Η γαλλική κοινωνία επανεξετάζει, το αποικιακοκρατικό παρελθόν της, μέσω της τέχνης
Η Γαλλία σπεύδει να επανεξετάσει το αποικιοκρατικό παρελθόν της, μέσα από πολλές συμβολικές χειρονομίες, πρωτίστως στον καλλιτεχνικό τομέα. Η πιο σημαντική από αυτές είναι η έκθεση «Το μαύρο μοντέλο», που φιλοξενείται στο Μουσείο του Ορσαί και είναι αφιερωμένη στον τρόπο αναπαράστασης μελών της «μαύρης φυλής» στην ιστορία της Τέχνης. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας της, το Μουσείο χρειάσθηκε να αλλάξει τους τίτλους ορισμένων έργων, διότι κρίθηκαν ρατσιστικοί.
«Για παράδειγμα, άλλαξαν όλοι οι τίτλοι που περιείχαν τη λέξη ‘νέγρος’, ή ‘νέγρα’ που στη σημερινή εκφορά της γαλλικής έχουν επιχειρωτική και προσβλητική σημασία», εξηγεί η επιμελήτρια της έκθεσης Ιζόλντε Πλούντερμαχερ. «Μας έμοιαζε παράλογο να κρεμάσουμε τα έργα αυτά με τον πρωτότυπό τους τίτλο. Εάν τα αφήναμε ως έχουν θα ισοδυναμούσε με το να εκπέμψουμε ένα αντίστοιχο μήνυμα», προσθέτει.
Ανάμεσα στα έργα που ο τίτλος τους υπέστη τη σχετική μεταβολή ήταν και «Η προσωπογραφία μίας νέγρας– Portrait d’une négresse» της Μαρί-Γκιγεμίν Μπενουά, φιλοτεχνημένο το 1800, μισόν αιώνα πριν την κατάργηση της σκλαβιάς. Ο πίνακας αυτός ξαφνικά προσέλκυσε πάνω του τα φώτα της δημοσιότητας το 2018, όταν η τραγουδίστρια Μπιγιονσέ τον χρησιμοποίησε ως κεντρικό άξονά της σε ένα βίντεο-κλιπ της, που γυρίστηκε στο Λούβρο. Σε μία χώρα που το δημοκρατικό ιδεώδες της ισότητας αρνείται την αναγνώριση επιμέρους εθνικών μειονοτήτων, το γεγονός της αλλαγής αυτής συνιστά μία μικρή επανάσταση.
«Αυτή η αργοπορία οφείλεται στη γαλλική ιδέα για το καθεστώς του πολίτη, που αδιαφορεί για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά καθενός, θεωρώντας τα κίνδυνο για την ενότητα του έθνους. Πολλές φορές, αυτή η αφηρημένη αντίληψη έχει χρησιμοποιηθεί για να εκφράσει έναν κεκαλυμμένο ρατσισμό. Και η επικράτηση του μαρξισμού στη Γαλλία έχει οδηγήσει στην ερμηνεία των διακρίσεων υπό το πρίσμα της ταξικής πάλης, αλλά όχι από την πλευρά των ταυτοτήτων, ή των εθνικών-φυλετικών ομάδων», εξηγεί ο Παπ Ντιαγέ, ειδήμονας σε θέματα μαύρων και επιστημονικός συνεργάτης της έκθεσης.
Η κατάσταση αυτή τελευταία αρχίζει να αλλάζει, συχνά χάρη στη στάση ακαδημαϊκών και επιμελητών εκθέσεων του αγγλοσαξωνικού κόσμου, όπου τα θέματα αυτά δεν αποτελούν πλέον ταμπού, όπως τονίζει η επιμελήτρια. «Ίσως η σημερινή σύνθεση της γαλλικής κοινωνίας εξηγεί την ανάγκη για εκδηλώσεις όπως αυτή», προσθέτει.
Στην πραγματικότητα, όμως, ο τόνος της έκθεσης δεν είναι υπερβολικά πολεμικός. Στόχος της δεν είναι τόσο να αποτινάξει το αποικιακοκρατικό πρόσημο από τα έργα, όσο το να αποκαταστήσει την προσωπική αξιοπρέπεια των μοντέλων τους, που έως σήμερα μηδαμινή είναι η σημασία που τους έχουν επιδαψιλεύσει οι κύκλοι της τέχνης. Δίπλα στις επιγραφές των πινάκων, έχουν προστεθεί πληροφορίες που επισημαίνουν την ταυτότητα του καθενός από τους πρωταγωνιστές τους.
Έτσι, στον πίνακα «Προσωπογραφία του Ιωσήφ» του Ζερικώ, μπορεί κάποιος να αναγνωρίσει την ταυτότητα του Αϊτινού που απαθανατίζεται και ο οποίος ανήκε σε μία ομάδα ακροβατών που είχε ήδη ποζάρει και στον πασίγνωστο πίνακά του «Η σχεδία της Μέδουσας», προτού προσληφθεί κι επίσημα στην Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού ως επαγγελματίας μοντέλο.
Στην επόμενη αίθουσα παρουσιάζεται η Λορ, το μυστηριώδες μαύρο μοντέλο που πόζαρε μαζί με την «Ολυμπιά» του Μανέ, την οποία ο ζωγράφος περιένδυσε με τον προαιώνιο ρόλο της ‘δούλας’, αλλά ταυτόχρονα φέρνοντάς την στο προσκήνιο ως πρωταγωνίστρια του θέματος.
Η έκθεση ακολουθεί μία παρόμοια ατραπό με αυτή που χάραξαν άλλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Στα τέλη Μαρτίου, μία παράσταση των Ικέτιδων του Αισχύλου κατέβηκε έπειτα από τις διαμαρτυρίες που προκλήθηκαν επειδή οι λευκοί ηθοποιοί χρησιμοποιούσαν μαύρες μάσκες κι αντίστοιχο μακιγιάζ. Τον Απρίλιο μία μαζική αίτηση αξίωνε από την Εθνοσυνέλευση να καθαιρέσει από τους διαδρόμους της το έργο του Γάλλου ζωγραφου Ερβέ Ντι Ροζά, που διαιώνιζε τα θέματα της αποικιοκρατικής καρικατούρας. Όπως τονίζει ο Ντιαγέ, «υπάρχουν υπερβολικές αντιδράσεις , όπως η λογοκρισία, όμως πολλές φορές αυτό είναι το τίμημα που πρέπει να καταβληθεί για τόσους αιώνες σιωπής. Το κύμα πίεσης έχει πυργωθεί διότι για πολύ καιρό αυτά τα ζητήματα είχαν αποσιωπηθει».
Δύο πρόσφατα βιβλία εγγράφονται στο ίδιο κριτικό πλαίσιο, το συλλογικό «Φύλο, φυλή και αποικίες» (Sexe, race et colonies) επανεξετάζει το φαντασιακό πλαίσιο της αποκιοκρατιας, ενώ ταυτόχρονα εκδόθηκε και το «Η τέχνη και η φυλή» (L’art et la race) της ιστορικού Τέχνης Αν Λαφόν, πρώτης μαύρης καθηγήτριας στην διακεκριμένη σχολή ΕΗΕSS. Όπως όμως υπενθυμίζει ο Ντιαγέ, αυτές είναι μεμονωμένες περιπτώσεις καθώς οι «υπερσυντηρητικές ακροδεξιές ομάδες» αισθάνονται πως έτσι απεκδύονται οι ίδιες των προνομίων τους. Αυτό φανερώνουν και οι ρατσιστικές ιερεμιάδες που εκστομίσθηκαν μετά τον διορισμό της γεννημένης στη Σενεγάλη νέας εκπροσώπου Τύπου της γαλλικής κυβέρνησης Σιμπέθ Ντιαγέ –την οποία επικρίνουν για τον τρόπο ομιλίας της, το ντύσιμο και το χτένισμά της. Είναι οι ίδιες επικρίσεις που δέχθηκε και ο συγγραφέας Αλέξανδρος Δουμάς, γιος ενός λευκού μαρκησίου και μίας μαύρης σκλάβας, όπως υπενθυμίζουν οι σκληρές καρικατούρες που φιλοξενούνται στην ίδια αίθουσα του Μουσείου του Ορσαί.