«Πρέπει να ξεκινήσουμε/ τη δεκαετία ξανά από την αρχή/ στην πορεία στράβωσε»*, έγραφε ο Luis Chaves, ένας σύγχρονος ποιητής από την Κόστα Ρίκα. Μέσα στον κοινωνικοπολιτικό αναβρασμό, από τις ραγδαίες αυξήσεις στο ρεύμα, την βενζίνη μέχρι τις πολεμικές συρράξεις, κάπου στην Κεντρική Αμερική υπάρχει μια χώρα με κατάφυτα τροπικά δάση και αποστομωτικές παραλίες, που φιλοξενεί σχεδόν 5 εκατομμύρια κατοίκους, οι οποίοι χαίρουν πολιτικής σταθερότητας, οικονομικής ευημερίας και ικανοποίησης.
Απόδειξη ότι στο Happy Planet Index η Κόστα Ρίκα έχει σκοράρει κι έχει κατακτήσει την πρωτιά, ενώ το παραπάνω γεγονός επιβεβαιώνεται ξανά από το World Happiness Report. Κάθε λίγα χρόνια, το New Economics Foundation δημοσιεύει αυτή την έκθεση, η οποία εξετάζει το προσδόκιμο ζωής, την ευημερία και την ισότητα, παρά τη στενή μέτρηση του ΑΕΠ, και συνδέει αυτά τα μέτρα μαζί με τις οικολογικές επιπτώσεις. Η Κόστα Ρίκα είναι πάντα στις πρώτες θέσεις, με την ευημερία του πληθυσμού της να βρίσκεται στο υψηλότερο 7% του κόσμου, «χτυπώντας» νούμερα ισάξια με μια οποιαδήποτε σκανδιναβική χώρα και μαρκάροντας στενά τις ΗΠΑ. Μάλλον κάτι θα κάνει σωστά. Γιατί τα καταφέρνει όλα αυτά με κατά κεφαλήν ΑΕΠ μόνο 10.000$ (9.096€), λιγότερο από το ένα πέμπτο αυτού των Ηνωμένων Πολιτειών.
Ένα βασικό συστατικό του κορμού της επιτυχίας είναι ότι η Κόστα Ρίκα συμπληρώνει φέτος 74 χρόνια από την κατάργηση του στρατού της, την 1η Δεκέμβρη του 1948, κι αυτό μοιάζει να έχει ωφελήσει κατά πολύ τους κατοίκους, καθώς έχουν πολύ καλό βιοτικό επίπεδο. Σε ολόκληρο τον πλανήτη, υπάρχουν μόνο άλλες 35 χώρες που δεν έχουν στρατό. Σημειωτέον ότι ο πόλεμος είναι από τις πιο μολυντικές βιομηχανίες. Τα έξοδα που θα πήγαιναν σε στρατιωτικές δαπάνες και μαχητικά rafale, εδώ και τρία τέταρτα του αιώνα πηγαίνουν σε παροχές υγείας για όλους τους κατοίκους, στη βελτίωση της παιδείας και στο περιβάλλον, οικοδομώντας έτσι ένα ανθεκτικό κοινωνικό δίχτυ ασφαλείας. Δεν είναι τυχαίο δηλαδή ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ταξινομεί την μικρή αυτή χώρα ως αυτή με το καλύτερο σύστημα υγείας στην Κεντρική Αμερική και το 36ο καλύτερο στον κόσμο.
Το πείραμα χωρίς στρατό ξεκίνησε όταν το 1948, ο Υπουργός Άμυνας Edgar Cardona πρότεινε την ιδέα να ξοδεύονται περισσότερα χρήματα για την εκπαίδευση και την υγεία. Η Κόστα Ρίκα έχει ιστορικό υποστήριξης από πλευράς των προέδρων για ειρήνη και επίλυση συγκρούσεων χωρίς βία. Ο πρώην πρόεδρος και βραβευμένος με Νόμπελ Ειρήνης Όσκαρ Άριας ισχυρίζεται ότι η διαπραγμάτευση είναι ο καλύτερος τρόπος για να αποφευχθεί η σύγκρουση.
«Οι στρατιωτικές λύσεις στις συγκρούσεις θα πρέπει να είναι η τελευταία, έσχατη λύση», έχει δηλώσει στο παρελθόν. «Εδώ, οι συγκρούσεις επιλύονται σε ένα τραπέζι διαπραγματεύσεων», συμπλήρωσε ο Άριας, τονίζοντας ότι «Έχουμε στα χέρια μας το μέλλον της νεολαίας της Κεντρικής Αμερικής και δεν μπορούμε να τους απογοητεύσουμε». Έτσι, η Κόστα Ρίκα παραμένει ένα ειρηνικό κράτος παρά την εντεινόμενη βία στις γειτνιάζουσες χώρες. Τα σύνορα ανάμεσα στην Κόστα Ρίκα και τον Παναμά έγιναν τα μοναδικά μη στρατιωτικοποιημένα σύνορα στον κόσμο, αφού ο Παναμάς ακολούθησε το παράδειγμα της Κόστα Ρίκα και κατάργησε τον στρατό του το 1989. Ένα κρίσιμο και χρήσιμο παράδειγμα για τον υπόλοιπο κόσμο. Γιατί όταν δεν υπάρχει ο στρατός, οι χώρες κάνουν διαπραγματεύσεις και συνάπτουν ειρηνικές σχέσεις διαρκείας.
Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, η Κόστα Ρίκα μοιάζει ιδανική. Έχει από τις πιο λειτουργικές οικονομίες στον πλανήτη, δεν έχει στρατό, προκαλεί τις λιγότερες δυνατές συνέπειες στο περιβάλλον και παράγει υψηλά στάνταρ διαβίωσης με χαμηλό ΑΕΠ. Πως τα καταφέρνει; Όπως είχαν δηλώσει στην εφημερίδα Guardian οι καθηγητές Martínez-Franzoni και Sánchez-Ancochea, όλα έχουν να κάνουν με τη δέσμευση της χώρας απέναντι στην καθολικότητα: την αρχή ότι όλα τα άτομα -ανεξάρτητα από το εισόδημά τους- έχουν ίση πρόσβαση σε γενναιόδωρες και υψηλής ποιότητας κοινωνικές υπηρεσίες ως βασικό δικαίωμά τους. Μια σειρά από προοδευτικές κυβερνήσεις έβαλε το χέρι της ώστε από τη δεκαετία του 1940 μέχρι και σήμερα να επιστρέφουν τα χρήματα πίσω στην κοινωνία.
Η Κόστα Ρίκα δείχνει ότι μπορούμε να επιτύχουμε κοινωνική πρόοδο χωρίς καθόλου μεγάλο ΑΕΠ, και επομένως χωρίς να προκαλέσουμε οικολογική κατάρρευση. Στην πραγματικότητα, στην χερσόνησο της Nicoya οι άνθρωποι ζουν περισσότερο και πιο ευτυχισμένα κι όμως είναι το φτωχότερο κομμάτι της χώρας, όσον αφορά το κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι κάτοικοι εκεί τα πάνε τόσο καλά εξαιτίας της «φτώχειας» τους,– επειδή οι κοινότητες, το περιβάλλον και οι σχέσεις τους δεν έχουν διαμελιστεί από την παραληρηματική βιομηχανική επέκταση. Ασκώντας οικοφεμινιστική κριτική στο δυτικό παράδειγμα της ανάπτυξης, η Anacristina Rossi στο βιβλίο της “The Madwoman Of Gandoca” (“La Loca De Gandoca”) δείχνει πόσα μπορεί ακόμη κι ένα γενναίο κι αποφασισμένο άτομο να καταφέρει απέναντι στα μεγάλα συμφέροντα, σώζωντας το Καταφύγιο Άγριας Ζωής κι εξερευνώντας τις λεπτές ισορροπίες μεταξύ της ανθρωπότητας και της φύσης.
Ίσως αυτή η μικρή χώρα που βρέχεται από τη μία πλευρά από την Καραϊβική και από την άλλη, από τον Ειρηνικό ωκεανό, να μπορεί να δράσει ως ένα υπόδειγμα για άλλες χώρες και να δείξει το δρόμο. Για παράδειγμα, κράτη-γίγαντες που ξοδεύουν πολλά, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ, θα πρέπει να ελαττώσουν ταχύτατα τις πελώριες και παραφουσκωμένες οικονομίες τους για να συγχρονιστούν με την οικολογία του πλανήτη. Κάτι που πρέπει να συνειδητοποιήσει ο πλανήτης είναι ότι το αντίθετο της ανάπτυξης δεν είναι η λιτότητα, αλλά το μοίρασμα αυτών που ήδη έχουμε, έτσι ώστε να σταματήσουμε να λεηλατούμε τη γη. Τα περισσότερα και μεγαλύτερα αγαθά δεν θα φέρουν ποτέ αυτό που προσφέρουν οι δυνατές κοινότητες, ο χρόνος με τους φίλους και τα πρόσωπα που αγαπάμε, ο καθαρός αέρας, οι αμόλυντες θάλασσες και η ειρήνη.
*“We have to start/ the decade over again,/ the line got twisted” (μτφ. στα αγγλικά από Latin Americal Literature Today).