«Μου πρότειναν να μετατρέψω μια ιδέα/θεωρία μου σε NFT και να τη δημοπρατήσω», έγραφε ο Γιάνης Βαρουφάκης στο twitter στις 27 Μαρτίου. «Δεν θα το κάνω ποτέ αυτό. Η εμπορευματοποίηση ιδεών/θεωριών θα αποτελούσε ένα ακόμα καρφί στο φέρετρο των κοινών. Έχω γεράσει κι έχω απαρχαιωμένες ιδέες; Ή έχω δίκιο;» αναρωτιόταν. Περίπου μια εβδομάδα νωρίτερα, σε κάποια άλλη ήπειρο, μια ανεξάρτητη R&B και χιπ-χοπ μουσικός που είδε το δημιουργικό της σύμπαν να συνθλίβεται από την πανδημία, εξομολογούνταν στο «Vice» ότι εκεί που αγωνιούσε ακόμα και για το πώς θα πληρώσει τους λογαριασμούς της, ήρθαν τα NFT κι πήρε μια ανάσα 7.000 δολαρίων. Μέχρι τότε, με συναυλίες και live «στον πάγο», η Λατάσα Αλκιντόρ προσπαθούσε να αντεπεξέλθει γράφοντας μουσική για συγκροτήματα και τηλεοπτικά προϊόντα και λαμβάνοντας κάθε εξάμηνο μόλις 40 με 120 δολάρια για πνευματικά δικαιώματα από το streaming της δουλειάς της. Η καλλιτέχνιδα, που ζει στο Λος Άντζελες, είπε πως τα χρήματα από τα NFT δεν λειτούργησαν μόνο ως οικονομική ανάσα. Αλλά ότι κυρίως την έκαναν να νιώσει πως επιτέλους η δουλειά της εκτιμάται.
Τι είναι τελικά τα NFT, δηλαδή τα Non-Fungible Tokens, και γιατί όλοι ξαφνικά ασχολούνται με αυτό το ακατανόητο ακρωνύμιο που ακούγεται σαν τον μετασχηματισμό κάποιου μαγικού ελιξιρίου με τη χρήση τεχνολογίας αιχμής; Τα NFT, τα «Μη Ανταλλάξιμα Νομίσματα» στα ελληνικά, είναι ένας τύπος ψηφιακού περιουσιακού στοιχείου, ένα εμπορεύσιμο ψηφιακό πιστοποιητικό ιδιοκτησίας, επαληθευμένο για τη γνησιότητά του μέσω blockchain. Tο blockchain είναι κάτι σαν ψηφιακό λογιστικό βιβλίο. Xάρη σε αυτό, ένα ψηφιακό έργο τέχνης ή κάποιο άλλο αγαθό μπορεί να πιστοποιηθεί ως μοναδικό ή περιορισμένων αντιτύπων. Έτσι, δίνεται η δυνατότητα να γίνει συλλεκτικό παρά το γεγονός ότι μπορεί κάποιος να το «κατεβάσει» και να το αναπαράγει εύκολα. Κάθε NFT δηλαδή αντιπροσωπεύει ένα μοναδικό περιουσιακό στοιχείο. Εν ολίγοις, τα NFT αναπαριστούν και διασφαλίζουν την ιδιοκτησία σπάνιων ψηφιακών αγαθών, όπως έργων τέχνης ή ψηφιακών συλλεκτικών αντικειμένων. (Ένα σχετικό κατατοπιστικό βίντεο στα ελληνικά μπορείτε να παρακολουθήσετε εδώ).
Σε αντίθεση με τα κρυπτονομίσματα, που κι αυτά υπάρχουν μέσω blockchain και είναι «ανταλλάξιμα» (δηλαδή το ένα bitcoin έχει την ίδια αξία με ένα άλλο bitcoin), η τιμή των NFT καθορίζεται από εκείνον που θα κάνει τη μεγαλύτερη προσφορά. Ο λόγος που όλοι πλέον μιλάνε για τα NFT είναι ότι, ενώ η αγορά τους υπάρχει από το 2017, ήταν φέτος, από τον Φλεβάρη μέχρι τον Μάρτη, που «συλλέκτες και κερδοσκόποι ξόδεψαν πάνω από 200 εκατ. δολάρια σε μια σειρά από έργα τέχνης, memes και GIF μέσω των NFT», σύμφωνα με στοιχεία που παραθέτει το Time. Για να γίνει αντιληπτό το μέγεθος της «έκρηξης», σημειώνεται πως ολόκληρο το 2020 είχαν ξοδευτεί «μόλις» 250 εκατ. δολάρια για NFT.
Ο κόσμος που σίγουρα έχει διεισδύσει πλέον βαθιά στα NFT είναι ο κόσμος της τέχνης. Διόλου τυχαία, και ο βαρύτερα λαβωμένος οικονομικά από τον ολετήρα της πανδημίας, αφού κάθε είδους ψυχαγωγία εκτός σπιτιού έχει απαγορευτεί. Και θα μπορούσε να πει κανείς ότι ένα εργαλείο που επιτρέπει στους καλλιτέχνες να επιβιώσουν, μόνο δίκαιο μπορεί να είναι. Είναι όμως έτσι;
Οι καλλιτέχνες που θέλουν να διαθέσουν τη δουλειά τους μέσω NFT πρέπει να εγγραφούν σε μια από τις πλατφόρμες πώλησης, κι έπειτα να δημιουργήσουν ψηφιακή άδεια ανεβάζοντας και επαληθεύοντας την πληροφορία σε blockchain. Μετά, μπορούν να ανεβάσουν το έργο τους. Το κόστος κυμαίνεται από 40 έως 200 δολάρια.
Το γεγονός που προκάλεσε τεκτονικές ανακατατάξεις και επέβαλε πια τα NFT ως mainstream νέα πραγματικότητα συνέβη στις 11 Μαρτίου, όταν ο καλλιτέχνης ψηφιακών έργων Beeple, κατά κόσμον Μάικ Βίνκελμαν, πούλησε έργο του για το ποσό-ρεκόρ των 69 εκατ. δολαρίων μέσω του διάσημου οίκου δημοπρασιών Christie’s. Πρόκειται για την υψηλότερη τιμή στην ιστορία για έργο σύγχρονου εν ζωή καλλιτέχνη, μετά τον Τζεφ Κουνς και τον Ντέιβιντ Χόκνεϊ, σύμφωνα με το Time.
Ο Beeple, βέβαια, δεν είναι από τους νεοφώτιστους των NFT. Τον Οκτώβριο του 2020 είχε πουλήσει ένα βίντεο-έργο του διάρκειας 10 δευτερολέπτων στον συλλέκτη έργων τέχνης Πάμπλο Ροντρίγκεζ Φράιλ για 67.000 δολάρια. Κι αν κάποιος τότε είχε θεωρήσει τον Φράιλ έναν ακόμα εκκεντρικό πλούσιο που δεν έχει τι να κάνει τα λεφτά του οπότε τα πέταξε για κάτι που μπορούσε να έχει παρακολουθήσει online, σίγουρα τώρα θα αναγκαζόταν να ανακαλέσει. Ο Φράιλ μεταπώλησε τον Φεβρουάριο αυτό το βίντεο για 6,6 εκατ. δολάρια.
Στις αρχές Μαρτίου, οι Kings of Leon έγιναν το πρώτο συγκρότημα που κυκλοφόρησε καινούργιο άλμπουμ ως NFT. Το Rolling Stone έγραφε πως μια εβδομάδα αργότερα μετρούσαν ήδη 2 εκατ. δολάρια σε πωλήσεις, με τα 600.000 από αυτά να πηγαίνουν στην πρωτοβουλία Crew Nation για τη στήριξη των εργαζομένων στις συναυλίες που αντιμετωπίζουν οικονομική δυσπραγία εν μέσω πανδημίας. «Κι ενώ οι Kings δεν ήταν οι πρώτοι μουσικοί που διέθεσαν δουλειά τους με αυτόν τον τρόπο, το πολύκροτο πρότζεκτ τους συγκέντρωσε μιλιούνια περίεργων θαυμαστών και έστρεψε τους προβολείς σε μια αναπτυσσόμενη τεχνολογική τάση που –μέχρι πρόσφατα- λειτουργούσε στο περιθώριο σαν κάποια ακραία τρέλα».
Λίγο πριν τους Kings of Leon, ένας διάσημος DJ, ο 3lau, «έγραφε ιστορία» με το πρώτο άλμπουμ που περιείχε NFT. Επανακυκλοφόρησε λοιπόν το άλμπουμ του 2018 Ultraviolet με NFT, κι έβγαλε σχεδόν 12 εκατ. δολάρια σε ένα 24ωρο. Από τις 25 Φεβρουαρίου οι θαυμαστές του είχαν 72 ώρες να πλειοδοτήσουν για τα 33 NFT του. Οι νικητές μετά θα μπορούσαν να τα εξαργυρώσουν για NFT ειδικών εκδόσεων βινυλίων, ακυκλοφόρητης μουσικής, μοναδικών εμπειριών και bonus τραγουδιού.
Κι ο κόσμος του επαγγελματικού αθλητισμού, όμως, δεν έχει μείνει εκτός. Τον Μάρτιο πουλήθηκε μια συλλεκτική κάρτα με τον ποδοσφαιριστή Τομ Μπρέιντι για 1,3 εκατ. δολ. Η ιστοσελίδα NBA Top Shot, που εμπορεύεται NFT κλιπ με τις καλύτερες στιγμές του μπάσκετ, έχει ξεπεράσει τα 232 εκατ. σε σύνολο πωλήσεων από πέρσι που πρωτοδημιουργήθηκε.
Από μια σκοπιά, τα NFT σίγουρα έδωσαν στην ψηφιακή τέχνη μια αξία που της αναλογούσε, ανατρέποντας τη διαδεδομένη αντίληψη πως ό,τι κυκλοφορεί διαδικτυακά είναι ή πρέπει να είναι δωρεάν. Τα NFT, λειτουργώντας ως πιστοποιητικά μοναδικότητας, επιτρέπουν στους καλλιτέχνες που το έργο τους είναι ψηφιακό ή διατίθεται ψηφιακά να έχουν οικονομικές απολαβές. Έχουν όμως ίση πρόσβαση σε αυτόν τον τρόπο πώλησης όλοι οι καλλιτέχνες; Μπορεί να είναι επικερδής για όλους;
Η καλλιτέχνιδα της εισαγωγής δεν είναι διεθνούς φήμης, όμως ισχυρίζεται ότι βοηθήθηκε από τα NFT. Το ίδιο και η 20χρονη καλλιτέχνιδα ψηφιακών έργων Τζασμίν Μπόικινκς, η οποία αναφέρεται στο ρεπορτάζ του Time πως πριν απλώς αναρτούσε τη δουλειά της στο διαδίκτυο δωρεάν, ενώ τώρα μέσα σε έξι μήνες έχει βγάλει πάνω από 60.000 δολάρια με τα NFT. «Μου έδωσε κουράγιο να συνεχίσω», είπε. Οι συλλέκτες NFT έχουν εκδηλώσει μεγάλο ενδιαφέρον και για πολλούς καλλιτέχνες με ριζοσπαστικές ή και αμφισβητούμενες τεχνικές, και με αισθητική συχνά εμπνευσμένη από το διαδίκτυο.
Ωστόσο, αρκετοί υποστηρίζουν πως δεν είναι τόσο «δημοκρατικά» τα πράγματα. «Αντίθετα, οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι, ενώ η εργατική τάξη της μουσικής αγωνίζεται να τα φέρει βόλτα, ιδίως με την αναστολή των συναυλιών εξαιτίας της πανδημίας», έγραφε το Vice. «Για τους λιγότερο γνωστούς καλλιτέχνες, τα NFT είναι πολύ λιγότερο επικερδή από ό,τι παρουσιάζονται – εάν καταφέρουν να πουλήσουν NFT, δηλαδή», συμπλήρωνε. Σημείωνε επίσης πως στα μέσα Μαρτίου μόλις 20 «μικροί» καλλιτέχνες είχαν καταφέρει να πουλήσουν δουλειά τους έτσι στην πλατφόρμα Catalog, όπου μπορούν να συμμετέχουν μόνο κατόπιν πρόσκλησης. Έτσι, η ψαλίδα μεταξύ των «ρετιρέ» και των «υπογείων» της Τέχνης μεγαλώνει.
Κι οπωσδήποτε είναι πολύ πιο εύκολο να βγάλεις χρήματα από NFT όταν έχεις εκατομμύρια θαυμαστές. «Ίσως εκείνοι με μικρότερο κοινό δεν έχουν το κοινό που μπορεί, εν μέσω πανδημίας, να δώσει λεφτά για ένα κερδοσκοπικό προϊόν», θα πει στο «Vice» o μουσικός και λέκτορας του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης Ματ Ντράιχαρστ. Επιπλέον, σημειώνει, εκείνοι που είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν για NFT είναι κυρίως όσοι ήδη βρίσκονται μέσα στο παιχνίδι των κρυπτονομισμάτων.
Οι κατάλληλες διασυνδέσεις, λοιπόν, φαίνεται να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο και σε αυτόν το χώρο. Ο DJ 3LAU που αναφέρθηκε παραπάνω αποδείχθηκε ότι είχε ισχυρές διασυνδέσεις στον κόσμο των κρυπτονομισμάτων, περιλαμβανομένων των ιδιοκτητών μίας από τις πλατφόρμες πώλησης NFT, το Nifty Gateway. Και ο Βινκελμαν, όμως, δεν ξεφύτρωσε από το πουθενά για να «κρασάρει» το σύστημα με το πιο ακριβό σύγχρονο έργο τέχνης. Εκτός από ψηφιακά έργα, έχει σχεδιάσει γραφικά και καρτούν για τεράστιες φίρμες όπως η Louis Vouiton και η Apple, αλλά και για τον Τζάστιν Μπίμπερ.
Ένα άλλο μεγάλο πρόβλημα με τα NFT είναι ότι προϋποθέτουν τεράστια χρήση ενέργειας. Τα περισσότερα αποθηκεύονται σε blockchain του κρυπτονομίσματος Ethereum, που έχει μεγάλο ενεργειακό αποτύπωμα άνθρακα – με την ετήσια κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειάς της να υπολογίζεται ότι αντιστοιχεί σχεδόν σε εκείνη της Ιρλανδίας των 5 εκατομμυρίων κατοίκων. Στην ιστοσελίδα που δημιούργησε ο καλλιτέχνης Memo Akten και υπολογίζεται το αποτύπωμα άνθρακα της ψηφιακής τέχνης, πολλά έργα διαπιστώνεται ότι αντιστοιχούν σε τυπική κατανάλωση εβδομάδων ή και μηνών ενός Ευρωπαίου πολίτη. Μάλιστα, μια μελέτη του 2018 είχε εκτιμήσει ότι η εξόρυξη κρυπτονομισμάτων καταναλώνει περισσότερη ενέργεια για κάθε δολάριο παραγόμενης αξίας από ό,τι η εξόρυξη χρυσού ή χαλκού.
Άλλοι αναλυτές εκτιμούν επίσης πως τα NFT θα λειτουργήσουν σχεδόν σίγουρα ως «πλυντήρια χρήματος» , αφού θεωρούν πως τα κρυπτονομίσματα έχουν αυτό το «κοινό» με την αγορά υψηλής τέχνης. Επισημαίνουν ακόμα ότι ενδέχεται να ευνοούν την απάτη, αφού «δεν υπάρχει μηχανισμός που να πιστοποιεί πως ένα έργο τέχνης δημιουργήθηκε από τον καλλιτέχνη».
Η ιστορική πώληση του Beeple και η έκρηξη της αγοράς των NFT ανέβασε καταρχάς στις επάλξεις τους παραδοσιακούς της τέχνης, να αναρωτιούνται αν «τέτοιο χυδαίο διαδικτυακό κιτς μπορεί πραγματικά να αξίζει όσο έργα που πήραν το χρίσμα του αριστουργήματος μετά από ενδελεχή εκτίμηση κριτικών και επιμελητών τέχνης».
Γενικά, πώς μπορεί να εξηγηθεί αυτή η τρέλα, να αγοράζει κάποιος πράγματα που δεν υπάρχουν εκτός διαδικτύου;
«Κάποιοι αγοραστές το βλέπουν σαν μια κερδοσκοπική επένδυση, άλλοι σαν χόμπι, όπως κάποιοι κάνουν συλλογές με πραγματικά αντικείμενα», έγραφε στο twitter η οικονομική συντάκτρια του Reuters Ελίζαμπεθ Χόουκροφτ. Πού το αποδίδουν εκείνοι με τους οποίους μίλησε για σχετικό ρεπορτάζ; Στο ότι ζούμε ολοένα και περισσότερο διαδικτυακά, ιδίως με την πανδημία. «Κάποιοι ανέφεραν το εξής παράδειγμα: αν είσαι όλη την ημέρα στο σπίτι μπροστά στον υπολογιστή σου, γιατί να ξοδέψεις για ένα χρυσό ρολόι που κανείς δεν θα δει; Γιατί να μην αγοράσεις κάτι που μπορούν να δουν οι φίλοι σου διαδικτυακά και προσθέτει αξία στην διαδικτυακή ζωή σου;» επισήμαινε. «Πολλοί οπαδοί του NFT πιστεύουν πως οδηγούμαστε σε ένα πλήρες ψηφιακό μετασύμπαν, όπου οι άνθρωποι ζουν, εργάζονται και κοινωνικοποιούνται σε ολοένα και πιο σύνθετα εικονικά περιβάλλοντα στον κόσμο, με τη βοήθεια της εικονικής πραγματικότητας. Σε αυτούς τους κόσμους, λένε, τα NFT θα είναι εφεξής τρόπος απόκτησης ιδιοκτησίας. Και επειδή κάποιοι είναι τόσο σίγουροι ότι τα NFT είναι το μέλλον της ιδιοκτησίας, θεωρούν λογικό να ξοδέψουν χρήματα σε αυτά τα πρώτα NFT. Θεωρούν ότι έτσι αγοράζουν ένα κομμάτι ιστορίας».
Οι «New York Times», από την άλλη, θα ερμήνευαν το φαινόμενο πιο κυνικά, ως τη νέα τρέλα κάποιων πλούσιων που έγιναν πλουσιότεροι εν μέσω πανδημίας, και τους βοηθά για να διασκεδάσουν την ennui (πλήξη) τους. «Για μήνες, επαγγελματίες και καθημερινοί επενδυτές έσπρωχναν προς τα επάνω τις τιμές μετοχών και ακινήτων. Τώρα, η μανία εξαπλώθηκε στα πιο επισφαλή –και σε κάποιες περιπτώσεις αλλόκοτα- περιουσιακά στοιχεία, περιλαμβανομένων ψηφιακών αναμνηστικών καθημερινών αντικειμένων, μέσων, κρυπτονομισμάτων, συλλεκτικών αντικειμένων όπως κάρτες, ακόμα και sneakers», έγραφαν.
Οι περισσότεροι αναλυτές, ωστόσο, ακόμα κι εκείνοι που αντιμετωπίζουν το φαινόμενο θετικά, συγκλίνουν στο ότι τα NFT μπορεί να εξελιχθούν στην επόμενη μεγάλη «φούσκα», με υπαρκτό το ρίσκο τεράστιου κόστους για όσους επενδύουν σε αυτά εάν και εφόσον η τάση αυτή «ξεφουσκώσει».
Για κάποιους ειδικούς της τεχνολογίας, από την άλλη, τα NFT είναι το επόμενο βήμα για μια blockchain επανάσταση «που θα μπορούσε να μετασχηματίσει ριζικά τον καπιταλισμό του καταναλωτισμού, με τεράστιες επιπτώσεις στα πάντα, από τα στεγαστικά δάνεια μέχρι την υγειονομική περίθαλψη».
Σε κάθε περίπτωση, είναι πολλοί οι καλλιτέχνες που μπαίνουν στη διαδικασία, απηυδισμένοι από χρόνια υποαμειβόμενης και υποεκτιμημένης δουλειάς. Αποφασίζουν δηλαδή να κυνηγήσουν το American Dream των NFT, ακόμα κι αν αυτό αποδειχθεί ό,τι και το κλασικό American Dream: μια απαστράπτουσα αυταπάτη που ανατροφοδοτεί αέναα ένα status quo τεραστίων ανισοτήτων.
Κι εδώ θα έρθουν κι φιλόσοφοι να αναρωτηθούν αν θα συντελέσουν τα NFT στη γιγάντωση του «φορμαλισμού των ζόμπι», όπως ονόμασε η φιλόσοφος, επιμελήτρια και ιστορικός τέχνης Σάρα Χέγκενμπαρτ την «λαμπερή» αφηρημένη τέχνη που δημιουργείται για να ικανοποιήσει αποκλειστικά τις ανάγκες της αγοράς – δηλαδή, των πλουσίων. Και τι γίνεται αν όλη αυτή η κουλτούρα της υπέροχης «λαϊκής τέχνης» του διαδικτύου (GIF, memes κλπ) που μοιραζόμαστε όλοι ξαφνικά εμπορευματοποιηθεί εξαιτίας των NFT;
Δεδομένου ότι όλες οι πανδημίες ανά τους αιώνες μετασχημάτισαν ριζικά τις κοινωνικοοικονομικές σχέσεις και επέδρασαν καταλυτικά στο πολιτικό και πολιτισμικό γίγνεσθαι, το ίδιο θα πρέπει να αναμένουμε και από αυτή του κορωνοϊού. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πώς θα μοιάζει ο κόσμος μας μετά, το μόνο σίγουρο είναι πως θα είναι διαφορετικός. Να μην ξεχνάμε, όμως, ότι το ανθρώπινο είδος έχει βαθιά, «κατασκευαστική» ανάγκη να αγγίζει τον κόσμο πέρα από τις δύο διαστάσεις μιας οθόνης και να τον γεύεται με όλες του τις αισθήσεις.
Το ψηφιακό σύμπαν μπορεί να αποτέλεσε αδιαμφισβήτητη σανίδα σωτηρίας στην πανδημία, και η εικονική πραγματικότητα να ταυτίζεται προσωρινά και αναγκαστικά με τη «χειροπιαστή». Ποιος όμως δεν ανυπομονεί να ξεχυθεί και πάλι ακατάσχετα ορμητική η πραγματική ζωή, με αγκαλιές, μυρωδιές, διά ζώσης συναντήσεις και υπέροχους συνωστισμούς φυσικών σωμάτων; Μέχρι τότε, τα NFT θα μοιάζουν σαν κάτι πραγματικά επείγον, ασύλληπτα ανόητο, αλλά και ανεξήγητα συναρπαστικό. Μετά, βλέπουμε.