Ας κάνουμε μια υπόθεση. Πώς θα σας φαινόταν αν όσοι έχουν πράσινα μάτια αποτυπωνόντουσαν στις ταινίες και στις σειρές ως άνθρωποι που προκαλούν το γέλιο ή τον τρόμο; Αν αποτυπωνόντουσαν αποκλειστικά έτσι; Αν με την εμφάνισή τους στην μεγάλη ή στην μικρή οθόνη νιώθατε σχεδόν αυτόματα την ανάγκη να γελάτε ή να μορφάζατε από αηδία ή φόβο;
Αν είστε τρανς άνδρες και γυναίκες τότε είστε αυτοί με τα πράσινα μάτια του υποθετικού σεναρίου, όμως όχι σε συνθήκη εικασίας αλλά στην πραγματικότητα.
Αν μεγαλώνατε τις προηγούμενες δεκαετίες έχετε προλάβει ήδη να δείτε ότι ως τρανς άνθρωπος είστε ψυχοπαθής δολοφόνος που επειδή του αρνήθηκαν την εγχείρηση μετάβασης φύλου σκοτώνετε γυναίκες και με το δέρμα τους ράβετε μια στολή για να φοράτε (Σιωπή των αμνών), έχετε οιδιπόδειο σε τέτοιο βαθμό που κρατάτε το πτώμα της μητέρας σας στο υπόγειο για δεκαετίες και δολοφονείτε όποια γυναίκα ίσως σας διεγείρει σεξουαλικά (Ψυχώ), ότι όταν ως τρανς άνδρας ξεκινάς να παίρνεις ορμόνες μετατρέπεσαι από συμπαθητικός χαρακτήρας σε βίαιος κόπανος (The L World), ο μοναδικός σου επαγγελματικός προσανατολισμός είναι η σεξεργασία (Californication, Sex & The City, Blunt Talk, Law & Order, NYPD Blue, Cold Case) που έχει πάρα πολλές πιθανότητες να δολοφονηθείς εξαιτίας της «ακραίας» ζωής σου ή να πεθάνεις (σε ιατρικές σειρές) λόγω επιπλοκών της μετάβασης, ότι όταν αποκαλύψεις πως είσαι τρανς στον υποψήφιο ερωτικό σου παρτενέρ τότε αυτός αντιδρά με αηδία ακόμη και κάνοντας εμετό (Το παιχνίδι των λυγμών, Nip/Tuck, Ice Ventura), ότι στα τηλεοπτικά talk shows θα δεχτείς ερωτήσεις όπως «μα πώς κρύβεις το πέος σου;», «έχεις μικρό πέος και δεν φαίνεται;», «μα μπορείς να έχεις οργασμό;» δηλαδή ερωτήσεις που ποτέ δεν θα φανταζόσουν να κάνεις σε όχι τρανς άτομο.
Όλα τα παραπάνω τα βλέπεις στο Disclosure ένα ντοκιμαντέρ του Netflix που επικεντρώνεται στην απεικόνιση των τρανς ατόμων στον κινηματογράφο και την τηλεόραση.
Τι καταλαβαίνουμε βλέποντας το ντοκιμαντέρ;
Ότι το πρόβλημα δεν υφίσταται επειδή κάποιες ταινίες παρουσιάζουν ως καρικατούρες, ως υπερσεξουαλικά άτομα ή ως επικίνδυνους ή διαταραγμένους τους τρανς ανθρώπους αλλά επειδή δεν υπάρχουν, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, ταινίες και σειρές που τους απεικονίζουν ως ανθρώπους με βαρετές ζωές, με προβλήματα σαν αυτά που έχουμε όλοι πάνω κάτω, με μια καθημερινότητα που να έχει πραγματική επαφή με την πραγματικότητα και δεν αποτελεί απλή αναπαραγωγή εξωφρενικών στερεοτύπων που περιθωριοποιούν την τρανς κοινότητα.
Όπως χαρακτηριστικά λέει η τρανς ηθοποιός Laverne Cox: «Όταν είσαι μέλος μια περιθωριοποιημένης ομάδας οι περισσότερες ταινίες και σειρές δεν φτιάχνονται με εσένα υπόψη. Αν είσαι έγχρωμος, μέλος της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας, μετανάστης, άτομο με αναπηρία αναπτύσσεις αναλυτική επίγνωση, επειδή καταλαβαίνεις ότι οι εικόνες που βλέπεις δεν είναι η ζωή σου».
Το θέμα εν προκειμένω δεν είναι να απαξιωθούν αυτές οι ταινίες και σειρές αλλά να δούμε σε ποιο πλαίσιο λειτουργούν και γιατί καθώς και πώς μπορεί να μπουν στη δραματουργία τρανς χαρακτήρες που έχουν επαφή με την πραγματικότητα. Η απάντηση είναι απλή: βάζοντας τους τρανς ανθρώπους στον χώρο του θεάματος δίνοντας τους ίσες ευκαιρίες να λειτουργήσουν ως σεναριογράφοι, σκηνοθέτες, ερμηνευτές. Η τρανς ηθοποιός Bianca Leigh εξηγεί: «Μου άρεσε η Σιωπή των Αμνών. Συγγνώμη. Είναι σπουδαίο βιβλίο και σπουδαία ταινία. Αλλά ξέρω ότι είναι προβληματική. Βλέπω την Τζόντι Φόστερ στην ταινία να λέει “Δεν υπάρχει συσχέτιση μεταξύ τρανσεξουαλισμού και βίας. Οι τρανσέξουαλ είναι πολύ παθητικοί”. Αλλά δεν είμαστε παθητικοί. Γιατί δεν λες απλώς ότι δεν είμαστε ψυχοπαθείς δολοφόνοι;».
Το ντοκιμαντέρ λοιπόν δίνει φωνή σε τρανς γυναίκες και άνδρες από τον χώρο του κινηματογράφου και της τηλεόρασης και αυτοί σου μιλούν για πράγματα που εσύ δεν χρειάστηκε να σκεφτείς ποτέ αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν σε αφορούν.
Πολλοί από αυτούς μιλούν για την τραυματική εμπειρία των παιδικών τους χρόνων, τότε που ως παιδιά προσπαθούσαν να βρουν την ταυτότητά τους, να εξερευνήσουν και να επιλέξουν το φύλο τους και έβλεπαν μαζί με την οικογένειά τους ντροπιαστικές απεικονίσεις τρανς ανθρώπων σε ταινίες, ταινίες που ενώ τους άρεσαν ταυτοχρόνως τους προκαλούσαν τρομερά άβολα συναισθήματα που λόγω ηλικίας δεν μπορούσαν να αποκωδικοποιήσουν.
Η Μπέττυ Βακαλίδου ως Αντώνα στην παράσταση «Αμάραντα» των bijoux de kant.
Ποια είναι η αντίστοιχη πραγματικότητα για μια τρανς γυναίκα ηθοποιό στην Ελλάδα;
Η Μπέττυ Βακαλίδου περιγράφει τις δικές της εμπειρίες, κυρίως από τον χώρο του θεάτρου: «Δεν χωράει αμφιβολία ότι ο χώρος του θεάματος είναι πραγματικά πολύ πιο ανοικτός στις τρανς από οποιοδήποτε άλλο καλλιτεχνικό ή επαγγελματικό χώρο. Όμως παρά αυτή την θετική στάση του, ακόμα και ο χώρος του θεάματος βλέπει τις τρανς ως κάτι το «εξωτικό», ως κάτι το ξένο και ίσως λίγο ευπαθές, που έχει μια δύναμη να γοητεύει εντελώς ξεχωριστή και δική του και που ταυτοχρόνως προκαλεί ένα παράξενο είδος δέους, σαν εκείνο το δέος που προκαλούν οι άνθρωποι που μένουν στην ιστορία ως «ιερά τέρατα». Είμαστε δηλαδή ευπροσδέκτες στον χώρο του θεάματος, αλλά και ταυτοχρόνως η λειτουργία μας μέσα σε αυτόν είναι «αυστηρά περιορισμένη».
Τι σημαίνει αυτό το αυστηρά περιορισμένη; «Στο θέατρο η τάση που διαπίστωσα προσωπικά είναι ότι ως τρανς σε καλούν να παίξεις σε παράσταση όχι επειδή πιστεύουν ότι μπορείς να αναπτύξεις μια άλλου είδους υποκριτική ή ότι θα φέρεις μαζί σου μια «λοξή» ματιά στα πράγματα, αλλά επειδή σε θέλουν για να παίξεις τον εαυτό σου. Σίγουρα αυτό το αξιολογώ θετικά-δεν κρύβεται μομφή στα λόγια μου. Οι σκηνοθέτες, οι παραγωγοί, οι άλλοι ηθοποιοί περιμένουν κάτι από αυτό που φέρουμε ως τρανς όταν ανεβαίνουμε στη σκηνή -και το προσμένουν με όρεξη και ανυπομονησία. Αυτό είναι πολύ ωραίο να το διαπιστώνεις.
Την ίδια στιγμή όμως, αυτό αποτελεί και ένα φρένο. Φτάνεις εκεί κι εσύ με προσδοκίες και αναρωτιέσαι αν θα σου δοθεί μια ευκαιρία ίση με αυτή που δίνεται στους άλλους για να φανεί αν έχεις ή όχι υποκριτικό ταλέντο -αυτό που συχνά περιγράφουμε με την κλισέ φράση «να δοκιμαστείς σε έναν ρόλο» – να παίξεις δηλαδή κάτι που δεν είναι ραμμένο επάνω σου και να τα καταφέρεις. Αυτό όμως δεν συμβαίνει ποτέ.
Σου ζητούν να επιβεβαιώσεις πάνω στη σκηνή τα στερεότυπα για τις τρανς που γνωρίζουν όλοι. Σίγουρα και αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί πρέπει (και οφείλεις) αυτά τα στερεότυπα να τα κανείς ανεκτά και ανώδυνα -αν όχι συμπαθή- στον κόσμο. Είναι ένα είδος ανώδυνου ακτιβισμού αυτό -όπως λεμέ «ανώδυνος τοκετός». Δεν είναι και λίγο, ας μην το υποτιμούμε.
Το θέμα είναι πότε θα αλλάξει αυτό. «Πιστεύω ότι θα περάσουν πολλά χρόνια ακόμα μέχρι τη στιγμή που όταν οι τρανς θα βρισκόμαστε στη σκηνή δεν θα διακρίνουμε στα μάτια του κοινού το δικαίωμα μας να είμαστε “διαφορετικές”, αλλά την αδιαφορία και την πραότητά του για το ότι είμαστε “διαφορετικές”. Προσωπικά πιστεύω ότι δεν θα το προλάβω στη ζωή μου αυτό το επιθυμητό στάδιο, αλλά εύχομαι να το καταφέρουν οι επόμενες γενιές».
Υπάρχει κάποιο πρόσφατο, συγκεκριμένο παράδειγμα που της επιβεβαίωσε ότι ως τρανς ηθοποιός της ζητούν πρώτα να είναι τρανς και κατά δεύτερον ηθοποιός; «Με κάλεσαν να παίξω σε μια αρχαία τραγωδία και εγώ αποδέχτηκα με μεγάλη χαρά. Πήγαινα με την πρόθεση να παίξω με όλη την ερμηνευτική αισθαντικότητα που θα μπορούσα να έχω και φυσικά και με όλο το τρακ απέναντι σε αυτή την τραγωδία την οποία θαυμάζω. Στην πορεία προέκυψε ότι θα έκανα μια τρανς “όπως την ξέρουμε από την καθημερινή μας ζωή σήμερα”. Θα έπρεπε να παίξω τον εαυτό μου και ενδεχομένως να διανθίσω με 2-3 ατάκες με κάτι δικό μου βιωματικό. Δηλαδή, θα έπαιζα στην αρχαία τραγωδία, αλλά και δεν θα ήμουν μέσα σε αυτήν∙ θα παρέμενα έξω από την πόρτα του έργου. Σε εκείνο το σημείο λοιπόν αισθάνθηκα ότι αυτό με κουράζει, επειδή δεν μου προσφέρει μια νέα υποκριτική εμπειρία από την οποία θα μπορούσα να αντλήσω κέφι και χαρά -να ευχαριστηθώ τη δημιουργική διαδικασία».
Στο Disclosure μαθαίνουμε για τρανς γυναίκες που έκαναν μετάβαση πριν από δεκαετίες και κατάφεραν να κάνουν καριέρα, ακριβώς επειδή κανείς δεν ήξερε ότι ήταν τρανς. Όπως λέει και η ηθοποιός και τραγουδίστρια Sandra Caldwell, που αποκάλυψε ότι είναι τρανς μόλις πριν λίγα χρόνια, «Έκανα αυτό που έπρεπε να κάνω. Λέγεται επιβίωση». Το θέμα είναι το 2020 μπορούν οι τρανς άνδρες και γυναίκες και γυναίκες να κάνουν καριέρα ενώ είναι ανοιχτά τρανς αλλά χωρίς να πρέπει να εστιάσουν σε αυτό για να έχουν τις ίδιες ευκαιρίες;
Ο τρανς παραγωγός ταινιών και σκηνοθέτης Υance Ford σημειώνει «Η Μάριαν Ράιτ Έντελμαν είπε “Tα παιδιά δεν μπορούν να είναι αυτό που δεν βλέπουν”. Και δεν είναι μόνο τα παιδιά. Μας αφορά όλους. Δεν μπορούμε να είμαστε καλύτερη κοινωνία μέχρι να δούμε την καλύτερη κοινωνία. Δεν μπορώ να είμαι στον κόσμο, μέχρι να δω ότι είμαι στον κόσμο».
