Η άρνηση του AIDS από την κυβέρνηση της Νότιας Αφρικής κατά το διάστημα 2000-2005, υποκινούμενη από θεωρίες συνωμοσίας, προκάλεσε περίπου 330.000 θανάτους από AIDS. Η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας για τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα, οδήγησε την κυβέρνηση της Ζάμπια, το 2002, να απορρίψει την επισιτιστική βοήθεια κατά τη διάρκεια ενός λιμού, σε μια εποχή που τρία εκατομμύρια άνθρωποι στη χώρα υπέφεραν από πείνα. Η άρνηση για τα αποτελέσματα των προεδρικών εκλογών των Ηνωμένων Πολιτειών του 2020, οδήγησε στην εισβολή οπαδών του Τραμπ στο Καπιτώλιο στις 6 Ιανουαρίου.
Ως θεωρία συνωμοσίας χαρακτηρίζουμε κάθε θεωρία σύμφωνα με την οποία ένα γεγονός ή μια κατάσταση αποδίδεται σε μυστικές αλλά ισχυρές οργανώσεις, συχνά πολιτικών κινήτρων, όταν άλλες εξηγήσεις είναι πιο πιθανές. Οι θεωρίες συνωμοσίας αποτελούν «εναλλακτικές» απαντήσεις σχετικά με κάποιο θέμα, αντί των επίσημων ερμηνειών ή των επιστημονικών δεδομένων.
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19, οι – για κάποιους ξεπερασμένες μέχρι τότε – θεωρίες συνωμοσίας απασχόλησαν ιδιαίτερα την παγκόσμια κοινότητα, τόσο πολύ, που εκδόθηκαν οδηγίες για την πάταξή τους. Ειδική προσπάθεια κατέβαλαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να περιορίσουν τη διάδοση θεωριών συνωμοσίας, μέσω της ανάπτυξης μοντέλων μηχανικής μάθησης.
Τα παραδείγματα είναι δεκάδες. Το 2022, το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών παρουσίασε τις πιο διαδεδομένες θεωρίες συνομωσίας, σε μια πρωτότυπη συμβολή στη μάχη για την υπεράσπιση της επιστημονικής γνώσης, και την κατάρριψη του ανορθολογισμού και των ψευδοεπιστημονικών ή συνωμοσιολογικών εικασιών.
1. Η προσσελήνωση του Apollo 11 είναι ψέμα της NASA, όπως και οι υπόλοιπες πέντε προσσεληνώσεις του προγράμματος Apollo.
2. Σκοτεινές δυνάμεις προκαλούν στοχευμένα ισχυρούς και καταστροφικούς σεισμούς εναντίον ανυποψίαστων πληθυσμών.
3. Ο ιός Sars-CoV-2 αποτελεί εργαλείο για τη μείωση του παγκόσμιου πληθυσμού.
4. Τα εμβόλια για τον Covid-19 είναι επικίνδυνα και μεταλλάσσουν το ανθρώπινο DNA.
5. Η κλιματική αλλαγή δεν υπάρχει – και στο παρελθόν είχε υπερθερμανθεί ο πλανήτης.
6. Υπάρχουν περιστατικά εμφάνισης Άγνωστης Ταυτότητας Ιπτάμενων Αντικειμένων (ΑΤΙΑ) ή UFΟ, τα οποία οι Αρχές αποκρύπτουν.
7. Τα αεροπλάνα μας ψεκάζουν. Κυβερνήσεις ή και άλλοι παγκόσμιοι οργανισμοί εκλύουν μυστηριώδεις τοξικές ενώσεις στην ατμόσφαιρα μέσω αεροψεκασμών από επιβατικά και μη αεροπλάνα. Στόχος: στείρωση πληθυσμών, μείωση προσδόκιμου ζωής, έλεγχος του μυαλού ή του καιρού.
8. Κυβερνήσεις ή και διεθνείς οργανισμοί εκπονούν μυστικά προγράμματα ελέγχου του καιρού, όπως οι τεχνολογίες δημιουργίας νεφών.
9. Η Γη είναι ένας επίπεδος ακίνητος δίσκος με κέντρο τον Βόρειο Πόλο και βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος.
10. Οι θέσεις των πλανητών, κατά τη γέννηση του κάθε ανθρώπου, επηρεάζουν τον χαρακτήρα του.
Σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύτηκε στο online περιοδικό Psychological Bulletin από την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία στις 26 Ιουνίου, οι άνθρωποι μπορεί να καταφεύγουν σε θεωρίες συνωμοσίας λόγω ενός συνδυασμού κινήτρων και χαρακτηριστικών προσωπικότητας: (α) την αντίληψη του κινδύνου και της απειλής, (β) τη στήριξη στη διαίσθηση και την ύπαρξη ασυνήθιστων πεποιθήσεων και εμπειριών, και (γ) τον ανταγωνισμό και την ανάγκη της αίσθησης ανωτερότητας απέναντι στους άλλους.
Τα αποτελέσματα της μελέτης δίνουν μια λεπτομερή εικόνα σχετικά με το ποιοι παράγοντες οδηγούν τους ανθρώπους να ενστερνιστούν θεωρίες συνωμοσίας και να γίνουν με τη σειρά τους συνωμοσιολόγοι, σύμφωνα με την επικεφαλής συγγραφέα και κλινική ψυχολόγο Shauna Bowes. «Τα άτομα που υιοθετούν και αναπαράγουν θεωρίες συνωμοσίες, δεν είναι απαραίτητα ακαλλιέργητα ή απαίδευτα, ούτε ψυχικά ασθενείς – ένα στερεότυπο που αναπτύσσεται συνήθως στην κοινή γνώμη», λέει. «Αντίθετα, πολλοί στρέφονται σε θεωρίες συνωμοσίας για να ικανοποιήσουν τη ζωτική ανάγκη τους να κατανοήσουν τη δυσφορία που νιώθουν μπροστά στη μικρότητα της ύπαρξής τους, αλλά και τα ανεξήγητα φαινόμενα αυτού του κόσμου τα οποία τους προκαλούν φόβο και αβεβαιότητα».
Οι ερευνητές ανέλυσαν δεδομένα από 170 μελέτες στις οποίες συμμετείχαν πάνω από 158.000 συμμετέχοντες, κυρίως από τις Ηνωμένες Πολιτείες, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Πολωνία και διαπίστωσαν ότι συνολικά, οι άνθρωποι παρακινούνταν να πιστέψουν σε θεωρίες συνωμοσίας λόγω της ανάγκης τους να κατανοήσουν τον κόσμο και να νιώσουν ασφαλείς στο περιβάλλον τους, αλλά κυρίως λόγω της ανάγκης τους να αισθάνονται ότι η κοινότητα με την οποία ταυτίζονται είναι ανώτερη από τις άλλες.
Παρόλο που κάποιες θεωρίες συνωμοσίας μοιάζουν να παρέχουν σαφήνεια ή μια υποτιθέμενη «μυστική αλήθεια» σχετικά με γεγονότα που προκαλούν σύγχυση και αβεβαιότητα, η αίσθηση ελέγχου δεν αποτέλεσε το ισχυρότερο κίνητρο για την υποστήριξή τους. Οι ερευνητές εντόπισαν ορισμένα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να πιστεύουν συγκεκριμένες θεωρίες συνωμοσίας όταν υποκινούνται από κοινωνικές σχέσεις.
Για παράδειγμα, οι συμμετέχοντες που αντιλαμβάνονταν την ύπαρξη κοινωνικών απειλών, ήταν πιο πιθανό να πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας που αφορούν σε συγκεκριμένα γεγονότα, όπως η θεωρία ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ σχεδίασε τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, παρά σε μια αφηρημένη θεωρία, σύμφωνα με την οποία, για παράδειγμα, οι κυβερνήσεις σχεδιάζουν να βλάψουν τους πολίτες τους για να διατηρήσουν την εξουσία.
Αυτά τα αποτελέσματα, αποδείχθηκε πως αντικατοπτρίζουν σε μεγάλο βαθμό ένα πρόσφατο θεωρητικό πλαίσιο που προωθεί την ιδέα ότι τα κίνητρα που σχετίζονται με την κοινωνική ταυτότητα και τις κοινωνικές σχέσεις, μπορεί να οδηγήσουν τους ανθρώπους να καταπιαστούν από το περιεχόμενο μιας θεωρίας συνωμοσίας, ενώ οι άνθρωποι που παρακινούνται από την εσωτερική επιθυμία να αισθάνονται μοναδικοί και ασφαλείς, είναι πιο πιθανό να πιστεύουν σε γενικές θεωρίες συνωμοσίας σχετικά με πώς λειτουργεί ο κόσμος.
Οι ερευνητές διαπίστωσαν επίσης ότι τα άτομα με ορισμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας, όπως ο αυξημένος ανταγωνισμός προς τους άλλους και τα υψηλά επίπεδα παράνοιας, ήταν πιο επιρρεπή να πιστέψουν σε θεωρίες συνωμοσίας. Όσοι πίστευαν ακράδαντα σε αυτές, ήταν πιο πιθανό να είναι ανασφαλείς, παρανοϊκοί, συναισθηματικά ασταθείς, παρορμητικοί, καχύποπτοι, αποτραβηγμένοι, χειριστικοί και εγωκεντρικοί.
Σύμφωνα με το μοντέλο των 5 Μεγάλων Παραγόντων της Προσωπικότητας (Big Five Personality Model), οι άνθρωποι που εκδήλωναν εξωστρέφεια, ευχαρίστηση, διαφάνεια, ευσυνειδησία και κάποιες μορφές νευρωτισμού, είχαν πολύ πιο περιορισμένη σχέση με τη συνωμοτική σκέψη – αν και οι ερευνητές τόνισαν ότι τα γενικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας δεν ισοδυναμούν απαραίτητα με την τάση ή μη να πιστεύει κανείς σε θεωρίες συνωμοσίας.