Συρία: Η παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά στο στόχαστρο
Αυτές τις μέρες πληροφορηθήκαμε ότι τα δύο μεγαλύτερα νοσοκομεία στο Χαλέπι βομβαρδίστηκαν καταστροφικά από αεροπορικές επιδρομές. Τραυματίες θα πρέπει να μεταφερθούν μακριά. Γιατροί δεν υπάρχουν αρκετοί. Τα ιατρικά εφόδια και τρόφιμα λιγοστεύουν. Υπάρχει έλλειψη νερού και ηλεκτρικού. Οι βομβαρδισμοί δεν σταματούν παρά τη συμφωνία για κατάπαυση του πυρός.
Πέντε χρόνια τώρα κρατά αυτός ο εμφύλιος πόλεμος. Οι νεκροί εκτιμάται ότι υπερβαίνουν τις 300.000. Τα θύματα και οι φυγάδες πολλαπλασιάζονται και εμείς εδώ στην Ελλάδα μαθαίνουμε καθημερινά τραγικές ιστορίες προσφυγιάς.
Τα ανθρώπινα θύματα τα ακολουθεί η πολιτιστική κληρονομιά: μνημεία, ιστορικές πόλεις και τοποθεσίες, πολύτιμα αντικείμενα, τέχνες, μνήμες και παραδόσεις. Οι εξτρεμιστικές ομάδες του Ισλαμικού Κράτους πραγματοποιούν εξαρχής μια σκόπιμη και συστηματική καταστροφή της κληρονομιάς. Πρώτα θύματα ήταν οι Βούδες της Μπαμιγιάν στο Αφγανιστάν. Ακολούθησαν οι καταστροφές στη Λιβύη, την Τυνησία, στο Μάλι-Τομπουκτού, στην Υεμένη και τέλος στο Ιράκ και τη Συρία. Δυστυχώς οι καταστροφές δεν είναι η μόνη απειλή. Οι συνθήκες ευνόησαν τη διάδοση της αρχαιοκαπηλίας λεηλατημένων αρχαιοτήτων ήδη από την εποχή του πολέμου του Ιράκ. Τα κίνητρα είναι ιδεολογικά και ο απώτερος στόχος των εξτρεμιστών του Ισλαμικού Κράτους είναι να πληγεί, τελικά, η πολιτιστική ταυτότητα των απειλούμενων λαών. Γιατί λαοί χωρίς ιστορική μνήμη δεν έχουν μέλλον.
Αν και αποσπασματικές οι πληροφορίες επειδή προέρχονταν από μη κυβερνητικούς οργανισμούς ή από μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η Επιτροπή Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO διαβλέποντας τον επερχόμενο κίνδυνο με την κλιμάκωση της εμπόλεμης σύρραξης στη Συρία αποφάσισε κατά τη σύνοδο του 2013 να εντάξει τα έξι αγαθά παγκόσμιας κληρονομιάς της Συρίας στον παγκόσμιο κατάλογο των μνημείων σε κίνδυνο.
Δυστυχώς η απόφαση δεν στάθηκε αρκετά ισχυρή να σταματήσει βανδαλισμούς και καταστροφές.
Συγκεκριμένα:
Η αρχαία πόλη της Δαμασκού (ένταξη το 1979 στον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO) οφείλει την παγκόσμια αξία της στο γεγονός ότι είναι μία από τις αρχαιότερες πόλεις του κόσμου (ίχνη κατοίκησης από το 10.000 π.Χ.) που κατοικείται αδιάλειπτα μέχρι σήμερα. Αντιπροσώπευε το μεγαλείο της Ρωμαϊκής και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ενώ κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους άνθισε ως βιοτεχνικό κέντρο. Περιλαμβάνει 125 μνημεία διαφορετικών περιόδων.
Οι καταστροφές από τους εξτρεμιστές που την κατέλαβαν είναι ανυπολόγιστες.
Η αρχαία πόλη Μπόσρα (ένταξη UNESCO 1980) αναφέρεται τον 14ο αιώνα π.Χ. στις επιγραφές της Τελ Ελ Αμάρνα της αρχαίας Αιγύπτου καταδεικνύοντας τις σχέσεις μεταξύ των Φαραώ και των Φοινίκων. Με την ενσωμάτωσή της στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία γίνεται πρωτεύουσα της ρωμαϊκής επαρχίας της Αραβίας. Υπήρξε σημαντικός σταθμός στο δρόμο των καραβανιών προς τη Μέκκα. Διαθέτει εντός των τειχών της ένα μοναδικό ρωμαϊκό θέατρο του 2ου μ.Χ. αιώνα, αρκετά πρωτοχριστιανικά μνημεία και πολυάριθμα τζαμιά.
Το ρωμαϊκό θέατρο και η πρωτοχριστιανική εκκλησία έχουν υποστεί τεράστιες ζημιές από τους φανατικούς εξτρεμιστές.
Η Παλμύρα (ένταξη UNESCO 1980) βρίσκεται στην έρημο βορειοανατολικά της Δαμασκού. Πέρασε στη ρωμαϊκή κυριαρχία περί τα μέσα του 1ου αιώνα μ.Χ. Υπήρξε σημαντικός σταθμός για τις πανάρχαιες εμπορικές διαδρομές μεταξύ Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, Περσίας, Ινδίας και Κίνας. Η αρχιτεκτονική και οι τέχνες της Παλμύρας άνθισαν σε ένα σταυροδρόμι πολιτισμών. Η πόλη οφείλει την παγκόσμια αξία της στον εξαιρετικό συνδυασμό ελληνορωμαϊκής τέχνης, τοπικής αρχιτεκτονικής και περσικών επιδράσεων. Η μνημειακή οδός με την κιονοστοιχία της, ο ναός του Βάαλ, η Αγορά, το Θέατρο, το στρατόπεδο του Διοκλητιανού, τα μεγαλειώδη ταφικά μνημεία χαρακτηρίζουν την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία της.
Το Ισλαμικό Κράτος κατέλαβε την Παλμύρα τον Μάιο του 2015. Και μέχρι τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου οι φανατικοί εξτρεμιστές ανατίναξαν με απίστευτη αγριότητα τα εμβληματικά μνημεία της αρχαίας πόλης: την Αψίδα του Θριάμβου, πολυώροφα ταφικά μνημεία, τον εντυπωσιακό ναό του Βάαλ.
Η αρχαία πόλη Χαλέπι – Aleppo (ένταξη UNESCO 1986) είναι μια από τις αρχαιότερες πόλεις του κόσμου (ευρήματα 7.000 χρόνων). Η παγκόσμια αξία της οφείλεται στην αυθεντικότητα της αραβικής της αρχιτεκτονικής. Από το 2000 π.Χ. υπήρξε σταυροδρόμι των εμπορικών καραβανιών. Το Χαλέπι κατακτήθηκε διαδοχικά από Χετταίους, Ασσύριους, Έλληνες, Ρωμαίους, Ομεϊάδες, Μαμελούκους και Οθωμανούς, που άφησαν τις επιρροές τους στην αρχιτεκτονική και την τέχνη.
Η μαρτυρική πόλη έχει υποστεί ανυπολόγιστες καταστροφές όπως το Τέμενος των Ομεϊαδών του 8ουαιώνα μ.Χ., από τα ωραιότερα τεμένη του ισλαμικού πολιτισμού, η μεσαιωνική σκεπαστή αγορά, η ακρόπολη και άλλα δημόσια ιστορικά κτίρια.
Το φρούριο Κρακ των Ιπποτών – Crac des Chevaliers and Qal’at Salah El-Din (ένταξη UNESCO 2006) μοναδικής παγκόσμιας αξίας, αντιπροσωπευτικό δείγμα της οχυρωματικής αρχιτεκτονικής που αναπτύχθηκε κατά την εποχή των Σταυροφοριών. Χτίστηκε μεταξύ του 1142 και 1271 μ.Χ. από τους Ιωαννίτες Ιππότες, σε στρατηγική θέση που επόπτευε το μοναδικό δρόμο από την Αντιόχεια προς τη Βηρυτό και τη Μεσόγειο.
Το φρούριο έχει υποστεί σημαντικές ζημιές κατά τις εχθροπραξίες στην περιοχή.
Τα 40 αρχαία χωριά της βόρειας Συρίας (ένταξη UNESCO 2011) αποτελούν μοναδικά δείγματα αγροτικών οικισμών της πρωτοβυζαντινής περιόδου, που χρονολογούνται μεταξύ 1ου και 7ου αιώνα μ.Χ. Κατανέμονται σε έξι αρχαιολογικά πάρκα κι αποτελούν εξαιρετική και μοναδική μαρτυρία της αγροτικής ζωής της εποχής. Διατηρούν ακέραιο το φυσικό τοπίο, κατοικίες, ναούς και άλλα οικοδομήματα. Στην περιοχή τους εξελίσσονται μάχες και εχθροπραξίες.
Εκτός από τα παραπάνω πολιτιστικά αγαθά παγκόσμιας αξίας, σοβαρές ζημιές έχουν υποστεί και πολλά από τα σχεδόν 10.000 μνημεία και ιστορικά σύνολα που καταγράφονται στη Συρία: τεμένη, αγορές, βυζαντινές εκκλησίες, κάστρα, που αφηγούνται την πολυπολιτισμική ιστορία της περιοχής.
Για την προστασία των μνημείων και της κληρονομιάς έδωσαν τη ζωή τους γυναίκες και άνδρες στέλνοντας το δικό τους μήνυμα αντίστασης στον πόλεμο και τις βαρβαρότητες των εξτρεμιστών του Ισλαμικού Κράτους. Οι πληροφορίες που έχουμε γι’ αυτούς είναι λίγες.
Πρώτη ήταν η δικηγόρος Samira El Nuaimi, που βασανίστηκε και εκτελέστηκε από τους εξτρεμιστές του Ισλαμικού Κράτους στη Μοσούλη το Σεπτέμβριο 2014. Δεκατέσσερα στελέχη της Υπηρεσίας Αρχαιοτήτων της Συρίας βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν επειδή αρνήθηκαν να συνεργαστούν με τους εξτρεμιστές. Κορυφαίο είναι το παράδειγμα του παγκόσμιας φήμης ηλικιωμένου αρχαιολόγου Khaled al Assad, διευθυντή αρχαιοτήτων της Παλμύρας, που αρνήθηκε να συνεργαστεί και να αποκαλύψει το μέρος όπου φυλάσσονταν αντικείμενα τέχνης. Βασανίστηκε και αποκεφαλίστηκε στον αρχαιολογικό χώρο της Παλμύρας, στα μέσα Αυγούστου του 2015.
Δεν αρκεί όμως η οργή και η θλίψη από τις εικόνες καταστροφής και τις βαρβαρότητες του Ισλαμικού Κράτους. Eνισχύουμε ενέργειες αλληλεγγύης και προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς που επιχειρούν οι κοινωνίες των πολιτών και μη κυβερνητικοί φορείς επιστημόνων.
Ένας μη κυβερνητικός επιστημονικός οργανισμός και τεχνικός σύμβουλος της UNESCO για την Παγκόσμια Κληρονομιά, το ICOMOS, με απόφασή του παρεμβαίνει στο θέμα με πρωτοβουλίες για την προστασία και διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της Συρίας και του Ιράκ. Έχει συγκροτήσει μια ομάδα εργασίας επιφορτισμένης με την καταγραφή, παρακολούθηση, ενημέρωση του κοινού, επεξεργασία προτάσεων θεραπείας και τη σχετική συνεργασία με τους εμπλεκομένους φορείς και ειδικότερα την UNESCO. Μέχρι τώρα έχουν γίνει σημαντικές προσπάθειες και υπάρχουν κάποια αξιόλογα αποτελέσματα των προσπαθειών του ICOMOS όπως:
Η δικτύωση πανεπιστημίων και ερευνητικών κέντρων από όλο τον κόσμο για τη διάσωση της κληρονομιάς σε κίνδυνο στη Μέση Ανατολή και την Αφρική, η διοργάνωση μαθημάτων από απόσταση μέσω διαδικτύου για τις άμεσες σωστικές ενέργειες που αφορούν μνημεία που κινδυνεύουν, η συμμετοχή, σε συνεργασία με άλλους μη κυβερνητικούς οργανισμούς, σε διεθνή προγράμματα όπως το ANQA («Φοίνικας» στα αραβικά) για την τρισδιάστατη αποτύπωση και τεκμηρίωση των απειλούμενων μνημείων και το AMAL («ελπίδα» στα αραβικά), που στοχεύει στην εφαρμογή εξ αποστάσεως εκπαίδευσης για άμεσες σωστικές ενέργειες και ένα ηλεκτρονικό εργαλείο ταχείας αξιολόγησης των επιπτώσεων μέσω κινητών τηλεφώνων.
Η γνώση, η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού είναι τελικά οι ελπίδες και τα μεγάλα όπλα του πολιτισμένου κόσμου κατά της βαρβαρότητας και του σκοταδισμού.
* Η Σοφία Αυγερινού-Κολώνια είναι αρχιτέκτων, καθηγήτρια του ΕΜΠ, αντιπρόεδρος του ελληνικού τμήματος Icomos – Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών