Πρόσφατα, στους δέκτες μας, στην εκπομπή της Σίσσυς Χρηστίδου, εμφανίστηκε η εξής λεζάντα: «Πληροφορίες θέλουν τη Δήμητρα Αλεξανδράκη να έκανε απόπειρα αυτοκτονίας». Με ανήσυχο βλέμμα, η παρουσιάστρια και τα μέλη του πάνελ έκαναν λόγο για μία «έκτακτη είδηση» την οποία «προσπαθούν να διαχειριστούν στον αέρα». Εμείς εξαρχής μπορεί να αναρωτηθήκαμε γιατί κάτι τέτοιο πρέπει να αποτελεί είδηση – αλλά πάμε παρακάτω.
Έχοντας δώσει στεγνά και χωρίς δεύτερη σκέψη το όνομα της γυναίκας στη δημοσιότητα, συνέχισαν να μεταδίδουν το «ρεπορτάζ», σύμφωνα με το οποίο η Δήμητρα Αλεξανδράκη είπε τηλεφωνικά σε μία φίλη της πως «δεν θέλει άλλο τη ζωή της». «Οι αστυνομικοί βρήκαν την 28χρονη γυναίκα μέσα σε μια λίμνη αίματος σε ξενοδοχείο που διέμενε στη Θεσσαλονίκη», προσέθεσαν.
Μερικά λεπτά αφότου ο εγκληματικός τίτλος μεταδόθηκε στον τηλεοπτικό αέρα, η Δήμητρα Αλεξανδράκη επικοινώνησε τηλεφωνικά με την εκπομπή, απαιτώντας να αλλάξει αμέσως. «Δεν είναι δική μας η είδηση», της απάντησε η Σίσσυ Χρηστίδου και η προσπάθειά της να προστατεύσει τον εαυτό της και την εκπομπή της, αποδείχθηκε πολύ μεγαλύτερη από μία συγγνώμη που όφειλε να πει επιτόπου στη Δήμητρα.
Οι λέξεις εντυπωσιασμού που χρησιμοποιούνται για να αποτυπώσουν καταστάσεις που αφορούν την ψυχική υγεία, η δραματοποίηση των γεγονότων, ο στιγματισμός και ο επανα-τραυματισμός των ατόμων που βρίσκονται στο στόχαστρο τηλεοπτικών προϊόντων για χάρη της τηλεθέασης, αλλά και η λανθασμένη ορολογία που χρησιμοποιείται για να περιγράψει ζητήματα ψυχικής υγείας, ξεδιπλώθηκαν στο μεγαλείο τους στις οθόνες μας μέσα σε 5 μόλις λεπτά.
Αποκορύφωμα αυτής της ενέργειας, ήταν η αφιλτράριστη απόφαση της αρχισυνταξίας της εκπομπής, αλλά και της παρουσιάστριας, να ονοματίσουν on-air τη γυναίκα για την οποία έκαναν λόγο οι πληροφορίες τους. Πληροφορίες μη διασταυρωμένες και επιβεβαιωμένες – αφού οι αρχές δεν έδωσαν στη δημοσιότητα το όνομα της γυναίκας – παρουσιάστηκαν ως «επιβεβαιωμένο ρεπορτάζ».
Με τα πολλά, ο τίτλος άλλαξε, η Σίσσυ Χρηστίδου προσπάθησε να μας πείσει ότι κάθε κίνησή της συνοδευόταν από αγνό ενδιαφέρον, λέγοντας στη Δήμητρα Αλεξανδράκη: «προσπαθούσαμε να καταλάβουμε τι έχει συμβεί», αλλά όλα αυτά έπρεπε να γίνουν στον αέρα της εκπομπής, χωρίς προηγουμένως να έχει γίνει προσωπικό τηλεφώνημα στο άτομο το οποίο αποφάσισαν να εκθέσουν. Η παρουσιάστρια είπε και «μπράβο» στο μοντέλο που βγήκε να διαψεύσει την «είδηση». Σύμφωνα δηλαδή με τα λεγόμενα της κας Χρηστίδου, το άτομο που έχει αποπειραθεί να αυτοκτονήσει και βρίσκεται σε συναισθηματική σύγχυση, «οφείλει» να βγει στον αέρα για να διαψεύσει ή να επιβεβαιώσει μια βαθιά προσωπική στιγμή, που δεν θα έπρεπε καν να αποτελεί είδηση.
Πέρα από τη διαπόμπευση της ψυχικής κατάστασης της Δήμητρας Αλεξανδράκη, εκείνο το διάστημα, η πληροφορία ότι ένας «πρώην παίκτης ριάλιτι έχει ταμπουρωθεί στα ΕΛΤΑ Κρυονερίου όπου εργαζόταν ως security και απειλεί να αυτοκτονήσει», έκανε τον γύρο των καναλιών αλλά και του διαδικτύου. Σωστό το ότι το συμβάν έφτασε στα ΜΜΕ; Εν μέρει σωστό, αφού το πρόσωπο δεν ονοματίστηκε (η έμφαση στην ιδιότητά του ως «παίκτη ριάλιτι» για την προσέλκυση του ενδιαφέροντος θα μπορούσε να έχει αποφευχθεί), η είδηση είχε προηγουμένως επιβεβαιωθεί από το αστυνομικό ρεπορτάζ και αφορούσε την ακεραιότητα ενός ανθρώπου η οποία εκείνη την ώρα βρισκόταν σε κίνδυνο και μάλιστα σε κοινή θέα.
Από εκεί και πέρα, αυτό που πήγε πραγματικά πολύ λάθος, ήταν ο τρόπος με τον οποίο η είδηση τιτλοφορήθηκε, παρουσιάστηκε και αναπαρήχθη, τόσο στους τηλεοπτικούς δέκτες, όσο και στα ειδησεογραφικά site. Το ρήμα «απειλεί» που χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει μία απόπειρα αυτοκτονίας, είναι αρκετό για να εντοπίσουμε τη νοσηρότητά της.
Ένας άνθρωπος ο οποίος σκέφτεται να βάλει τέλος στη ζωή του, δεν «απειλεί», ούτε έχει ως απώτερο σκοπό του να πληγώσει, να φοβερίσει, να θέσει σε κίνδυνο ή να εκδικηθεί κάποιον. Και ακόμη και αν κάποιο από τα κίνητρα αυτά αποτελεί μια ασυνείδητη ορμή, καμία δουλειά δεν έχουμε ως δημοσιογράφοι να χρωματίζουμε και εν τέλει να στιγματίζουμε την πολύ σοβαρή κατάσταση της αυτοχειρίας, παρουσιάζοντάς την ως μια μορφή απειλής, ως μια κακόβουλη ενέργεια.
Τα παραδείγματα στα οποία η ψυχική υγεία έχει βρεθεί κατά καιρούς στο στόχαστρο του κανιβαλισμού των media είναι δυστυχώς πολλά και αφορούν ακόμη και πρόσωπα που δεν βρίσκονται εν ζωή, όπως συνέβη στην περίπτωση της Κάρολαιν, η οποία δολοφονήθηκε από τον σύζυγό της, Μπάμπη Αναγνωστόπουλο. Ήταν τότε που προσωπικά της στοιχεία, τα οποία αφορούσαν όσα είχαν ειπωθεί κατά τις επισκέψεις της σε σύμβουλο ψυχικής υγείας, βγήκαν στη φόρα με πρωτεργάτρια την ίδια τη σύμβουλο, η οποία έσπασε το απόρρητο που διέπει το επάγγελμα.
Η δημοσιοποίηση αποσπασμάτων από το προσωπικό της ημερολόγιο χτύπησε μεγάλα νούμερα τηλεθέασης, οπότε τι μας νοιάζει που η κοπέλα δεν βρίσκεται στη ζωή και δεν μπορεί να επιβεβαιώσει ή να διαψεύσει τα όσα ειπώθηκαν; Τι μας νοιάζει που, σαν να μην τους φτάνει το πένθος τους, οι γονείς της βλέπουν προσωπικά της στοιχεία που αφορούν τη ψυχική της κατάσταση, να διαρρέουν στους τηλεοπτικούς δέκτες;
Με αφορμή την επαναλαμβανόμενη διαπόμπευση της ψυχικής υγείας και τον διαρκή στιγματισμό της από τα media, ο Ψυχίατρος και Ψυχοθεραπευτής, Γιώργος Δίπλας και η Επικοινωνιολόγος και Πτυχιούχος Δημοσιογραφίας, Σοφία Τσούρτη, χαρτογραφούν στην Popaganda την ανθρωποφαγική διάσταση των MME απέναντι στην ψυχική υγεία, εξηγώντας πώς η λανθασμένη ορολογία που χρησιμοποιούν μπορεί να στρέψει το κοινό εναντίον των ψυχικά ασθενών και να διαιωνίσει το στίγμα της ψυχικής νόσου.
«Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης είναι η νο1 πηγή δημόσιας πληροφόρησης για τις ψυχικές ασθένειες. Ωστόσο, δεν χρησιμοποιούν σχεδόν καθόλου επίσημες ψυχιατρικές ορολογίες και διαγνωστικά κριτήρια όταν πρόκειται να μιλήσουν γι’ αυτές, προτιμώντας τη χρήση συναισθηματικά φορτισμένων, δραματικών και με αρνητική χροιά λέξεων, που παρουσιάζουν μία στρεβλή εικόνα για τους ψυχικά ασθενείς», εξηγεί η επικοινωνιολόγος Σοφία Κούρτη. «Τα ΜΜΕ κατασκευάζουν μια πολιτιστική εικόνα παραλογισμού, κινδύνου, κακού, αποτυχίας και δράματος. Μιλώντας λοιπόν για την απεικόνιση και την αναπαράσταση των ψυχικά ασθενών ανθρώπων, αυτή είναι αναμφισβήτητα αρνητική και στερεοτυπική: τα άτομα προσδιορίζονται μόνο από την ψυχική τους ασθένεια, η εικόνα της οποίας είναι συνήθως τρομακτική και επικίνδυνη», συνεχίζει.
Σε αντίθεση με την πραγματική τους ζωή, οι άνθρωποι που έρχονται αντιμέτωποι με κάποια ψυχική νόσο, παρουσιάζονται στα media συγχυσμένοι, επιθετικοί, επικίνδυνοι και απρόβλεπτοι. Τα αρνητικά στερεότυπα, καλλιεργούν στην κοινή γνώμη αβάσιμους φόβους που πηγάζουν από εσφαλμένες αντιλήψεις, ανάγοντας τους ψυχικά ασθενής ως δυνητικά επικίνδυνους για τα μέλη της κοινωνίας.
Όπως επισημαίνει ο ψυχίατρος και ψυχοθεραπευτής κ. Γιώργος Δίπλας, «Χαρακτηριστικό στοιχείο στην απεικόνιση των ψυχικά ασθενών ως “τρελών” αποτελεί η προσομοίωσή τους με ζωώδη στοιχεία, τα οποία συνήθως σηματοδοτούν την απουσία ηθικών ή κοινωνικών φραγμών του ατόμου. Ακόμη, διαδίδεται η αντίληψη ότι η παραφροσύνη προκύπτει από βλάβη ή διαταραχή του εγκεφάλου, ακόμη και από τη φύση του ατόμου, δίνοντας το πράσινο φως στην κατασκευή του ψυχικά ασθενή ως τρελού, καταστροφικού, απρόβλεπτου και επικίνδυνου, ενώ φράσεις όπως “σχιζοφρενής σε κατάσταση αμόκ”, συνδέουν την τρέλα με το κακό το διαβολικό στοιχείο. Και κάπως έτσι όροι όπως “τρελός, στριμμένος, διαταραγμένος, υστερικός, σάικο και ψυχοπαθής” αναπαράγονται, διαδίδονται και κανονικοποιούνται στον δημόσιο λόγο».
Στον κόσμο της τηλεόρασης, οι χαρακτήρες έχουν σχεδιαστεί για να ανταποκρίνονται στους κανόνες της δραματικής αφήγησης. Η παρουσίαση ενός ατόμου που βιώνει κάποια ψυχική ασθένεια ως βίαιο, επικίνδυνο, με ροπή στην εγκληματικότητα και αποτυχημένο, αποτελεί μια απόφαση που λαμβάνεται για να εξυπηρετήσει πολύ συγκεκριμένες δραματουργικές ανάγκες. «Τέτοιες απεικονίσεις είναι δυνητικά προβληματικές σε μια κοινωνία που ήδη βλέπει την ψυχική νόσο ως μια μορφή παρεκλίνουσας συμπεριφοράς και περιθωριοποιεί τους ανθρώπους που είναι ή υπήρξαν ψυχικά ασθενείς, ενώ ενισχύουν την παραπληροφόρηση γύρω από την εγκληματικότητα. Η συντριπτική πλειονότητα των ατόμων με ψυχικές ασθένειες δεν είναι ούτε βίαιοι ούτε εγκληματίες», λέει η κα. Τσούρτη.
Ο κ. Δίπλας συνεχίζει τονίζοντας πως, «αν και όλα αυτά είναι γνωστά και καταγγέλλονται συχνά, τόσο από τους ειδικούς ψυχικής υγείας, όσο και από τα ανεξάρτητα – κυρίως – Μέσα, η τηλεόραση κάνει λίγα για να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο επιλέγει να παρουσιάζει την ψυχική νόσο. Επιπλέον, οι τηλεοπτικές απεικονίσεις δεν πείθουν το κοινό ότι οι άνθρωποι μπορούν να αναρρώσουν και να αποτελέσουν παραγωγικά μέλη της κοινωνίας, με αποτέλεσμα να συμβάλλουν στη συντήρηση στρεβλών και αρνητικών πεποιθήσεων».
Τόσο οι ασθενείς όσο και οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας πλήττονται εξαιτίας αυτών των απεικονίσεων, ενώ ματαιώνονται σημαντικές προσπάθειες που γίνονται για την εκπαίδευση και την ευαισθητοποίηση του κοινού. «Οι συνέπειες αυτών των αναπαραστάσεων είναι ακόμη πιο βαθιές. Μειώνουν την αυτοεκτίμηση, τις προσπάθειες αναζήτησης βοήθειας, την τήρηση της φαρμακευτικής αγωγής και τη συνολική ανάκαμψη των ανθρώπων».
«Πρόσφατα, δημοσιεύτηκε μια αμερικανική μελέτη που έδειχνε ότι 6 στους 23 ασθενείς με σχιζοφρένεια που παρακολουθούνταν σε μία κλινική, είχαν αναφέρει ότι οπλοφορούσαν κατά τη διάρκεια ενός ψυχωσικού επεισοδίου. Ορμώμενη από τα στοιχεία αυτά, μια τοπική εφημερίδα δημοσίευσε την ιστορία με τίτλο, “Οπλισμένοι και επικίνδυνοι: Το κοινό σε κίνδυνο καθώς οι ψυχικά ασθενείς ξεφεύγουν από το δίχτυ φροντίδας”. Ο δημοσιογράφος που υπέγραψε το συγκεκριμένο άρθρο υποστήριζε με ανακριβή και μεροληπτικό τρόπο ότι, στην τοπική κοινότητα, 1250 ασθενείς με ψυχικές ασθένειες είχαν στην κατοχή τους όπλα και αποτελούσαν “σοβαρή απειλή για τη δημόσια ασφάλεια”. Ο στρεβλός τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται η σχιζοφρένεια ενισχύει τις λαϊκές αντιλήψεις για την τρέλα, ενώ ο δραματικός τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται η αυτοχειρία και οι απόπειρες αυτοκτονίας έχει συνδεθεί με αυξημένα ποσοστά αυτοκτονιών», εξηγεί η κα. Τσούρτη.
Η συζήτησή μας με τον κ. Δίπλα και την κα. Τσούρτη, φτάνει στην κοινωνική κονστρουξιονιστική έρευνα, βάσει της οποίας υφίσταται διάκριση μεταξύ των εμπειριών μας και του νοήματος που δίνουμε σε αυτές, υπό την έννοια ότι, τα νοήματα που αποδίδονται στις εμπειρίες είναι εκείνα που συνιστούν την πραγματικότητα, όπως είναι βιωμένη από το κάθε άτομο ξεχωριστά.
«Οι εμπειρίες μας από τον υλικό κόσμο, τους άλλους ανθρώπους ή τις σφαίρες των ιδεών είναι πραγματικές, όμως υποστηρίζεται ότι το νόημα που δίνουμε σε μία εμπειρία, κατασκευάζεται μέσα από τη συζήτηση πάνω στην εμπειρία αυτή», μου εξηγούν.
«Η διαφορά όμως από τον τρόπο με τον οποίο ένα άτομο κατασκευάζει μεμονωμένα τα νοήματα βάσει τον εμπειριών του, είναι ότι οι δημοσιογράφοι και το λοιπό προσωπικό των μέσων μαζικής ενημέρωσης, εξάγουν ερμηνείες-νοήματα εμπειριών για ένα πολύ μεγάλο κοινό – και όχι μόνο για τον εαυτό τους και τον περίγυρό τους. Έτσι λοιπόν, τα ΜΜΕ δεδομένου ότι λειτουργούν σε μια ανταγωνιστική αγορά και οι πρακτικές παραγωγής δίνουν έμφαση στο να είναι ενδιαφέροντα και προσιτά στο δυνητικό κοινό, ενθαρρύνουν τους εργαζόμενους να αυξήσουν το δράμα μιας ιστορίας», καταλήγουν.