Τα Σημειωματάρια του Αλμπέρ Καμύ αποτελούν τις προϋποθέσεις πίσω από τα έργα του

«Από τη στιγμή που όλοι θα πεθάνουμε, είναι προφανές πως το πού και το πότε δεν έχει και τόση σημασία» είπε κάποτε ο Καμύ, και με αυτή του τη διατύπωση υπαινίσσεται την τραγική μοίρα του ανθρώπου που έχει πλήρη επίγνωση ότι είναι καταδικασμένος σε θάνατο. Εάν, λοιπόν, ο άνθρωπος έχει μία τουλάχιστον υποχρέωση, αυτή δεν είναι άλλη από το να ζήσει πραγματικά, ουσιαστικά – πέρα από τους καθιερωμένους περιορισμούς και τις προκαθορισμένες επιλογές.

Έτσι, ο μυθιστοριογράφος, θεατρικός συγγραφέας, δοκιμιογράφος, δημοσιογράφος και φιλόσοφος Αλμπέρ Καμύ (1913-1960) κατήγγειλε με όποιον τρόπο μπορούσε τη συμβατικότητα μιας «λογικής» ζωής – θεωρούσε ηλίθιο, όποιον φοβόταν να ζήσει! Μέσα από τις ετερόκλητες ενασχολήσεις του, έδειχνε διεξοδικά το παράλογο της κοινωνικής διαβίωσης και υμνούσε την ενστικτώδη ζωή.

Ήδη με το εμβληματικό μυθιστόρημά του «Ο ξένος» (1942) κατάφερε κάτι το μοναδικό: να στηλιτεύσει και να εκθέσει ανεπανόρθωτα τις «σταθερές» ηθικές αρχές σε έναν κόσμο στον οποίο κυριαρχεί ο παραλογισμός του υποσυνειδήτου, η άγνοια της καταγωγής και του προορισμού, η έλλειψη σκοπού -εν τέλει- για την ίδια την ύπαρξη.

Η υπόθεση αφορά στη ζωή ενός αποξενωμένου ανθρώπου, του Μερσώ, ο οποίος παρά το γεγονός ότι δεν διατηρούσε επαφή με τη μητέρα του, όταν εκείνη πεθαίνει, την ξαγρυπνάει, την κηδεύει και επιστρέφει στο Αλγέρι. Εκεί συναντάει μια κοπέλα και αρχίζουν μια ερωτική σχέση. Όταν ένας άντρας τον παρενοχλεί στην παραλία, ο Μερσώ επιστρέφει σπίτι του, παίρνει ένα πιστόλι και τον σκοτώνει. Κατά τη διάρκεια της δίκης τον κατηγορούν ότι είναι ένας άνθρωπος χωρίς αισθήματα, ένας ασυνείδητος εγκληματίας. Άλλωστε, όπως λένε οι μάρτυρες, ούτε στην κηδεία της μητέρας του δεν είχε κλάψει. Τον καταδικάζουν σε θάνατο. Λίγο πριν εκτελεστεί, αρνείται να μεταλάβει.

Ο Καμύ με το να διακηρύξει την έλλειψη πίστης στο Θεό, κατάφερε να αποφύγει τις ηθικολογίες και να εισάγει νέα, αυθεντικά μοτίβα συμπεριφοράς. Η τεχνική του στον «Ξένο» είναι εξαιρετική: Με ένα ύφος επιτηδευμένα επίπεδο, χωρίς να δίνει έμφαση σε μια κατάσταση περισσότερο από μία άλλη, καταφέρνει και δημιουργεί την ουδετερότητα ενός ντοκιμαντέρ. Απλώς καταγράφει. Εξάλλου, πώς θα μπορούσε να κάνει διαφορετικά, αφού η ίδια η έννοια του παραλόγου στηρίζεται στην αναίτια πράξη;

Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έγραψε ένα ακόμη αριστουργηματικό έργο, την «Πανούκλα» (1947), μία συγκλονιστική αλληγορία με θέμα την εμπειρία της κατοχής της Γαλλίας από τα χιτλερικά στρατεύματα, η οποία παρομοιάζεται με την επιδημία της πανούκλας. Εδώ ο συγγραφέας αντιμετωπίζει το υπαρξιακό πρόβλημα κοινωνικοποιώντας το, αναδεικνύοντας μία μορφή ενός αθεϊστικού ουμανισμού και πάλι μέσα από μία έκφραση λιτή και απέριττη.

Για να ακολουθήσει ένα ακόμη φημισμένο έργο του, η «Πτώση» (1956), όπου μέσα από μία θαυμαστά δομημένη τεχνική παρακολουθούμε την εξομολόγηση ενός άντρα σε ένα μπαρ του Άμστερνταμ: Μια νύχτα ο πρωταγωνιστής θα δει μία άγνωστη γυναίκα να γέρνει πάνω από τα προστατευτικά κάγκελα και να πέφτει στα νερά ενός ποταμού. Οι κραυγές της θα αντηχήσουν στα αυτιά του πολλές φορές μέχρι να επικρατήσει η βαριά σιωπή της ανυπαρξίας, ενώ εκείνος θα αδιαφορήσει αποφεύγοντας να στραφεί πίσω του.

Δεν θα μπορούσε, λοιπόν, αυτή η συγγραφική ιδιοφυΐα, με το σχετικά μικρό σε έκταση έργο (άλλωστε, σκοτώθηκε στην ηλικία των 47 ετών) να μην παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς τις προϋποθέσεις που ανιχνεύονται πίσω από τα γραπτά του, τον τρόπο που αφομοίωνε την εποχή του, την λεπταίσθητη αλλά μαχητική ιδιοσυγκρασία του. Και όλα αυτά, αποτυπώνονται -ποικιλοτρόπως- μέσα από τους τρεις τόμους που συναποτελούν τα Σημειωματάριά του.

Στα «Σημειωματάρια, Βιβλίο 1 (1935-1942)» ο Αλμπέρ Καμύ βρίσκεται αντιμέτωπος τόσο µε τον κόσμο όσο και µε τον εαυτό του. Με περιέργεια για όλους και για όλα, διηγείται περιστατικά από τα παιδικά αναγνώσματά του εκείνης της εποχής, ενώ μοιράζεται τις σκέψεις και τους προβληματισμούς από τους οποίος θα προκύψουν ο «Ευτυχισμένος θάνατος», ο «Ξένος», μαζί με αποσπάσματα του «Μύθου του Σισύφου».

Από το 1942 ως το 1951, ο Αλμπέρ Καμύ γράφει μεταξύ άλλων τα βιβλία «Η πανούκλα», «Οι δίκαιοι» και «Ο επαναστατημένος άνθρωπος». Ο δεύτερος τόμος «Σηµειωµατάρια, Βιβλίο 2 (1942 -1951)», που αναφέρεται σε αυτά τα έργα εν εξελίξει, εμπεριέχει επίσης και τις ουσιαστικές στιγμές μιας ζωής, καθώς και την Ιστορία όπως διαγραφόταν. Εδώ ανακαλύπτουμε μια συνείδηση σε εγρήγορση, έναν άνθρωπο µε όλες τις ευαισθησίες του – άλλοτε, συνεπαρμένο από την ομορφιά και άλλοτε, πάλι, συγκλονισμένο από τον όλεθρο.

Τα «Σημειωματάρια, Βιβλίο 3 (1951-1959)», τα τελευταία, συχνά σημειώσεις εργασίας, γίνονται -εν τέλει- το προσωπικό του ημερολόγιο, και επιβεβαιώνουν την επίμονη αναζήτηση της αρμονίας «μέσα από τα πιο δύσβατα μονοπάτια, τις ταραχές, τους αγώνες». Ανάμεσα στις ημερολογιακές καταγραφές, βρίσκουμε σημειώσεις για μελλοντικά συγγραφικά σχέδια και, βεβαίως, τον «Πρώτο Άνθρωπο», το τελευταίο ανολοκλήρωτο βιβλίο του, που έμελλε να εκδοθεί 34 χρόνια μετά τον θάνατό του στο φοβερό αυτοκινητιστικό δυστύχημα της 4ης Ιανουαρίου 1960.

Σε κάθε περίπτωση, ο Αλμπέρ Καμύ με το σύνολο του έργου του κατόρθωσε κάτι το ασυνήθιστα τραγικό: να προβάλει -σε όλη της την έκταση και ένταση- την αδυναμία επικοινωνίας με τους άλλους, την παράλογη ύπαρξη, τη μοναχικότητα του ανθρώπου. Όλα αυτά, τα κατάφερνε μέσα από μία υποδειγματική προσωπική συναισθηματική αποστασιοποίηση που, όμως, έκανε τον ίδιο τον συγγραφέα να αιμορραγεί, να ασφυκτιά πίσω από τις λέξεις, να πνίγει την έμφυτη ποιητική του υπόσταση χάριν της φιλοσοφικής του κατεύθυνσης και διατύπωσης.

Πράγματι, ο Καμύ είχε πλήρη την αίσθηση της ευθύνης του ως διανοούμενος, καθώς και της σημασίας που είχε η εξέγερση απέναντι στον παραλογισμό. Και, μάλιστα, σε μια εποχή όπου η ανθρωπότητα -για μία ακόμα φορά- μετρούσε τις ευθύνες της, μαζί με τις πληγές της…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Θα μπορούσε κανείς μέσα στη δίνη των ιστορικών εξελίξεων του 1989 που άλλαζαν μέρα με τη μέρα τον κόσμο μας να αποσυρθεί σε μια άκρη και να αφοσιωθεί σε ένα «τόσο εξωπραγματικό αντικείμενο σαν το τζουκμπόξ»; Τότε ακριβώς ο Πέτερ Χάντκε βρήκε σε ένα ξενοδοχείο της ισπανικής πόλης Σόρια τις προϋποθέσεις για αυτή τη φαινομενική αναχώρηση. Μαζί του είχε μόνο τα μόνιμα σύνεργα της γραφής: φύλλα χαρτί, μολύβια, γομολάστιχες. Με αφορμή απόμερα και συχνά αχρησιμοποίητα πια τζουκμπόξ ξετυλίγει στα μάτια του αναγνώστη απρόσμενα εξωτερικά και εσωτερικά τοπία. Σπάνια η περιγραφή μιας τοποθεσίας, μιας πόλης, μιας κουλτούρας συνδυάζεται τόσο καίρια με την εσωτερική αναδίφηση. Σε αυτό το αφήγημα ο κόσμος και ο ψυχισμός συναντώνται σε μια δυσεύρετη ισορροπία. Και πανταχού παρόν το ανομολόγητο αίτημα αυτής της σχεδόν βασανιστικής πρόζας: η ανθρώπινη επαφή, η οικειότητα, η αγάπη.

«Το αλάτι του Bad Ischl», απόπειρα βιωματικής χαρτογράφησης, διαθλασμένη μέσω της ποίησης και του στοχασμού, βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με τις έννοιες του χρόνου και της τέχνης. Πρόκειται για ένα μωσαϊκό έκκεντρων θεματικά και μορφολογικά κειμένων, τα οποία αποκτούν ενότητα χάρη σε έναν αθέατο σύνδεσμο: το βλέμμα του παρατηρητή. Συγχρόνως, ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι μέσα από αναφορές σε έργα τέχνης και αποσπάσματα από την παγκόσμια λογοτεχνία, τα οποία συνυφαίνονται με θραύσματα μνήμης στον ιστό του κειμένου, ο συγγραφέας επιχειρεί να φωτίσει όψεις της καθημερινής ζωής, αλλά και το αντίστροφο: να μετουσιώσει το απλό και τετριμμένο σε αισθητική εμπειρία. Η γραφή του Κώστα Μαυρουδή χαρακτηρίζεται από λεπτή ειρωνεία, από έναν διάχυτο σκεπτικισμό για την ανθρώπινη φύση και την πορεία της Ιστορίας, και βέβαια από προσήλωση στην αισθητική διάσταση της ζωής.

Στουτγάρδη, Πεντηκοστή 1929: Η αστυνομία στήνει οδοφράγματα, τα μαγαζιά της πόλης έχουν ξεπουλήσει ό,τι λουκέτο διέθεταν. Ο Γκρέγκορ Γκογκ (Gregor Gog, 1891-1945), γνωστός σε κάθε γωνιά της Γερμανίας ως ο «Βασιλιάς των Πλανόβιων», συγκεντρώνει όλους τους περιπλανώμενους, γυναίκες και άντρες, στο Διεθνές Συνέδριο Πλανόβιων και κηρύσσει την «εφ’ όρου ζωής γενική απεργία». Δύο χρόνια νωρίτερα ο Γκογκ, ναυτικός, κηπουρός και συγγραφέας, είχε ιδρύσει την «Αδελφότητα των Πλανόβιων» με σκοπό να βοηθήσει τους άστεγους και να τους οργανώσει πολιτικά. Μια ιστορία υπό την μορφή graphic novel για τη φτώχεια και την ελπίδα, για τη φιλία και τη διαμαρτυρία – και ένα ξεχασμένο κεφάλαιο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης.

Ο Άντζελο, ένα καταζητούμενο μέλος της κοινότητας του ταξιδιού, όπως αυτοαποκαλούνται στη Γαλλία οι Ρομά, σκοτώνεται στο οικογενειακό αγρόκτημα κατά τη διάρκεια μιας αστυνομικής επιχείρησης από επίλεκτη και βαριά οπλισμένη μονάδα. Οι δυνάμεις της τάξης επικαλούνται λόγους νόμιμης άμυνας και ισχυρίζονται ότι τηρήθηκαν όλες οι προβλεπόμενες διαδικασίες. Οι συγγενείς του θύματος, που βρίσκονταν ακινητοποιημένοι στο έδαφος και δεμένοι με χειροπέδες, αμφισβητούν την αστυνομική εκδοχή. Η έρευνα που διεξάγεται δικαιώνει τους αστυνομικούς. Η αδελφή του θύματος συγκροτεί μια επιτροπή αγώνα για τη δικαίωση του αδελφού της, διεκδικώντας δικαιοσύνη και αλήθεια. Το βιβλίο, που κινείται στα όρια ιστορίας και λογοτεχνίας, ανιχνεύει τη λειτουργία του δικαστικού μηχανισμού και περιγράφει πόσο σχετικές είναι οι έννοιες της αλήθειας και του ψεύδους.