Πού θα είμαστε σε έξι μήνες, ένα χρόνο, 10 χρόνια από τώρα;
Μένω ξύπνιος τη νύχτα και αναρωτιέμαι τι επιφυλάσσει το μέλλον για τους αγαπημένους μου. Τους ευάλωτους φίλους και συγγενείς μου. Αναρωτιέμαι τι θα συμβεί με τη δουλειά μου, παρόλο που είμαι ένας από τους τυχερούς: είμαι σε πληρωμένη αναρρωτική άδεια και μπορώ να δουλεύω εξ αποστάσεως.
Γράφω αυτό το κείμενο από το Ηνωμένο Βασίλειο, όπου εξακολουθούν να υπάρχουν αυτοαπασχολούμενοι φίλοι μου που έχουν πολλούς μήνες να δουν κάποια αμοιβή, φίλοι που έχουν ήδη χάσει τη δουλειά τους. Το συμβόλαιο που πληρώνει το 80% του μισθού μου λήγει τον Δεκέμβριο. Ο κορονοϊός πλήττει ανυπολόγιστα την οικονομία. Θα προσλαμβάνει κανείς όταν θα χρειάζομαι εργασία;
Υπάρχει μια σειρά πιθανών μελλοντικών εξελίξεων, οι οποίες εξαρτώνται από το πώς ανταποκρίνονται οι κυβερνήσεις και η κοινωνία στον κορονοϊό και τα οικονομικά του επακόλουθα. Ας ελπίσουμε ότι θα χρησιμοποιήσουμε αυτήν την κρίση για να ξαναχτίσουμε, να παράγουμε κάτι καλύτερο και πιο ανθρώπινο. Μπορεί όμως τα πράγματα να πάνε και προς την αντίθετη μεριά και να βρεθούμε σε χειρότερη κατάσταση.
Νομίζω ότι μπορούμε να κατανοήσουμε την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε – και σε ποια κατάσταση μπορεί να βρεθούμε στο μέλλον μας – εξετάζοντας άλλες κρίσεις. Η έρευνά μου επικεντρώνεται στα βασικά στοιχεία της σύγχρονης οικονομίας: παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού, μισθοί και παραγωγικότητα.
Εξετάζω τον τρόπο με τον οποίο η οικονομική δυναμική συμβάλλει σε προκλήσεις όπως η κλιματική αλλαγή και τα χαμηλά επίπεδα ψυχικής και σωματικής υγείας μεταξύ των εργαζομένων. Έχω υποστηρίξει ότι χρειαζόμαστε ένα πολύ διαφορετικό είδος οικονομίας εάν θέλουμε να οικοδομήσουμε ένα κοινωνικά δίκαιο και οικολογικά υγιές μέλλον. Αυτό δεν ήταν ποτέ πιο προφανές απ’ όσο είναι τώρα που βρισκόμαστε μπροστά στην απειλή του Covid-19.
Ο τρόπος που αντιμετωπίζουμε την πανδημία του Covid-19 είναι απλά η ενίσχυση της δυναμικής που οδηγεί σε άλλες κοινωνικές και οικολογικές κρίσεις: την ιεράρχηση ενός τύπου αξίας σε σχέση με άλλους. Αυτή η δυναμική έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην προώθηση της παγκόσμιας ανταπόκρισης απέναντι στον Covid-19.
Έτσι, καθώς οι τα όπλα απέναντι στον ιό εξελίσσονται, πώς θα εξελιχθεί άραγε το οικονομικό μας μέλλον;
Από οικονομική άποψη, υπάρχουν τέσσερα πιθανά μέλλοντα: μια κάθοδος στη βαρβαρότητα, ένας ισχυρός κρατικός καπιταλισμός, ένας ριζοσπαστικός κρατικός σοσιαλισμός και μια μεταμόρφωση σε μια μεγάλη κοινωνία που βασίζεται στην αμοιβαία ενίσχυση και βοήθεια.
Και οι τέσσερις αυτές εκδοχές είναι απολύτως πιθανές, αν όχι εξίσου επιθυμητές.
Οι μικρές αλλαγές δεν είναι αρκετές
Ο κορονοϊός, όπως και η κλιματική αλλαγή, είναι εν μέρει προβλήματα της οικονομικής μας δομής. Παρόλο που και τα δύο φαίνονται να είναι «περιβαλλοντικά» ή «φυσικά» προβλήματα, είναι κοινωνικά καθοδηγούμενα. Ναι, η αλλαγή του κλίματος προκαλείται από ορισμένα αέρια που απορροφούν θερμότητα, αλλά αυτή είναι μια πολύ ρηχή εξήγηση. Για να κατανοήσουμε πραγματικά την αλλαγή του κλίματος, πρέπει να κατανοήσουμε τους κοινωνικούς λόγους που μας κάνουν να εκπέμπουμε αέρια του θερμοκηπίου.
Ομοίως και με τον Covid-19. Ναι, η άμεση αιτία είναι ο ιός, αλλά η διαχείριση των επιπτώσεών του απαιτεί να κατανοήσουμε την ανθρώπινη συμπεριφορά και το ευρύτερο οικονομικό της πλαίσιο.
Η αντιμετώπιση τόσο του Covid-19 όσο και της αλλαγής του κλίματος είναι πολύ πιο εύκολη εάν μειωθεί η μη ουσιώδης οικονομική δραστηριότητα. Για την κλιματική αλλαγή, αυτό σημαίνει ότι παράγονται λιγότερα πράγματα, καταναλώνεται λιγότερη ενέργεια και εκπέμπονται λιγότερα αέρια του θερμοκηπίου. Η επιδημιολογία του Covid-19 εξελίσσεται ταχέως, αλλά η λογική στον πυρήνα της είναι εξίσου απλή. Οι άνθρωποι αναμιγνύονται και μεταδίδουν λοιμώξεις. Αυτό συμβαίνει στα νοικοκυριά, στους χώρους εργασίας και στις διαδρομές που κάνουμε. Η μείωση αυτής της ανάμειξης είναι πιθανό να μειώσει τη μετάδοση από άτομο σε άτομο και να οδηγήσει σε λιγότερες περιπτώσεις νοσούντων συνολικά.
Η μείωση της επαφής μεταξύ των ανθρώπων πιθανώς βοηθά και με άλλες στρατηγικές ελέγχου. Μια κοινή στρατηγική ελέγχου για τις εστίες μολυσματικών ασθενειών είναι η παρακολούθηση επαφών των νοσούντων και η απομόνωση. Αυτό είναι πιο αποτελεσματικό όταν εντοπίζεται υψηλό ποσοστό επαφών. Όσο λιγότερες επαφές έχει ένα άτομο, τόσο λιγότεροι πρέπει να εντοπιστούν.
Μπορούμε να δούμε από το παράδειγμα της Ουχάν, ότι τέτοιου είδους μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης, αλλά και το κλείσιμο επιχειρήσεων με πολύ κόσμο, είναι αποτελεσματικά. Η πολιτική οικονομία είναι χρήσιμη για να κατανοήσουμε γιατί δεν είχαν εισαχθεί τέτοια μέτρα νωρίτερα στις ευρωπαϊκές χώρες (κυρίως το Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ).
Απολύμανση στο Ιράν. EPA/ABEDIN TAHERKENAREH
Μια εύθραυστη οικονομία
Το κλείσιμο των πάντων ασκεί πίεση στην παγκόσμια οικονομία. Αντιμετωπίζουμε μια σοβαρή ύφεση. Αυτή η πίεση οδήγησε μερικούς ηγέτες χωρών να ζητήσουν τη χαλάρωση στα μέτρα που αφορούν την καραντίνα.
Τα οικονομικά της κατάρρευσης είναι αρκετά απλά. Οι επιχειρήσεις υπάρχουν για να να βγάζουν κέρδος. Εάν δεν μπορούν να παράγουν, δεν μπορούν να πουλήσουν πράγματα. Αυτό σημαίνει ότι δεν θα έχουν κέρδη, πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορούν να έχουν εργαζόμενους. Οι επιχειρήσεις μπορούν – και πολλές το κάνουν κιόλας (για σύντομες χρονικές περιόδους) – να συνεχίσουν να κρατούν στο δυναμικό τους εργαζόμενους που δεν χρειάζονται άμεσα: θέλουν να είναι σε θέση να ανταποκριθούν στη ζήτηση όταν η οικονομία ανακάμψει ξανά. Αλλά, αν τα πράγματα αρχίσουν να φαίνονται πολύ άσχημα, τότε δεν θα το κάνουν.
Έτσι, περισσότεροι άνθρωποι χάνουν τη δουλειά τους ή φοβούνται ότι θα χάσουν τη δουλειά τους και αγοράζουν λιγότερα αγαθά. Και ολόκληρος ο κύκλος ξεκινά και πάλι, οδηγώντας την οικονομία σε ύφεση.
Σε μια κανονική κρίση, η συνταγή για την επίλυση του προβλήματος είναι απλή – η κυβέρνηση ξοδεύει μέχρι να αρχίσουν οι άνθρωποι να καταναλώνουν και να εργάζονται ξανά, αλλά οι συνήθεις παρεμβάσεις δεν θα λειτουργήσουν εδώ επειδή δεν θέλουμε να ανακάμψει η οικονομία (τουλάχιστον όχι, αμέσως). Το όλο θέμα με το κλείσιμο των περισσότερων επιχειρήσεων είναι να σταματήσουν οι άνθρωποι να πηγαίνουν στη δουλειά, ώστε να σταματήσει η εξάπλωση της αρρώστιας.
Μια πρόσφατη μελέτη επεσήμανε ότι η άρση των μέτρων στην Ουχάν πιο νωρίς απ’ όσο θα έπρεπε, θα μπορούσε να κάνει την Κίνα να βιώσει μια δεύτερη κορύφωση της πανδημίας.
Όπως έγραψε και ο οικονομολόγος Τζέιμς Μίντγουεϋ, η σωστή απάντηση στον Covid-19 δεν είναι η οικονομία του πολέμου – με μαζική αναβάθμιση της παραγωγής, μάλλον, χρειαζόμαστε μια οικονομία «αντιπολεμική» και μια μαζική αποκοπή της παραγωγής. Και αν θέλουμε να είμαστε πιο ανθεκτικοί στις πανδημίες στο μέλλον (και για να αποφύγουμε τις χειρότερες κλιματικές αλλαγές) χρειαζόμαστε ένα σύστημα ικανό να περιορίσει την παραγωγή με τρόπο που να μην σημαίνει την απώλεια βιοπορισμού.
Επομένως, αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια διαφορετική οικονομική νοοτροπία. Έχουμε την τάση να σκεφτόμαστε την οικονομία ως τον τρόπο που αγοράζουμε και πουλάμε αγαθά, κυρίως καταναλωτικά, αλλά δεν είναι αυτό που είναι ή που πρέπει να είναι μια οικονομία. Στον πυρήνα της, η οικονομία είναι ο τρόπος που παίρνουμε τους πόρους μας και τους μετατρέπουμε στα αγαθά που χρειαζόμαστε για να ζήσουμε. Με αυτόν τον τρόπο, μπορούμε να αρχίσουμε να εντοπίζουμε περισσότερες ευκαιρίες για έναν διαφορετικό τρόπο ζωής, που μας επιτρέπει να παράγουμε λιγότερα αγαθά χωρίς να αυξάνεται η δυστυχία.
Εγώ και άλλοι οικολογικοί οικονομολόγοι, ασχολούμαστε εδώ και πολύ καιρό με το ζήτημα του πώς μπορούμε να παράγουμε λιγότερα, με κοινωνικά δίκαιο τρόπο, διότι η πρόκληση της παραγωγής λιγότερων είναι επίσης καίριας σημασίας για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.
Όσο περισσότερο παράγουμε, τόσο περισσότερα αέρια του θερμοκηπίου εκπέμπουμε. Λοιπόν, πώς μπορεί να μειωθεί η παραγωγή αγαθών, χωρίς να πρέπει να χάσουν οι άνθρωποι τις δουλειές τους;
Οι προτάσεις μας περιλαμβάνουν τη μείωση της διάρκειας της εβδομάδας εργασίας ή θα μπορούσε να επιτραπεί στους υπαλλήλους να εργάζονται πιο αργά και με λιγότερη πίεση.
Κανένα από αυτά δεν ισχύει άμεσα για τον Covid-19, όπου ο στόχος είναι η μείωση της επαφής και όχι της παραγωγής, αλλά ο πυρήνας των προτάσεων είναι ο ίδιος.
Πρέπει να μειωθεί η εξάρτηση των ανθρώπων από ένα μισθό για να μπορέσουν να ζήσουν.
Το κλειδί για την κατανόηση των απαντήσεων απέναντι στον Covid-19 είναι το ερώτημα για το τι είναι η οικονομία. Επί του παρόντος, πρωταρχικός στόχος της παγκόσμιας οικονομίας είναι η διευκόλυνση της ανταλλαγής χρημάτων. Αυτό είναι που οι οικονομολόγοι ονομάζουν «ανταλλακτική αξία».
Η κυρίαρχη ιδέα του τρέχοντος συστήματος που ζούμε είναι πως η «ανταλλακτική αξία» είναι το ίδιο με την «αξία χρήσης». Βασικά, οι άνθρωποι θα ξοδέψουν χρήματα για πράγματα που θέλουν ή χρειάζονται και αυτή η δαπάνη χρήματος μας λέει κάτι για το πόσο εκτιμούν τη «χρήση» τους.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι αγορές θεωρούνται ως ο καλύτερος τρόπος για να λειτουργήσει η κοινωνία. Σας επιτρέπουν να προσαρμοστείτε και είναι αρκετά ευέλικτες, ώστε να ισοφαρίζουν την παραγωγική ικανότητα με την αξία χρήσης. Αυτό που αποδεικνύει ο Covid-19, είναι το πόσο ψευδείς είναι οι πεποιθήσεις μας για τις αγορές.
Σε ολόκληρο τον κόσμο, οι κυβερνήσεις φοβούνται ότι τα συστήματα θα διαταραχθούν ή θα επιβαρυνθούν υπερβολικά: οι αλυσίδες εφοδιασμού, η κοινωνική μέριμνα, αλλά κυρίως η υγειονομική περίθαλψη. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που συμβάλλουν σε αυτό. Αλλά ας εξετάσουμε δύο.
Πρώτον, είναι πολύ δύσκολο να βγάλετε χρήματα από πολλές από τις πιο σημαντικές κοινωνικές υπηρεσίες. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι μια σημαντική κινητήρια δύναμη των κερδών είναι η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας: να κάνουμε περισσότερα με λιγότερους ανθρώπους. Οι άνθρωποι αποτελούν μεγάλο παράγοντα κόστους σε πολλές επιχειρήσεις, ιδιαίτερα εκείνες που βασίζονται σε προσωπικές αλληλεπιδράσεις, όπως η υγειονομική περίθαλψη. Κατά συνέπεια, η αύξηση της παραγωγικότητας στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης τείνει να είναι χαμηλότερη από την υπόλοιπη οικονομία, συνεπώς το κόστος της αυξάνεται ταχύτερα από το μέσο όρο.
Δεύτερον, οι θέσεις εργασίας σε πολλές κρίσιμες υπηρεσίες δεν είναι αυτές που τείνουν να αποτιμώνται περισσότερο στην κοινωνία. Πολλές από τις καλύτερες αμειβόμενες θέσεις εργασίας υπάρχουν μόνο για τη διευκόλυνση των ανταλλαγών: για να βγάλουν χρήματα. Δεν εξυπηρετούν με ευρύτερο σκοπό στην κοινωνία. Ωστόσο, επειδή μπορούν και βγάζουν πολλά χρήματα, έχουμε πολλούς συμβούλους, έναν τεράστιο διαφημιστικό κλάδο και έναν τεράστιο χρηματοπιστωτικό τομέα.
Εν τω μεταξύ, υπάρχει μια κρίση στην υγεία και την κοινωνική φροντίδα, όπου οι άνθρωποι συχνά εξαναγκάζονται να παραιτηθούν από τις χρήσιμες θέσεις εργασίας, τις οποίες απολαμβάνουν επειδή αυτές οι θέσεις εργασίας δεν τους πληρώνουν αρκετά για να ζήσουν. Το γεγονός ότι τόσοι πολλοί άνθρωποι εργάζονται σε άσκοπες δουλειές, έχει εν μέρει να κάνει με το γεγονός ότι βρεθήκαμε απροετοίμαστοι μπροστά στον Covid-19.
Η πανδημία υπογραμμίζει ότι πολλές θέσεις εργασίας δεν είναι απαραίτητες, παρόλα αυτά όμως δεν έχουμε αρκετούς εργαζόμενους σε κρίσιμες θέσεις εργασίας, ώστε να ανταποκριθούμε όταν τα πράγματα είναι άσχημα.
Οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να εργάζονται σε άσκοπες θέσεις εργασίας, επειδή σε μια κοινωνία όπου η ανταλλακτική αξία είναι η κατευθυντήρια αρχή της οικονομίας, τα βασικά αγαθά της ζωής είναι κυρίως διαθέσιμα μέσω των αγορών. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αγοράσετε τα αγαθά αυτά και για να τα αγοράσετε χρειάζεστε ένα εισόδημα, το οποίο πρέπει να προέρχεται από μια δουλειά.
Η άλλη πλευρά αυτού του νομίσματος είναι ότι οι πιο ριζοσπαστικές (και αποτελεσματικές) ενέργειες που βλέπουμε να γίνονται ενάντια στον Covid-19 αμφισβητούν την κυριαρχία των αγορών και την ανταλλακτική αξία. Σε ολόκληρο τον κόσμο οι κυβερνήσεις αναλαμβάνουν δράσεις που πριν από τρεις μήνες έμοιαζαν αδύνατες. Στην Ισπανία, τα ιδιωτικά νοσοκομεία έχουν κρατικοποιηθεί, στο Ηνωμένο Βασίλειο, η προοπτική κρατικοποίησης διαφόρων μέσων μεταφοράς μοιάζει πια με πολύ πιθανό σενάριο και η Γαλλία δήλωσε ότι είναι έτοιμη να κρατικοποιήσει τις μεγάλες επιχειρήσεις.
Χώρες όπως η Δανία και το Ηνωμένο Βασίλειο παρέχουν στους ανθρώπους ένα εισόδημα για να τους εμποδίσουν να πάνε στη δουλειά τους. Αυτό αποτελεί ουσιαστικό μέρος ενός επιτυχημένου μοντέλου κλεισίματος των επιχειρήσεων. Αυτά τα μέτρα δεν είναι τέλεια, παρόλα αυτά, είναι μια μετατόπιση από την αρχή ότι οι άνθρωποι πρέπει να εργάζονται για να κερδίσουν το εισόδημά τους και μια κίνηση προς την ιδέα ότι οι άνθρωποι αξίζουν να μπορούν να ζήσουν ακόμα κι αν δεν μπορούν να εργαστούν.
Αυτό αντιστρέφει τις κυρίαρχες τάσεις των τελευταίων 40 ετών. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι αγορές και οι συναλλαγματικές αξίες θεωρήθηκαν ως ο καλύτερος τρόπος για τη λειτουργία μιας οικονομίας. Ως εκ τούτου, τα δημόσια συστήματα βρίσκονταν σε αυξανόμενη πίεση να εμπορεύονται, να λειτουργούν σαν να ήταν επιχειρήσεις που έπρεπε να κερδίσουν χρήματα. Ομοίως, οι εργαζόμενοι έχουν γίνει ολοένα και πιο εκτεθειμένοι στην αγορά – οι συμβάσεις μηδενικού ωραρίου, έχουν αφαιρέσει το επίπεδο προστασίας από τις διακυμάνσεις της αγοράς που παρείχε η μακροπρόθεσμη σταθερή απασχόληση.
Ο Covid-19 φαίνεται να αναστρέφει αυτή την τάση, αφού αποσύρει την υγεία από την αγορά και να την θέτει στα χέρια του κράτους. Τα κράτη παράγουν για πολλούς λόγους. Κάποιους καλούς και κάποιους κακούς λόγους, όμως, αντίθετα με τις αγορές, δεν είναι υποχρεωμένα να παράγουν αποκλειστικά την αξία τους.
Αυτές οι αλλαγές μου δίνουν ελπίδα. Μας δίνουν την ευκαιρία να σώσουμε πολλές ζωές.
Μάλιστα, υπονοούν τη δυνατότητα μακροπρόθεσμης αλλαγής που μας κάνει πιο ευτυχισμένους και μας βοηθά να αντιμετωπίσουμε την κλιματική αλλαγή. Αλλά γιατί μας πήρε τόσο πολύ καιρό να φτάσουμε εδώ; Γιατί τόσες πολλές χώρες δεν ήταν προετοιμασμένες να επιβραδύνουν την παραγωγή; Η απάντηση βρίσκεται σε πρόσφατη έκθεση της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (ΠΟΥ): δεν είχαν τη σωστή νοοτροπία.
Οι οικονομικές μας φαντασιώσεις
Έχει υπάρξει ευρεία οικονομική συναίνεση για 40 χρόνια. Αυτό έχει περιορίσει την ικανότητα των πολιτικών και των συμβούλων τους να δουν τις ρωγμές στο σύστημα ή να φανταστούν εναλλακτικές λύσεις. Αυτή η νοοτροπία οδηγείται από δύο συνδεδεμένες πεποιθήσεις:
- Η αγορά είναι αυτή που προσφέρει μια καλή ποιότητα ζωής, οπότε πρέπει να προστατεύεται.
- Η αγορά θα επανέλθει κανονικά μετά από σύντομες περιόδους κρίσης.
Αυτές οι απόψεις είναι κοινές σε πολλές χώρες της Δύσης. Αλλά είναι πιο ισχυρές στο Ηνωμένο Βασίλειο και στις ΗΠΑ, οι οποίες μοιάζουν και οι δυο να μην είναι καλά προετοιμασμένες να αντιμετωπίσουν την πανδημία του κορονοϊού.
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι παρευρισκόμενοι σε μια ιδιωτική μάζωξη, έδωσαν πληροφορίες σχετικά με την προσέγγιση του πρωθυπουργού της χώρας απέναντι στον Covid-19 με τα εξής λόγια: «ανοσία της αγέλης και προστασία της οικονομίας κι αν αυτό σημαίνει ότι κάποιοι συνταξιούχοι θα πεθάνουν, πολύ κακό γι’ αυτούς». Η κυβέρνηση έχει αρνηθεί αυτούς τους ισχυρισμούς, αλλά αν είναι αλήθεια, δεν πρέπει να αποτελεί έκπληξη. Σε μια κυβερνητική εκδήλωση, τις πρώτες μέρες της πανδημίας, ένας ανώτερος δημόσιος υπάλληλος μου είπε: «Αξίζει την οικονομική αναστάτωση; Αν κοιτάξετε την αποτίμηση της αξίας μιας ζωής, ίσως όχι».
Αυτή η άποψη είναι ενδημική σε μια συγκεκριμένη τάξη της ελίτ και συνοψίζεται στα λόγια ενός αξιωματούχου στο Τέξας, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι πολλοί ηλικιωμένοι θα προτιμούσαν να πεθάνουν, αντί να δουν τις ΗΠΑ να βυθίζονται σε οικονομική ύφεση. Αυτή η άποψη θέτει σε κίνδυνο πολλούς ευάλωτους ανθρώπους (όχι όλοι οι ευάλωτοι άνθρωποι είναι ηλικιωμένοι) και όπως έχω προσπαθήσει να διατυπώσω και εδώ, είναι μια ψευδής επιλογή.
Ένα από τα πράγματα που θα μπορούσε να επιτύχει η κρίση του Covid-19 είναι η επέκταση αυτής της οικονομικής φαντασίωσης. Καθώς οι κυβερνήσεις και οι πολίτες λαμβάνουν μέτρα που πριν από τρεις μήνες φάνταζαν αδύνατα, οι ιδέες μας για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο κόσμος ίσως αλλάξουν με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Ας δούμε πού θα μπορούσε να μας οδηγήσει αυτή η επανα-φαντασίωση.
Τέσσερις διαφορετικές πράξης του μέλλοντος
Για να μας βοηθήσω να «επισκεφθούμε» το μέλλον, θα χρησιμοποιήσω μια παλιά τεχνική από το πεδίο των μελλοντικών σπουδών. Παίρνετε δύο παράγοντες που πιστεύετε ότι θα είναι σημαντικοί στην καθοδήγηση του μέλλοντος και φαντάζεστε τι θα συμβεί κάτω από διαφορετικούς συνδυασμούς αυτών των παραγόντων.
Οι παράγοντες που θέλω να χρησιμοποιήσω είναι η αξία και ο συγκεντρωτισμός. Η αξία αναφέρεται σε οτιδήποτε λειτουργεί ως κατευθυντήρια αρχή της οικονομίας μας. Χρησιμοποιούμε τους πόρους μας για να μεγιστοποιήσουμε τις ανταλλαγές και τα χρήματα, ή τους χρησιμοποιούμε για να μεγιστοποιήσουμε την ποιότητα της ζωής μας; Ο συγκεντρωτισμός αναφέρεται στους τρόπους με τους οποίους οργανώνονται τα πράγματα, είτε από πολλές μικρές μονάδες είτε από μία μεγάλη κυβερνητική δύναμη. Μπορούμε να οργανώσουμε αυτούς τους παράγοντες σε ένα δίκτυο, το οποίο στη συνέχεια μπορεί να συμπληρωθεί με σενάρια. Επομένως, μπορούμε να σκεφτούμε τι μπορεί να συμβεί αν προσπαθήσουμε να αντιμετωπίσουμε τον κορονοϊό με τους ακόλουθους τέσσερις ακραίους συνδυασμούς:
- Κρατικός καπιταλισμός: κεντρική αντίδραση, προτεραιότητα στην ανταλλακτική αξία
- Βαρβαρότητα: αποκεντρωμένη αντίδραση, προτεραιότητα στην ανταλλακτική αξία
- Κρατικός σοσιαλισμός: κεντρική αντίδραση, προτεραιότητα στην προστασία της ζωής
- Αμοιβαία ενίσχυση: αποκεντρωμένη αντίδραση, προτεραιότητα στην προστασία της ζωής.
Κρατικός Καπιταλισμός
Ο κρατικός καπιταλισμός είναι η κυρίαρχη απάντηση που βλέπουμε σε ολόκληρο τον κόσμο αυτή τη στιγμή. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ισπανία και η Δανία.
Η κρατική καπιταλιστική κοινωνία συνεχίζει να επιδιώκει την ανταλλακτική αξία ως το καθοδηγητικό φως της οικονομίας. Ωστόσο, αναγνωρίζει ότι οι αγορές σε κρίση απαιτούν υποστήριξη από το κράτος. Δεδομένου ότι πολλοί εργαζόμενοι δεν μπορούν να εργαστούν, επειδή είναι άρρωστοι και φοβούνται για τη ζωή τους, το κράτος στρέφεται στην ευρεία κοινωνική πρόνοια. Επίσης, εισάγει μαζικά κεϋνσιανικά κίνητρα, επεκτείνοντας την πίστωση και πραγματοποιώντας άμεσες πληρωμές προς τις επιχειρήσεις.
Η προσδοκία εδώ είναι ότι όλο αυτό θα διαρκέσει λίγο. Η πρωταρχική λειτουργία των βημάτων που έχουν ληφθεί είναι τέτοια, ώστε να επιτρέψει σε όσο το δυνατόν περισσότερες επιχειρήσεις να συνεχίσουν τις συναλλαγές τους. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, για παράδειγμα, τα τρόφιμα εξακολουθούν να διανέμονται από τις αγορές (αν και η κυβέρνηση έχει χαλαρώσει τους νόμους περί ανταγωνισμού). Όπου οι εργαζόμενοι στηρίζονται άμεσα, αυτό γίνεται με τρόπους που αποσκοπούν στην ελαχιστοποίηση της διατάραξης της κανονικής λειτουργίας της αγοράς εργασίας.
Έτσι, για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι πληρωμές προς τους εργαζόμενους πρέπει να διανέμονται από τους εργοδότες. Το μέγεθος των πληρωμών γίνεται με βάση την αξία ανταλλαγής που συνήθως δημιουργούν οι εργαζόμενοι στην αγορά και όχι τη χρησιμότητα της εργασίας τους.
Θα μπορούσε αυτό να είναι ένα επιτυχημένο σενάριο;
Ενδεχομένως, αλλά μόνο αν ο Covid-19 αποδειχθεί γρήγορα ελέγξιμος. Καθώς αποφεύγεται η πλήρης απομόνωση για τη διατήρηση της λειτουργίας της αγοράς, η μετάδοση της μόλυνσης είναι πιθανό να συνεχιστεί. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, για παράδειγμα, η μη βασικές κατασκευές συνεχίζονται, αφήνοντας τους εργάτες να συναναστρέφονται ο ένας τον άλλον σε εργοτάξια. Ωστόσο, η περιορισμένη κρατική παρέμβαση θα καταστεί όλο και πιο δύσκολη να διατηρηθεί εάν αυξηθούν οι αριθμοί των νεκρών. Η αυξημένοι αριθμοί νοσούντων και νεκρών θα προκαλέσουν αναταραχές και θα εμβαθύνουν τις οικονομικές επιπτώσεις, αναγκάζοντας το κράτος να αναλάβει όλο και πιο ριζοσπαστικές ενέργειες για να προσπαθήσει να διατηρήσει τη λειτουργία της αγοράς.
Βαρβαρότητα
Αυτό είναι το πιο ζοφερό σενάριο. Η βαρβαρότητα είναι το μέλλον, εάν εξακολουθούμε να βασιζόμαστε στην ανταλλακτική αξία ως την κατευθυντήρια αρχή μας και συνεχίσουμε να αρνούμαστε να επεκτείνουμε τη στήριξη σε εκείνους που αποκλείονται από τις αγορές, λόγω ασθένειας ή ανεργίας. Περιγράφει μια κατάσταση που δεν έχουμε δει ακόμα.
Οι επιχειρήσεις διαλύονται και οι εργαζόμενοι λιμοκτονούν επειδή δεν υπάρχουν μηχανισμοί για την προστασία τους από την σκληρή πραγματικότητα της αγοράς. Τα νοσοκομεία δεν υποστηρίζονται από έκτακτα μέτρα.
Οι άνθρωποι πεθαίνουν.
Η βαρβαρότητα είναι τελικά μια ασταθής κατάσταση που καταλήγει σε καταστροφή ή μετάβαση σε ένα από τα άλλα τμήματα του δικτύου μετά από μια περίοδο πολιτικής και κοινωνικής καταστροφής.
Θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο;
Η ανησυχία είναι ότι είτε θα μπορούσε να συμβεί κατά λάθος κατά τη διάρκεια της πανδημίας ή από πρόθεση μετά την πανδημία. Το λάθος θα γίνει, εάν οι κυβερνήσεις δεν καταφέρουν να πάρουν αποφασιστικά μέτρα κατά τη διάρκεια της κορύφωσης της πανδημίας. Μπορεί να παραχθεί στήριξη στις επιχειρήσεις και στα νοικοκυριά, αλλά αυτό δεν αρκεί για να αποφευχθεί η κατάρρευση της αγοράς ενόψει της ευρείας διάδοσης του ιού και έτσι θα προκληθεί χάος. Τα νοσοκομεία μπορεί να απορροφήσουν επιπλέον κεφάλαια και προσωπικό, αλλά αν δεν είναι αρκετά, όσοι χρειάζονται θεραπεία θα διωχθούν σε μεγάλους αριθμούς.
Ενδεχομένως εξίσου σημαντική είναι η πιθανότητα μαζικής λιτότητας μετά την κορύφωση της πανδημίας και οι κυβερνήσεις επιδιώξουν να επιστρέψουν στο «φυσιολογικό». Με κάτι τέτοιο απειλείται η Γερμανία και αυτό θα ήταν καταστροφικό, επειδή η υποβάθμιση των κρίσιμων υπηρεσιών κατά τη διάρκεια λιτότητας έχει επηρεάσει την ικανότητα των χωρών να ανταποκριθούν σε αυτή την πανδημία.
Η επακόλουθη αποτυχία της οικονομίας και της κοινωνίας θα προκαλούσε πολιτικές αναταραχές, οδηγώντας στην κατάρρευση τόσο των κρατικών όσο και των κοινοτικών συστημάτων κοινωνικής πρόνοιας.
Κρατικός Σοσιαλισμός
Ο κρατικός σοσιαλισμός περιγράφει το πρώτο από τα μέλλοντα που θα μπορούσαμε να βιώσουμε με μια πολιτισμική μετατόπιση που θέτει ένα διαφορετικό είδος αξίας στην καρδιά της οικονομίας. Αυτό είναι το μέλλον, στο οποίο οδεύουμε με μια επέκταση των μέτρων που βλέπουμε σήμερα να λαμβάνονται στο Ηνωμένο Βασίλειο, την Ισπανία και τη Δανία.
Το κλειδί εδώ είναι ότι τα μέτρα όπως η κρατικοποίση των νοσοκομείων και οι πληρωμές προς τους εργαζόμενους δεν θεωρούνται εργαλεία για την προστασία των αγορών, αλλά ως τρόπος προστασίας της ίδιας της ζωής. Σε ένα τέτοιο σενάριο, το κράτος επεμβαίνει για να προστατεύσει τα τμήματα της οικονομίας που είναι απαραίτητα για τη ζωή: την παραγωγή τροφίμων, ενέργειας και καταλυμάτων για παράδειγμα, έτσι ώστε οι βασικές ανάγκες για να ζήσει κάποιος να μην είναι στα χέρια της αγοράς. Το κράτος και μοιράζει δωρεάν κατοικίες. Τέλος, παρέχει σε όλους τους πολίτες πρόσβαση σε διάφορα αγαθά, τόσο σε αυτά που θεωρούνται αναγκαία, όσο και σε οποιαδήποτε αγαθά μπορούν να παραχθούν με μειωμένο εργατικό δυναμικό.
Με αυτόν τον τρόπο οι πολίτες δεν βασίζονται πλέον στους εργοδότες ως μεσάζοντες ανάμεσα στους ίδιους και στα στα απαραίτητα αγαθά που χρειάζονται για να ζήσεις. Οι πληρωμές γίνονται απευθείας και δεν σχετίζονται με την αξία ανταλλαγής που δημιουργούν, ενώ είναι και οι ίδιες για όλους (με βάση το ότι αξίζουμε να ζούμε, απλώς και μόνο επειδή ζούμε) ή βασίζονται στη χρησιμότητα του έργου.
Οι εργαζόμενοι σε σούπερ μάρκετ, οι οδηγοί παράδοσης, οι υπάλληλοι αποθήκης, οι νοσηλευτές, οι εκπαιδευτικοί και οι γιατροί είναι οι νέοι διευθύνοντες σύμβουλοι.
Είναι πιθανό ο κρατικός σοσιαλισμός να αναδειχθεί ως συνέπεια των προσπαθειών του κρατικού καπιταλισμού και των επιπτώσεων μιας παρατεταμένης πανδημίας. Εάν σημειωθούν βαθιές οικονομικές υφέσεις και υπάρξει διαταραχή στις αλυσίδες εφοδιασμού, έτσι ώστε η ζήτηση να μην μπορεί να διασωθεί από τα τυποποιημένα κεϋνσιανά πολιτικά που βλέπουμε τώρα (η εκτύπωση χρήματος, η ευκολότερη απόκτηση δανείων κ.ο.κ.), το κράτος μπορεί να αναλάβει την παραγωγή.
Υπάρχουν κίνδυνοι σε την προσέγγιση – πρέπει να είμαστε προσεκτικοί ώστε αποφύγουμε τον αυταρχισμό, αλλά αν εφαρμοστεί σωστά, αυτή μπορεί να είναι η καλύτερη ελπίδα μας ενάντια σε μια ακραία έκρηξη του Covid-19. Μια ισχυρή κατάσταση ικανή να συγκεντρώνει τους πόρους για την προστασία των βασικών λειτουργιών της οικονομίας και της κοινωνίας.
Αμοιβαία Ενίσχυση
Η αμοιβαία ενίσχυση είναι το δεύτερο μέλλον στο οποίο υιοθετείτε η προστασία της ζωής ως κατευθυντήρια αρχή της οικονομίας. Ωστόσο, σε αυτό το σενάριο, το κράτος δεν παίρνει καθοριστικό ρόλο. Αντίθετα, άτομα και μικρές ομάδες αρχίζουν να οργανώνουν την υποστήριξη και φροντίδα μέσα στις ίδιες τις κοινότητές τους.
Ο κίνδυνος σε αυτό το σενάριο, είναι ότι οι μικρές ομάδες δεν είναι σε θέση να κινητοποιήσουν γρήγορα το είδος των πόρων που απαιτούνται για την αποτελεσματική αύξηση της ικανότητας υγειονομικής περίθαλψης, για παράδειγμα.
Ωστόσο, η αμοιβαία ενίσχυση θα μπορούσε να επιτρέψει την αποτελεσματικότερη πρόληψη της μετάδοσης, δημιουργώντας δίκτυα κοινοτικής υποστήριξης που προστατεύουν τους ευάλωτους και που φροντίζουν να διατηρούνται οι κανόνες κοινωνικής αποστασιοποίησης.
Η πιο φιλόδοξη μορφή αυτού του μέλλοντος αναδεικνύει νέες δημοκρατικές δομές. Ομαδοποιήσεις κοινοτήτων που μπορούν να κινητοποιήσουν σημαντικούς πόρους με σχετική ταχύτητα. Οι άνθρωποι γίνονται ένα για να σχεδιάσουν περιφερειακές απαντήσεις, για να μπορέσει να σταματήσει η εξάπλωση της νόσου και (εάν έχουν τις δεξιότητες) να θεραπευτούν οι ασθενείς.
Αυτό το είδος σεναρίου θα μπορούσε να προκύψει μέσα από οποιοδήποτε άλλο. Είναι μια πιθανή διέξοδος από τη βαρβαρότητα ή τον κρατικό καπιταλισμό και θα μπορούσε να υποστηρίξει τον κρατικό σοσιαλισμό. Γνωρίζουμε ότι ο στυντονισμός των κοινοτήτων έπαιξε κεντρικό ρόλο για την αντιμετώπιση της επιδημίας του Ebola στην Δυτική Αφρική και βλέπουμε ήδη τις ρίζες αυτού του μέλλοντος σήμερα στις ομάδες που οργανώνουν πακέτα φροντίδας για όσους δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση σε βασικά είδη και αγαθά. Αυτό το βλέπουμε ως αποτυχία των κρατικών τρόπων αντιμετώπισης ή μπορούμε να το δούμε ως μια πραγματιστική κοινωνική, συμπονετική απάντηση σε μια εκκρεμούσα κρίση.
Ελπίδα και Φόβος
Αυτά όλα όμως, είναι ακραία σενάρια, καρικατούρες και είναι πιθανό να αναμιχθούν το ένα με το άλλο. Ο φόβος μου είναι η μεταμόρφωση του κρατικού καπιταλισμού σε βαρβαρότητα. Η ελπίδα μου είναι ένα μείγμα κρατικού σοσιαλισμού και αμοιβαίας ενίσχυση: ένα ισχυρό, δημοκρατικό κράτος που κινητοποιεί πόρους για την οικοδόμηση ενός ισχυρότερου συστήματος υγείας, δίνει προτεραιότητα στην προστασία των ευάλωτων από τις ιδιοτροπίες της αγοράς και ανταποκρίνεται, επιτρέποντας στους πολίτες να σχηματίζουν ομάδες αμοιβαίας βοήθειας, αντί να κατέχουν θέσεις εργασίας που δεν έχουν κανένα νόημα.
Ελπίζω να είναι ξεκάθαρο ότι όλα αυτά τα σενάρια δημιουργούν έδαφος για φόβο, αλλά και για ελπίδα. Ο Covid-19 επισημαίνει σοβαρές ελλείψεις στο υπάρχον σύστημα μας. Μια αποτελεσματική απάντηση σε αυτό είναι πιθανό να απαιτήσει ριζικές κοινωνικές αλλαγές.
Έχω υποστηρίξει ότι απαιτείται μια δραστική απομάκρυνση από τις αγορές και τη χρήση των κερδών ως τον πρωταρχικό τρόπο οργάνωσης μιας οικονομίας. Το πλεονέκτημα σε αυτό είναι η πιθανότητα να οικοδομήσουμε ένα πιο ανθρώπινο σύστημα που μας κάνεις πιο ανθεκτικού εν όψει μελλοντικών πανδημιών και άλλων επικείμενων κρίσεων όπως η κλιματική αλλαγή. Η κοινωνική αλλαγή μπορεί να προέλθει από πολλά μέρη και με πολλές επιρροές.
Ένα βασικό καθήκον για όλους μας είναι να απαιτήσουμε οι αναδυόμενες κοινωνικές μορφές να προέρχονται από μια ηθική που εκτιμά τη φροντίδα, τη ζωή και τη δημοκρατία. Το κεντρικό πολιτικό καθήκον σε αυτήν την εποχή κρίσης είναι η διαβίωση και (ουσιαστικά) η οργάνωση γύρω από αυτές τις αξίες.
Ο Simon Mair είναι ερευνητής Οικολογικής Οικονομίας στο Πανεπιστημίου του Surrey. Το κείμενο δημοσιεύτηκε αρχικά στο bbc.com
