Τα ταξίδια τους αιδεσιμότατου Όλαφουρ Έγκιλσον: Οι μαρτυρίες ενός Ισλανδού αιχμαλώτου

Η ταξιδιωτική λογοτεχνία έχει μία μακρά ιστορία που χάνεται στα βάθη του χρόνου, αν και ένας από τους πρώτους συγγραφείς ταξιδιωτικών απομνημονευμάτων ήταν ο γεωγράφος-περιηγητής Παυσανίας, κατά τον 2ο αιώνα μ.Χ.. Αρκετούς αιώνες αργότερα, το «Ταξίδι στην Ουαλία» (1191) και η «Περιγραφή της Ουαλίας» (1194) του Τζέραλντ της Ουαλίας ξεχωρίζουν μαζί με τα ταξιδιωτικά ημερολόγια του Μάρκο Πόλο (1254-1354), που κατέγραψε λεπτομερώς τα ταξίδια του στον γνωστό κόσμο. Και βέβαια, στην πρώιμη σύγχρονη περίοδο, το «Ημερολόγιο μιας περιήγησης στις Εβρίδες» του Τζέημς Μπόσγουελ (1786) συνέβαλε σημαντικά στη διαμόρφωση των ταξιδιωτικών απομνημονευμάτων ως είδος.

Εάν αναλογισθεί κανείς, ότι η δύναμη της λογοτεχνίας δεν βρίσκεται τόσο στις ιδέες που διατυπώνει, όσο στον τρόπο που αναδεικνύει τις λεπτομέρειες και φωτίζει τις εκάστοτε ιδιαιτερότητες, τότε η περιήγηση, η περιπλάνηση, το ταξίδι για τον συγγραφέα δεν είναι απλώς το μέσον για να αποτυπώσει μνημεία πολιτισμού. Σταθερή επιδίωξή του γίνεται η αποκάλυψη -μέσα από το ταξίδι- των προβολών δικών του εμπειριών και βιωμάτων.

Υπ’ αυτή την έννοια, λοιπόν, ο κόσμος του ταξιδιώτη συγγραφέα είναι -κατά κανόνα- βαθύτατα υποκειμενικός. Και αυτό επειδή, πίσω από τις προσωπικές εμπειρίες του περιηγητή, κρύβονται οι ιδέες του για τον κόσμο που επισκέπτεται. Σε κάθε περίπτωση, ένα αφήγημα περιήγησης έχει εκ φύσεως αρκετές ιδιομορφίες: Πολλοί συγγραφείς ανακαλύπτουν στην ταξιδιωτική φόρμα μία υψηλής αισθητικής εκδοχή του δημοσιογραφικού ρεπορτάζ, ενώ δεν είναι λίγοι εκείνοι που αναμετρώνται με μία λυρική εκδοχή του δοκιμίου.

Όταν, για παράδειγμα ο Ζαν Κοκτώ συνέτασσε ένα δικό του «Γύρο του κόσμου σε 80 ημέρες», δημιουργούσε ένα ασυνήθιστο ταξιδιωτικό χρονικό μέσα από μία εξαιρετική ποιητική ευαισθησία και οξυδέρκεια. Αλλά, ήταν με τα «Ταξίδια» του σερ Τζον Μάμτεβιλ, πολύ νωρίτερα, στα μέσα περίπου του 14ου αιώνα, στα οποία η λογοτεχνία της περιπλάνησης θα αποκτούσε ιδιαίτερη σημασία.

Παρόλο που –αρχικά- έδιναν την εντύπωση οδηγού για το προσκύνημα στους Άγιους Τόπους, σύντομα απέκτησαν την αξία μιας «γεωγραφικής» Βίβλου. Ο Μάντεβιλ συνδύαζε –κυριολεκτικά, πρωτοπορώντας- στοιχεία θρησκευτικού ενδιαφέροντος με πρακτικές συμβουλές για δρόμους και αξιοθέατα, και ανθρωπολογικές παρατηρήσεις για τα ήθη και τα έθιμα των διαφόρων χωρών που επισκεπτόταν. Πάντως, η ταξιδιωτική λογοτεχνία, σταδιακά,  θα αποκτούσε μία δική της ιδιότυπη μυθολογία με θέατρο δράσης τα σύγχρονα αστικά τοπία.

Ο σπουδαίος Γάλλος ποιητής και στοχαστής Κάρολος Μπωντλέρ απέδωσε -όσο κανένας άλλος- όλη τη σύγχρονη ευαισθησία με μελανά χρώματα. Είδε πρώτος στη θέση της φύσης την μεγαλούπολη και αποθέωσε μία «ψυχρή και δυσοίωνη ομορφιά», τοποθετώντας έναν ολόκληρο κόσμο του περιθωρίου στην κεντρική σκηνή. Μάλιστα, ήταν εκείνος που εισήγαγε τον όρο «flaneur» που σημαίνει «περιπατητής», αυτός δηλαδή που διασχίζει την πόλη με απώτερο στόχο να τη βιώσει, να την καταλάβει, να τη διερευνήσει – στα μέσα του 19ου αιώνα.

Εκείνη την εποχή, περίπου, θα ξεκινούσε και το μεγάλο ταξίδι του Σατωμπριάν στην Ανατολή – στις 13 Ιουλίου του 1806, από το Παρίσι στην Ελλάδα και την Κωνσταντινούπολη. Το περίφημο «Οδοιπορικό» μας δίνει τις εντυπώσεις ενός χαρισματικού συγγραφέα για την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Η περιήγηση στους τόπους της ελληνικής αρχαιότητας, η αναζήτηση και περιγραφή των αρχαίων ερειπίων, οι εντυπώσεις από τους σύγχρονους Έλληνες, θα αποτελούσαν την πρώτη ύλη ενός προτύπου ταξιδιωτικής λογοτεχνίας.

Ένας άλλος διάσημος Γάλλος συγγραφέας, ο Θεόφιλος Γκωτιέ, αποβιβάζεται, το 1852 στην Κωνσταντινούπολη, όπου θα δημιουργούσε ένα πρότυπο λογοτεχνικής προσέγγισης του ταξιδιού. Και, πράγματι, η «Κωνσταντινούπολη» (1852) του Γκωτιέ, είναι διαποτισμένη από μια διάχυτη νοσταλγία για έναν κόσμο που χάνεται, με τον συγγραφέα να διασπείρει επιδέξια στο κείμενό του πολυποίκιλες φιλολογικές και μυθολογικές αναφορές – δημιουργώντας ένα ακόμη υπόδειγμα ταξιδιωτικής λογοτεχνίας.

Δεν είναι τυχαίο, όμως, που ο σημαντικότερος συγγραφέας ο οποίος πατώντας στέρεα πάνω σε αυτήν την λογοτεχνική παράδοση θα την μετεξέλισσε -όσο κανένας άλλος- στη σύγχρονη εποχή, είναι ο Πάτρικ Λη Φέρμορ (1915-2011)  – και αυτό γιατί κατάφερνε να συνδυάζει σχεδόν τα πάντα: λογοτεχνικό ύφος, βίωμα, γνώσεις, αφομοιωμένες φιλολογικές απηχήσεις, γνήσιο λαογραφικό ενδιαφέρον, μία ασυνήθιστη παρατηρητικότητα, ανυπόκριτο σεβασμό για τα νέα αντικρίσματα, ποικίλες μυθολογικές αναφορές, αλλά και καμία διάθεση μυθοποίησης. Μία θρυλική φυσιογνωμία των γραμμάτων (και όχι μόνο) που έμελλε να συνδεθεί με την Ελλάδα.

Με την πάροδο του χρόνου, η μελέτη της ιστορίας της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας δεν έπαψε να διευρύνεται μέσα από έργα λιγότερα γνωστά, τα οποία είναι βέβαιο ότι θα πάρουν τη θέση που τους αξίζει στη διαμόρφωσή της. Ένα τέτοιο έργο είναι «Τα ταξίδια τους αιδεσιμότατου Όλαφουρ Έγκιλσον», ένα κλασσικό έργο της ισλανδικής γραμματείας, το οποίο ωστόσο μέχρι πρόσφατα δεν είχε μεταφρασθεί σε άλλες γλώσσες – συμπεριλαμβανομένης, φυσικά, της ελληνικής.

Η Ισλανδία είναι μία από τις ελάχιστες χώρες στον κόσμο που δεν είχε πολεμικές συγκρούσεις στο έδαφός της. Όμως, ακόμα και σήμερα οι λιγοστοί κάτοικοί της αναφέρονται (με δέος) στην μοναδική φορά που δέχτηκαν επίθεση από το εξωτερικό: Το καλοκαίρι του 1627 Βέρβεροι κουρσάροι από την Βόρειο Αφρική επέδραμαν στην Ισλανδία, σκότωσαν δεκάδες ανθρώπους και αιχμαλώτισαν περισσότερους από τετρακόσιους, τους οποίους μετέφεραν στο Σαλέ και στο Αλγέρι για να τους πουλήσουν ως σκλάβους.

 Ανάμεσα στους αιχμαλώτους που πήραν στο Αλγέρι ήταν ο αιδεσιμότατος Όλαφουρ Έγκιλσον, ένας λουθηρανός ιερέας περίπου εξήντα ετών, η νεαρή σύζυγός του και δύο παιδιά τους, ένα νήπιο και ένα ανήλικο. Ο αιδεσιμότατος Όλαφουρ έγραψε ένα χρονικό των εμπειριών του, τόσο ως αιχμαλώτου όσο και ως ταξιδιώτη, καθώς στη συνέχεια των περιπετειών του, ταξίδεψε μόνος από το Αλγέρι στην Δανία σε μια προσπάθεια να συλλέξει χρήματα ώστε να εξαγοράσει με λύτρα την οικογένειά του.

Εκτός από την συγκλονιστική, συγκινητική αφήγηση του αιδεσιμότατου Όλαφουρ αυτό το εκπληκτικό -από κάθε άποψη- βιβλίο περιλαμβάνει λεπτομερείς αναφορές σχετικά με την επιδρομή των Βερβέρων κουρσάρων, βασισμένες σε οδυνηρές αφηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων, καθώς και μια συλλογή επιστολών που γράφτηκαν από αιχμαλώτους Ισλανδούς στο Αλγέρι. Πάνω απ’ όλα, όμως, τα «Ταξίδια του αιδεσιμότατου Όλαφουρ Έγκιλσον» αποτελούν ένα πολύτιμο ντοκουμέντο που παρουσιάζει τις προσωπικές οπτικές και εκμυστηρεύσεις του συγγραφέα για τα ιστορικής αξίας γεγονότα.

 Ο Όλαφουρ περιγράφει με συναισθηματική αμεσότητα τα βάσανά του, ενώ η αφήγησή του και οι επιστολές του -που σταχυολογούνται με μία πληθώρα χαρτών και χαρακτικών της εποχής- συνθέτουν μια αποκαλυπτική εικόνα της Ευρώπης και της Βορείου Αφρικής των αρχών του 17^ου αιώνα.

 Η υποκειμενική εμπειρία του ταξιδευτή, μαζί με την οδύνη και αγωνία του για επιβίωση, ισορροπούν υπέροχα -σχεδόν διαισθητικά- με γοητευτικές αναφορές που συναποτελούν έναν αμύθητο πλούτο ιστορικών, κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και θρησκευτικών λεπτομερειών.

 Και όλα αυτά, μέσα από ένα αυθεντικό κείμενο-μαρτυρία μακριά από την συνήθη νοσταλγία μιας αλλοτινής εποχής και την -συχνά εύκολη- μελαγχολία της παρακμής, για να αποκαλύψει τα μισοκρυμμένα ίχνη ενός αινιγματικού, συχνά ακατανόητου και –αναμφίβολα- τρομακτικού παρελθόντος…

ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΙΤΡΙΝΑ

Ο Άρης Χειµωνίτης, νεαρός φιλόλογος στην Αθήνα της δεκαετίας του ’90, γιος γνωστού αρχιτέκτονα και µιας αφοσιωµένης διορθώτριας λογοτεχνικών βιβλίων, έχει πρόσφατα εγκαταλείψει την οικογενειακή εστία και φιλοδοξεί να γίνει συγγραφέας. Κάθε βεβαιότητά του, όµως, για τη ζωή θα διασαλευτεί όταν θα ανακαλύψει τη δράση της µητέρας του στη διάρκεια της δικτατορίας, γεγονός που θα συµβάλει στην πνευµατική του ενηλικίωση. Καταλυτικά επίσης θα τον επηρεάσουν δύο άντρες και οι αλλόκοτες ιστορίες τους στις οποίες κυριαρχούν η Ιταλία του ’60, ο Νίκος Γκάτσος και το καφέ Μπραζίλιαν, ένας µεγάλος και συγκινητικός έρωτας και µια επονείδιστη προδοσία. Ένα µυθιστόρηµα για τις αποσιωπήσεις της Ιστορίας και το πώς τα τραύµατα περνούν από γενιά σε γενιά, για το δέος προς το παρελθόν που µπορεί να γίνει βρόγχος ή εφαλτήριο, για την αναζήτηση της προσωπικής ταυτότητας µέσα από «τις ιστορίες των άλλων».

 Ο ρόλος της εμπορικής δραστηριότητας είναι κομβικός για την οικονομική λειτουργία και την κοινωνική δομή της οικονομίας της αγοράς. Στο λιανικό εμπόριο αποκρυσταλλώνονται ιστορικά όλες οι μεταβολές που διαμόρφωσαν τη σημερινή εικόνα της οικονομίας. Είναι ένας κλάδος σε «διαρκή κίνηση», που συνεχώς μετασχηματίζεται λόγω είτε ενδογενών είτε εξωγενών παραγόντων (π.χ. Covid-19). Οι μετασχηματισμοί αυτοί έχουν αποτύπωμα στην κλαδική και χωρική διάρθρωσή του, όπως επίσης και στη λειτουργική εσωτερική διάρθρωση των επιχειρήσεων. Ο παρών τόμος επιχειρεί να εξετάσει τις πτυχές των κρίσιμων μετασχηματισμών στο λιανικό εμπόριο, τόσο μέσα από τη θεωρητική επισκόπηση, όσο και από την αξιοποίηση πραγματολογικών δεδομένων και στοιχείων. Επενδύοντας στη διεπιστημονικότητα, συνδέει τα ιστορικά στοιχεία για το λιανικό εμπόριο με τις οικονομικές, τεχνολογικές και τις ευρύτερες κοινωνικές προκλήσεις και επιχειρεί να διερευνήσει τις σημαντικές παραμέτρους της εμπορικής δραστηριότητας. Παράλληλα, εστιάζει και στην ελληνική περίπτωση αναδεικνύοντας τη σημασία του κλάδου του λιανικού εμπορίου στην οικονομική λειτουργία και την αναπαραγωγή της κοινωνικής δομής. 

Ως παιδί, ο Αλι Νιούμαν έφυγε από το μπαντουστὰν των ΚουαΖουλού, για να γλιτώσει από την πολιτοφυλακή, η οποία βρισκόταν σε πόλεμο με το τότε παράνομο Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο. Ακόμη και η μητέρα του, η μόνη από την οικογένεια που επέζησε, δεν γνώριζε τί του είχε συμβεί… Τώρα, επικεφαλής της εγκληματολογικής αστυνομίας στο Κέηπ Τάουν, την πόλη-βιτρίνα της Νότιας Αφρικής, ο Νιούμαν έχει να αντιμετωπίσει δύο μεγάλες μάστιγες: τη βία και το έιτζ, στα οποία η χώρα σπάει κάθε ρεκόρ. Τα πράγματα χειροτερεύουν όταν μια κοπέλα βρίσκεται άγρια δολοφονημένη στον Βοτανικό Κήπο του Κίρστενμπος. Ένα ναρκωτικό άγνωστης σύνθεσης φαίνεται να είναι η αιτία της δολοφονίας. Ο Νιούμαν, ο οποίος διεξάγει έρευνα στις κωμοπόλεις για την επίθεση στη μητέρα του, στέλνει παράλληλα τον Μπράιαν Έπκην, το δεξί του χέρι, και τον νεαρό Φλέτσερ στα ίχνη του δολοφόνου. Αλλά δεν έχουν ιδέα ποιόν κυνηγούν και πού πηγαίνουν …

 1948: Το Βερολίνο είναι αποκλεισμένο κατά τη διάρκεια ίσως της πιο επικίνδυνης φάσης του Ψυχρού Πολέμου, όταν μόνο τα αεροπλάνα μπορούσαν να εξασφαλίσουν τον ανεφοδιασμό των κατοίκων με τα αναγκαία αγαθά. Την ίδια στιγμή παιδιά που παίζουν στις όχθες του ποταμού Σπρέε βρίσκουν ένα κομμένο ανθρώπινο πόδι. Λίγες μέρες μετά, ανθρώπινα όργανα που, κατά πάσα πιθανότητα, προέρχονται από ένα δεύτερο θύμα εντοπίζονται μέσα σε ένα πλοίο. Ο επιθεωρητής Οπενχάιμερ προβληματίζεται. Πολύ σύντομα, μέσα σε ένα μισογκρεμισμένο κτίριο, θα έρθει αντιμέτωπος με ένα φριχτό σκηνικό: σε ένα τραπέζι κάθεται ένας άντρας, νεκρός, γυμνός και από ό,τι φαίνεται το σώμα του αποτελείται από διαφορετικά ανθρώπινα μέλη. Ο διαχωρισμός του Βερολίνου σε ζώνες κατοχής έχει δυσκολέψει πολύ τις έρευνες που είχαν γίνει σχεδόν αδύνατες όσο πλησίαζε ο Ψυχρός Πόλεμος. Και ο δολοφόνος φαίνεται να γνωρίζει ακριβώς ποια πλεονεκτήματα του εξασφαλίζει η τεταμένη κατάσταση…