Πριν από κάποια χρόνια, χαζεύοντας στον διάδρομο με τα βιβλία αυτοβοήθειας ενός βιβλιοπωλείου, ένας τίτλος τράβηξε την προσοχή μου: «Αφοπλίζοντας τον Ναρκισσιστή: Επιβιώνοντας και Ευδοκιμώντας με τους Αυτο-απορροφημένους». Προτού ακόμα ακολουθήσω -παράλληλα με τη δημοσιογραφία- τον κλάδο της ψυχικής υγείας, είχα ζωηρό ενδιαφέρον να συνεργαστώ με θεραπευόμενους με ναρκισσιστική διαταραχή. Άρχισα όμως να αποθαρρύνομαι απ’ όσα διάβαζα στα αποκαλούμενα «βιβλία αυτοβοήθειας» και απ’ όσα άκουγα στο ευρύτερο περιβάλλον μου για τα άτομα με ναρκισσισμό.
Δυστυχώς, το βιβλίο που είχα δει σ’ εκείνον τον διάδρομο είναι ένα από τα πολλά που θίγουν με στιγματιστική διάθεση το ζήτημα της ναρκισσιστικής διαταραχής προσωπικότητας (narcissistic personality disorder – NPD) και του ναρκισσισμού εν γένει: “Becoming the Narcissist’s Nightmare: How to Devalue and Discard the Narcissist while Supplying Yourself”, “How to Kill a Narcissist: Debunking the Myth of Narcissism and Recovering from Narcissistic Abuse” – και άλλα πολλά.
Αν αναλογιστούμε πως μπορεί να υπάρχουν αγαπημένα μας πρόσωπα με αυτή τη διάγνωση ή ακόμα κι εμείς οι ίδιες/οι να διαθέτουμε ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά, είναι λίγο αποκαρδιωτικό να συνειδητοποιούμε ότι άνθρωποι φτάνουν σε σημείο να απορρίπτονται προτού καλά καλά τους δοθεί το δικαίωμα να μας συστηθούν, να υποτιμώνται και να στιγματίζονται με την ταμπέλα του νάρκισσου.
Κλινικά, η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας χαρακτηρίζεται από στοιχεία όπως η αυτοαναφορικότητα και οι μεγαλοπρεπείς ιδέες και από ακραίες συμπεριφορές που βλάπτουν τις διαπροσωπικές σχέσεις και κυμαίνονται από απαιτήσεις για λατρεία μέχρι συμπεριφορές εκμετάλλευσης.
Δεν υπάρχει αμφιβολία: Η συνύπαρξη με ένα άτομο με αυτά τα χαρακτηριστικά είναι περίπλοκη και δεν πρέπει να παροτρύνουμε έναν άνθρωπο να επιμείνει σε μια σχέση με έναν/μία σύντροφο που δεν είναι πρόθυμος/η να αναστοχαστεί για την κατάσταση της ψυχικής του/της υγείας, να αμφισβητήσει τον εαυτό του/της και να αναζητήσει τη βοήθεια που χρειάζεται ώστε να μπορεί να σχετίζεται αρμονικά με τους άλλους και κυρίως με τον ίδιο του/της τον εαυτό.
Οι ψυχολόγοι και οι λοιποί ειδικοί ψυχικής υγείας που εργάζονται με αυτόν τον πληθυσμό, γνωρίζουν ότι τα άτομα με ναρκισσιστικά στοιχεία διαθέτουν διχασμένη εκτίμηση, η οποία κυμαίνεται και στα δύο άκρα, και όχι μόνο σ’ εκείνο της υψηλής εκτίμησης, όπως συνηθίζεται να πιστεύει ο κόσμος. Τα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή υποφέρουν από χαμηλή αυτοεκτίμηση, την οποία συχνά θα αντισταθμίσουν με μια ευάλωτη και εύθραυστη μεγαλοπρέπεια. Εάν έχετε δει, για παράδειγμα, κάποιον/α να περνάει από τον αυτοθαυμασμό στην αυτοκαταστροφή μέσα σε λίγο λεπτά, διαθέτετε μια επαρκή εικόνα αυτής της εσωτερικής κατάστασης την οποία βιώνουν οι ναρκισσιστικές προσωπικότητες.
Η πραγματικότητα είναι ότι στη βάση του NPD, υπάρχει βαθιά ανασφάλεια και μοναξιά. Πολλοί άνθρωποι με NPD αγωνίζονται να δημιουργήσουν γνήσιες και οικείες σχέσεις με άλλους. Λόγω της βαθιά ριζωμένης ανασφάλειάς τους, τα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας θα προσπαθήσουν να επιβάλλουν το αίσθημα κυριαρχίας και ανωτερότητας από το οποίο διακατέχονται στο ένα φάσμα (άκρο) της διαταραχής. Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις, η τάση αυτή φέρει μόνο αντίστροφα αποτελέσματα και συνεχίζει να αποτελεί για εκείνους/ες μια πρόκληση ώστε να αναζητήσουν τη σύνδεση που πραγματικά θέλουν και έχουν ανάγκη.
Πολλοί άνθρωποι κρίνουν και καταδικάζουν σκληρά ανθρώπους που αγωνίζονται με το NPD. Παρουσιάζονται ως απάνθρωποι κακοί, «κακοήθεις» και ανίκανοι να αγαπήσουν και να σεβαστούν πραγματικά. Όταν όμως αντιμετωπίζουμε τη διαταραχή κατ’ αυτόν τον τρόπο, επιδεικνύουμε έλλειψη ενσυναίσθησης προς τα άτομα τα οποία κατηγορούμε ότι πάσχουν από έλλειψη ενσυναίσθησης.
Με άλλα λόγια, μια ναρκισσιστική προσωπικότητα αποτελεί μια μορφή άμυνας ενάντια στον συναισθηματικό πόνο και την εσωτερική αναταραχή την οποία βιώνει το άτομο με αυτά τα χαρακτηριστικά.
Όταν επιλέγουμε να απομονώνουμε και να εξετάζουμε τα συμπτώματα του ναρκισσισμού χωρίς να συνδεόμαστε με το άτομο που τα βιώνει, χάνουμε την επαφή μας με τις αιτίες που το ωθούν να αναπτύξει αυτή τη μορφή προσωπικότητας. Συνήθως, στη ρίζα του ναρκισσισμού υπάρχει ένα πολύπλοκο τραύμα το οποίο μπορεί να σχετίζεται με βίαιες ή σεξουαλικά τραυματικές εμπειρίες, που έχουν ως απόρροια τη συσσώρευση δευτερογενούς άγχους (εκείνου που αναδύεται από το τραύμα και το οποίο μπορεί να ευθύνεται για τα υψηλότερα στάδια της διαταραχής). Ακόμα, το άτομο με ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά συχνά παρουσιάζει ιστορικό παραμέλησης από τον φροντιστή, δυσλειτουργικής προσκόλλησης προς αυτόν/η, επαναλαμβανόμενης απόρριψης κ.ά.
Ο εγκέφαλός μας όμως λαχταρά την απλότητα και έτσι δύσκολα θα ανατρέξουμε σε όλες αυτές τις σύνθετες πληροφορίες που σχετίζονται με τη ναρκισσιστική διαταραχή και οι οποίες θα μπορούσαν να συμβάλλουν στον αποστιγματισμό της ψυχικής αυτής νόσου. Ο σχηματισμός ενός γρήγορου συμπεράσματος για το άτομο (καλό/κακό) που έχουμε δίπλα μας ή γύρω μας, καλλιεργεί την ανοχή μας στην άγνοια για την πολυπλοκότητα του ανθρώπου, αφού η αποδοχή του μπορεί να διαθέτει εξίσου θετικές και «αρνητικές» ιδιότητες, γίνεται για εμάς διανοητικά κουραστική. Το κόστος όμως αυτής της άδικης απλοποίησης ενός περίπλοκου ζητήματος είναι μεγάλο για τα άτομα που έρχονται αντιμέτωπα με αυτό, ενώ μπορεί να οδηγήσει βραχυπρόθεσμα σε συγκρούσεις μαζί τους, αφού επιμένουμε να τους απορρίπτουμε, να τους στιγματίζουμε και εν τέλει να τους περιθωριοποιούμε.
Ένα από τα βασικά παράπονα που εκφράζουν όσοι και όσες βρίσκονται σε σχέση με άτομο με ναρκισσισμό, είναι το βίωμα του να αισθάνονται αντικειμενοποίηση και υποτίμηση. Ως αποτέλεσμα, τα άτομα που έχουν πληγωθεί μπορεί ασυνείδητα να υποτιμήσουν με τη σειρά τους το άτομο με ναρκισσιστική προσωπικότητα – ή να υποτιμούν τους ανθρώπους με ναρκισσισμό γενικότερα.
Η υποτίμηση και το επακόλουθο στίγμα με το οποίο έρχονται αντιμέτωποι όσες/οι διαθέτουν ναρκισσιστική προσωπικότητα, περιπλέκουν πολλές φορές την ικανότητα των κλινικών ψυχολόγων και ψυχιάτρων να διαγνώσουν τη διαταραχή, εφόσον υφίσταται, λόγω της επιθυμίας τους να προστατεύσουν τους ασθενείς τους από τις συνέπειες αυτής της διάγνωσης, και κατ’ επέκταση μειώνουν την πιθανότητα τα άτομα με αυτές τις προσωπικότητες να αναζητήσουν την απαραίτητη φροντίδα.
Φυσικά, οφείλουμε πάντα να κατανοούμε και να σεβόμαστε όσα έχει βιώσει ένα άτομο που υπήρξε σε μία καταχρηστική σχέση με κάποιον/α νάρκισσο, ωστόσο, ταυτόχρονα, η εύρεση της κατάλληλης φροντίδας για τα άτομα με ναρκισσιστική προσωπικότητα μπορεί να γίνει σχεδόν αδύνατη όταν το στίγμα είναι τόσο μεγάλο και καταλήγει να απεικονίζει όλους τους ανθρώπους με ναρκισσισμό ως «τοξικούς» και «επικίνδυνους».
Για να μπορέσουμε λοιπόν να βοηθήσουμε, πρέπει πρωτίστως να δούμε τον εαυτό μας και τους άλλους ως σύνολο και όχι μονάχα ως ψυχικά ασθενείς. Τα άτομα με ναρκισσιστική προσωπικότητα βρίσκονται μεταξύ των συνεργατών, της οικογένειας, των φίλων και των συντρόφων μας και αξίζουν ποιοτική φροντίδα, υποστήριξη και ενθάρρυνση για ασφαλή πρόσβαση σε θεραπεία.