Οι λίστες της ευτυχίας και της επιτυχημένης ζωής, οι λίστες των “dos and dont’s”, οι λίστες της εξόδου από τα προσωπικά αδιέξοδα και όλες οι συγγενείς συνταγές έχουν επιτεθεί στοχευμένα σε κάθε πηγή μαζικής ενημέρωσης. Έτσι, είναι πολύ εύκολο για τον καθένα μας να πέσει πάνω σε εκείνη τη λίστα που θα τον διαφωτίσει και θα του αλλάξει τη ζωή μέχρι να πεις κύμινο ή μαρσουπιλαμί ή κάποια άλλη υπαρκτή ή ανύπαρκτη λέξη που σου αρέσει και την επιλέγεις σαν είσοδο προς μια νέα ζωή, ανώδυνη, ανεπαίσχυντη, ειρηνική.
Αυτά τα μαγικά συγγράμματα αποτελούν ακρογωνιαίο λίθο του σύγχρονου τρόπου ζωής και modus vivendi και lifestyle (ο πλεονασμός του τρίπτυχου φανερώνει την λαογραφική, φιλοσοφική και glam rock εξέταση του θέματος). Ας είμαστε, λοιπόν, γενναίοι και ειλικρινείς και ας κοιτάξουμε το ιστορικό μας στο διαδίκτυο κατάματα. Σε κάποιους από εμάς, αρκετούς ίσως, τους περισσότερους ενδεχομένως, η «ντροπή» και ταυτόχρονα η απόδειξη της καταγωγής μας από τον εικοστό αιώνα είναι εκεί- 10 tips for a successful life, 20 ways to become a millionnaire, 45 steps to personal happiness, 73 things to find the job-man-house-make-up of your dreams…και άλλα πολλά. Μιλήσαμε με τον Γιώργο Κλεφτάρα, αναπληρωτή καθηγητή και διευθυντή του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών «Συμβουλευτική στην Ειδική Αγωγή, την Εκπαίδευση και την Υγεία» και μας διαβεβαιώνει αυτό που πολύ φοβόμασταν αλλά, ίσως, δεν τολμούσαμε να δεχτούμε, το γεγονός πως όλες αυτές οι διαδικτυακές λίστες, ανυπόγραφες στη συντριπτική πλειοψηφία τους, δεν μπορούν να έχουν κανενός είδους αξιοπιστία. Αυτά που εμφανίζονται σαν αποτελέσματα πανεπιστημιακών ερευνών μπορεί απλά να δηλώνονται ως τέτοια. Η ελευθερία του διαδικτύου επιτρέπει σχεδόν την οποιαδήποτε δήλωση και ισχυρισμό και κάποια στιγμή έχουμε, σίγουρα, διαβάσει μελέτες που ποτέ δε διενεργήθηκαν, από πανεπιστημιακές δομές που δεν υπάρχουν από δήθεν ψυχοερευνητές.
Τώρα, βέβαια, ποιος να μας κατηγορήσει- όταν βλέπεις πως ό,τι πόθησες σε αυτή τη ζωή είναι ένα «κλικ» μακριά μονάχα, τότε θεοί και δαίμονες σου φωνάζουν από τα τρίσβαθα του μυαλού σου: «Πάτα το, πάτα το, μόνο για να το δεις, πάτα το, πάτα το, τίποτα δεν έχεις να χάσεις.» Ενίοτε, μάλιστα αυτές οι εντατικές προτροπές μπορεί να συνοδεύονται και από κάποιο επικό soundtrack, από αυτά που συνήθως ακούει ο ήρωας μιας ταινίας (blockbuster, φυσικά) λίγο πριν τη σκηνή της απότομης και χειμαρρώδους αποκάλυψης και διαφώτισης. Είμαστε τόσο αφελείς; «Όλα αυτά πατάνε στον ανθρώπινο πόνο και την απελπισία. Όταν είμαστε κολλημένοι στον τοίχο- και κάποια στιγμή θα βρεθούμε εκεί, ο πόνος είναι συνυφασμένος με την ανθρώπινη ζωή- μπορεί να αναζητήσουμε κάτι τέτοιο. Από την πλευρά τους, όλα αυτά τα αναγνώσματα πατάνε στην κοινή λογική. Αυτά που αναφέρουν δεν είναι παράλογα έτσι ώστε να τα απορρίπτουμε. Αλλά είναι πράγματα που δεν μπορούμε πάντα να κάνουμε», αναφέρει χαρακτηριστικά ο συνομιλητής μας. Έτσι, σε στιγμές «έκτακτης ανάγκης και σύγχυσης» σημειώνονται, ανά περιόδους, σε κάθε χρονιά αστρονομικά «χτυπήματα» σε σελίδες που φιλοξενούν τέτοια οργανωμένα συστήματα συμβουλών.
Κυρίαρχο γνώρισμα όλων τους αποτελεί η εμπέδωση της μοναδικότητάς μας, η βαθιά κατανόηση ότι είμαστε μοναδικοί και ανεπανάληπτοι, εξαιρετικοί και αναντικατάστατοι.
Το περίεργο, αστείο ή ειρωνικό –ανάλογα με την οπτική γωνία από την οποία εξετάζει κάποιος το θέμα- είναι πως όλο αυτό αποτελεί τον αντίποδα της ακριβώς ανάστροφης κατάστασης που επικράτησε με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι Frick, Barry & Kamphaus (2010) έχουν εξετάσει λεπτομερώς αυτή την εξέλιξη στο Clinical Assessment of Child and Adolescent Personality and Behavior. Τότε, λοιπόν, για στρατιωτικούς λόγους έπρεπε να ελεγχθεί η τάση προς την ψυχοπαθολογία. Δεύτερον, ενώ το ανθρώπινο δυναμικό είχε με ποικίλους τρόπους αποσαθρωθεί και οι ανάγκες για την αναδόμηση των διαλυμένων χωρών ήταν τεράστιες, όταν υπήρχαν θέσεις να καλυφθούν και όχι αρκετός κόσμος να τις καταλάβει, τότε ξεκίνησε μια επιχείρηση, ήδη, από τα σχολεία όπου με τα γνωστά έως σήμερα τεστ προσωπικότητας και δεξιοτήτων αλλά και προγράμματα παρακολούθησης της επίδοσης και του χαρακτήρα των μαθητών, συντασσόταν το προφίλ του κάθε μαθητή με σκοπό να αποφανθεί ως προς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και σε ποιον τομέα της παραγωγής ή των υπηρεσιών μπορούσαν αυτά να βρουν την κατάλληλη εφαρμογή, όπερ μεθερμηνευόμενον εστί, ένας υποψήφιος πολλές θέσεις. Σήμερα συμβαίνει το αντίθετο:μία θέση, πολλοί υποψήφιοι. Είναι πολύ λογικό, άρα, για λόγους οικονομίας, κυριολεκτικά και μεταφορικά, να βγαίνει το προφίλ της θέσης, η λίστα δηλαδή με τις οδηγίες προς ναυτιλομένους ως προς το τι χρειάζεται η θέση και να αναμορφωθεί ο καθένας αντίστοιχα. Έχετε δει «προφίλ υποψηφίου» ή «χαρακτηριστικά υποψηφίου»; Από εκεί που μελετούσαμε τον καθένα να δούμε τι μπορεί να προσφέρει, μελετάμε τι χρειαζόμαστε και βγαίνει κάποιο παράρτημα. Οι λίστες των συμβουλών έχουν πάρει κι αυτές την ίδια μονοδιάστατη πορεία.
Όλα τα είδη τους, με θεάρεστο ή κίβδηλο ή απλώς πρακτικό περιεχόμενο, βασίζονται, αν τις συγκρίνουμε προσεκτικά, πάνω σε κάποιους βασικούς άξονες από τους οποίους απορρέουν οι κανόνες για την εκάστοτε επιθυμητή κατάσταση. Συγκεκριμένα, κυρίαρχο γνώρισμα όλων τους αποτελεί η εμπέδωση της μοναδικότητας μας, η βαθιά κατανόηση ότι είμαστε μοναδικοί και ανεπανάληπτοι, εξαιρετικοί και αναντικατάστατοι. Αν δεν ήμασταν, δε θα έμπαινε κανείς στον κόπο να μας συμβουλεύσει. Εξ’ αυτού είμαστε ικανοί για όλα και «ένα πλήθος παραδειγμάτων προσωπικών ιστοριών μπορεί να αποδείξει τα παραπάνω». Ταυτόχρονα, το ίδιο σημαντική θέση κατέχει η υιοθέτηση μιας θετικής στάσης ζωής, μιας αισιόδοξης στάσης απέναντι στα πράγματα και μιας προσδοκίας για το καλύτερο. Αυτά είναι από εκείνες «τις λεπτομέρειες που κάνουν, φυσικά, τον πρωταθλητή». Θα ήταν, επίσης, μεγάλη παράλειψη να μην αναφερθούμε στο γεγονός πως καθένας είναι «κύριος της μοίρας του». Έχει τη δύναμη στα χέρια του και μπορεί να φτάσει στις απάτητες βουνοκορφές αρκεί, απλώς, να το θελήσει. Υπάρχει, μάλλον, αλήθεια εδώ ή, εν πάσει περιπτώσει, υπάρχει κάτι που μας αρέσει. Έπειτα από αυτά, πέφτουμε στα κρεβάτια μας με ανακούφιση για να αναπαυθούμε σε όλο το μεγαλείο μας…μέχρι που ξαφνικά θυμόμαστε, «Ωπ, τι ήταν εκείνο στο πλάι, 1000 και 1 τρόποι για να γίνετε ηγέτης; Μα πώς είναι αυτό δυνατό; Ο ηγέτης είναι εξ’ ορισμού ένας, τουλάχιστον ένας σε κάμποσους άλλους, πώς γίνεται αυτό να υπάρχει σαν πλάνο ανοιχτό στο κοινό, να φανερώνεται δηλαδή σε όλους μας εκείνο που λογικά θα κρατιόταν σαν επτασφράγιστο μυστικό;» Και κάπως έτσι φτάνει το πρωί.
Κυρίαρχο γνώρισμα όλων τους αποτελεί η εμπέδωση της μοναδικότητας μας, η βαθιά κατανόηση ότι είμαστε μοναδικοί και ανεπανάληπτοι, εξαιρετικοί και αναντικατάστατοι.
Όλη αυτή η διαδικασία θυμίζει κανόνες της οικονομίας που διέπουν την κατανάλωση. Και η ευτυχία έχει, συνδεθεί άρρηκτα πλέον με την οικονομία, τις θεωρίες και τους κανόνες της. Οι Frey και Stutzer το 2002 έδεσαν τα “happiness” και “economics” στη μελέτη τους. Πολλές φορές, λοιπόν, πέφτει η ποιότητα για να πέσει η τιμή και να περάσει ένα αγαθό στη μαζική κατανάλωση, μοιράζοντας έτσι «ευτυχία» σε περισσότερους και αποφέροντας φυσικά υψηλότερο κέρδος. Όταν πρωτοβγήκαν οι νάιλον κάλτσες ήταν πανάκριβες και για τις γυναίκες αποτελούσαν απόκτημα φετίχ. Έπειτα, η τιμή τους έπεσε αλλά η αλήθεια είναι ότι έγιναν πολύ πιο ευπαθείς, ίσως, ακριβώς γι’αυτό το λόγο, για να καταναλώνονται σωρηδόν. Η πληθώρα των συμβουλολιστών μπορεί να σε κάνει να αισθανθείς για λίγο καλύτερα αλλά σου δίνει όντως αυτό που ποθείς; Την προσωπική ευτυχία, την επαγγελματική καταξίωση, την ανακάλυψη των βαθύτερων θέλω σου, την λύση προς τον προσωπικό σου δρόμο στη ζωή; Σε πολλές περιπτώσεις, όπως απαντά σε αυτό ο κύριος Κλεφτάρας, αυτές οι ίδιες λίστες είναι που μπορούν να μας ενοχοποιήσουν γιατί ακριβώς αποτύχαμε να τις εφαρμόσουμε. Η πληροφορία υποτίθεται πως είναι εκεί, μας έχουν δείξει το δρόμο και εμείς δεν μπορούμε να αλλάξουμε τη ζωή μας, Αν, βέβαια, εμείς εντρυφήσουμε πάνω σε παραδείγματα ανθρώπων που με αντικειμενικά και μετρήσιμα κριτήρια άλλαξαν τη ζωή τους, πχ. άνθρωποι του κοινωνικού και οικονομικού περιθωρίου που μαζεύοντας ανταλλακτικά και παλιατζούρες κατάφεραν να αγοράσουν τη δική τους στέγη και σιγά-σιγά να μεταπηδήσουν σε άλλο επίπεδο, άνθρωποι με κινητικά προβλήματα που έγιναν αθλητές με εξαιρετικές επιδόσεις, άνθρωποι που μετανάστευσαν χωρίς να γνωρίζουν καν τη γλώσσα της χώρας όπου πήγαιναν και κατάφεραν να φτιάξουν μέχρι και επιχειρήσεις στη νέα τους κατοικία, άνθρωποι που μαζί με τους συντρόφους τους άντεξαν αρρώστιες και καταστροφές, άτομα που παρά τη συναισθηματική βία που έχουν υποστεί κατάφεραν να είναι υποστηρικτές και θεραπευτές άλλων, παρατηρούμε πως ένας είναι ο άξονας που διαπερνά την επιτυχία τους και δεν είναι άλλος από την προσπάθεια και τη δουλειά που κατέβαλλαν σε βαθμό τέτοιο, που κανένα τρικ δε στάθηκε εμπόδιο στην πορεία τους και ό,τι κατάφεραν δεν μπορούσε κανείς πια να τους το πάρει- κάποιος με καλύτερη και πιο εμπνευσμένη λίστα.
Σαφώς, μια αίσθηση παντοδυναμίας δε βρίσκει εύκολα αντίπαλο αλλά μήπως είναι ακριβώς η αντίθετη αίσθηση που οδηγεί σε αυτά που ονειρευόμαστε; Κι αυτό αποτελεί απορία και όχι συγκεκριμένη θέση. Έχουμε δηλαδή τη δύναμη στα χέρια μας να πετύχουμε ο,τιδήποτε ανεξαρτήτως πλαισίου μέσα στο οποίο βρισκόμαστε; Μα αυτό έχει σαν άμεσο αποτέλεσμα να μην αγγίζουμε και να μην αμφιβάλλουμε ποτέ για το πλαίσιο κι αυτό, όσο να πεις, έχει κάτι το μυστηριωδώς περίεργο… Επιπλέον, στη συζήτηση με τον κύριο Κλεφτάρα, και ειδικά σε ό,τι αφορά την κοινωνική επιτυχία όπως έχει καθιερωθεί από το δυτικό πολιτισμό, ερχόμαστε αντιμέτωποι με το ζήτημα της πολυπαραγοντικότητας. Δεν υπάρχει κανόνας διότι αυτή η επιτυχία έχει τόσες παραμέτρους όσες και η ιδιοσυγκρασία του καθενός μας, τα προσόντα του, η αξιοποίηση αυτών, οι περιρρέουσες συνθήκες αλλά και η ορθή εκτίμησή τους. Ένας άνθρωπος, δηλαδή, εκτός από τη δουλειά που επενδύει πρέπει να βρεθεί στην κατάλληλη συγκυρία και, παράλληλα, να διαθέτει και την οξυδέρκεια ώστε να δει και να επωφεληθεί από το κάλεσμα της τύχης. Και η τύχη είναι αστάθμητος παράγοντας που δεν μπαίνει σε καλούπια. Στις λίστες αυτές δεν αναλύεται το πολυπαραγοντικό περιβάλλον μέσα στο οποίο καλείται κάποιος να υλοποιήσει τις οδηγίες της.
Μια λίστα για τα ψώνια του σούπερ μάρκετ, όλοι έχουμε συντάξει κάποια στιγμή. Και μπορεί να ήταν όντως χρήσιμη. Μας συγκέντρωσε γρήγορα και εύκολα στο προς επίτευξιν έργο. Πίσω, όμως, από τον καφέ μπορεί να κρύβεται η δυσκολία μας να ξυπνήσουμε το πρωί γιατί δεν έχουμε κάπου ευχάριστα να πάμε. Πίσω από τη ζάχαρη μπορεί να κρύβεται η πικρία μας που δεν σταθήκαμε γενναία απέναντι στη χθεσινή αδικία που έγινε μπροστά στα μάτια μας. Πίσω από το γάλα μπορεί να κρύβονται όλα τα όνειρα που κάνουμε για τα παιδιά μας. Πίσω από την οποιαδήποτε, λοιπόν, προσπάθειά μας για την κατάκτηση της επιτυχίας ή της ευτυχίας χρειάζεται να έρθουμε σε επαφή με το βαθύτερο πυρήνα των πραγμάτων που κρύβεται κάθε στιγμή πίσω από τις επιθυμίες ή τις πράξεις μας. Έτσι κι αλλιώς, δεν υπάρχει μία και μόνη αλήθεια. Υπάρχει η αλήθεια του καθενός μας στην εκάστοτε στιγμή, με τον ίδιο τρόπο που η αλήθεια του τροφαντών γυναικών στη δεκαετία του ’30 όριζε το πρότυπο ομορφιάς ενώ σήμερα θα ήταν αποφευκτέο μετά βδελυγμίας.
Κάτι ακόμη «ριζοσπαστικό» για τον τρόπο με τον οποίο συνηθίζουμε να αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα και έρχεται από το στόμα του συνομιλητή μας, αντανακλάται στον τρόπο με τον οποίο «συνηθίζουμε να διαχωρίζουμε τα πράγματα και τα χαρακτηριστικά μας σε καλά και κακά και υπερπηδούμε το γεγονός πως δεν υπάρχει θετικό χωρίς αρνητικό και αντίστροφα. Όλα κινούναι πάνω σε αυτό το δίπολο και, αγνοώντας το, χάνουμε σημαντική πληροφορία. Ο πλούτος μας εκπορεύεται από το «όλον». Το θετικό χαρακτηριστικό ή συγκυρία λειτουργεί σαν αυτόματος πιλότος. Συνήθως, δεν του δίνουμε καν σημασία. Στον αρνητικό πόλο, όμως, στεκόμαστε προκειμένου να μελετήσουμε τη βαθύτερη δομή και υφή μέσα ή έξω μας και από εκεί είναι που θα προέλθουν οι μεγαλύτερες και πιο διαφωτιστικές ανακαλύψεις για εμάς, το περιβάλλον μας και τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να κινηθούμε μέσα σε αυτό».
Μπορούμε, λοιπόν, να υποθέσουμε πως πίσω από τη θετική σκέψη, την αποθέωση του εαυτού και την απόλυτη κυριαρχία, μπορεί –και αυτό είναι απλώς μία πιθανότητα- να κρύβεται ένας φόβος. Κι ο φόβος πάντα γεννά την επιθυμία για έναν εύκολο και γρήγορο κατευνασμό γιατί αυτός ο ίδιος φόβος γεννιέται από την υποψία ότι τίποτα από αυτά που μπορούν να μας δώσουν πραγματική ικανοποίηση δεν είναι εύκολο και γρήγορο. Ίσως, το κάθε εμπόδιο χρειάζεται να βιωθεί ως τις μύχιες πτυχές του για να ξεπεραστεί. Ίσως, δεν υπάρχουν εύκολοι τρόποι, κατά τας γραφάς, που κάνουν για όλους αλλά οι δικοί μας προσωπικοί τρόποι κατά την καβαφική ‘τιμή και την πεποίθησή’ μας, που είναι δύσκολοι, χρονοβόροι και κοπιαστικοί. Κι αυτό δεν είναι λίστα, είναι απλώς μια σκέψη. Τώρα, βέβαια, για λόγους δεοντολογίας, εάν, παρ’ ελπίδα, κυκλοφορήσει στην αγορά δίλιτρο ευτυχίας ή οικογενειακό πακέτο επιτυχίας, δεσμεύομαι προσωπικά πως θα δημοσιευθεί με όλες τις κατατοπιστικές λεπτομέρειες.