αυτή η κατάσταση απασχολεί τους καλλιτέχνες και βρίσκει την αντανάκλαση της στο έργο τους. Έχεις πλήθος ερεθίσματα, συμβαίνουν τόσα πράγματα που θέλεις να μιλήσεις για αυτά. Αν όλα είναι εντάξει, για τι πράγμα να κάνουμε ταινία;
