Οι πανελλαδικές εξετάσεις έχουν τροφοδοτήσει γενιές και γενιές με άπειρες εμπειρίες, πότε αστείες (αν τις αναλογιστούμε βέβαια σε βάθος χρόνου) και πότε λιγότερο. Κάποιοι δεν ξύπνησαν εγκαίρως για να προλάβουν την εξέταση και κάποιοι άλλοι έπιναν πέντε ελληνικούς στην καθισιά τους για να κρατήσουν τα βλέφαρα τους ανοιχτά. Άλλοι πάλι βλέπουν ακόμα στον ύπνο τους ότι δίνουν έκθεση, άλλοι έπαιρναν μαζί τους όχι ένα, αλλά δύο ρολόγια -σε περίπτωση που τους τελειώσει στο ένα η μπαταρία και δεν ξέρουν πόσος χρόνος τους απομένει – και υπάρχουν και αυτοί που μνημονεύουν το σύστημα με τις δέσμες, μαρτυρώντας την ηλικία τους. Πολλοί είναι εκείνοι που αναθεματίζουν την ώρα και τη στιγμή που κατέθεσαν απερίσκεπτα το μηχανογραφικό τους και άλλοι που δεν μετάνιωσαν ποτέ για την επιλογή τους. Δύο είναι τα στοιχεία όμως που δεν λείπουν από όλες αυτές τις ιστορίες, το άγχος και το ατελείωτο διάβασμα. Οι εξετάσεις που σηματοδοτούν το τέλος της σχολικής ζωής και δίνουν τη δυνατότητα εισαγωγής στα πανεπιστημιακά ιδρύματα της χώρας προκαλούν μια ανεξέλεγκτη φρενίτιδα σε καθηγητές, γονείς, παρουσιαστές πρωινών εκπομπών που μεταδίδουν τα θέματα που έπεσαν, αλλά κυρίως στους βασικούς συμμετέχοντες, μαθητές.
Ο Ηλίας Παπαδέας και η Δέσποινα Μπακογιάννη τελειώνουν την Τρίτη λυκείου, είναι συμμαθητές και ζευγάρι. Ο πρώτος έχει κλίση στα μαθηματικά και την ηλεκτρική κιθάρα, ενώ η δεύτερη αγαπά την ποίηση του Μαγιακόφσκι και της Γώγου, ενώ παράλληλα γράφει και η ίδια στο erwtasthanatou.blogspot.gr. Ο Ηλίας στοχεύει σε τμήματα μαθηματικών και φυσικής ανά την Ελλάδα ή σε κάποια σχολή του Πολυτεχνείου, φοβάται για το πως θα τα πάει στην Χημεία Κατεύθυνσης αλλά σε γενικές γραμμές είναι αρκετά αισιόδοξος παρά το άγχος που παραδέχεται ότι περνά από την έναρξη του στερνού σχολικού έτους. «Έχω κάποιες εγκυκλοπαιδικές γνώσεις γύρω από τα υπόλοιπα μαθήματα που δεν εξεταζόμαστε αλλά η αλήθεια είναι πως το βαρύ πρόγραμμα των πανελληνίων δεν μου επιτρέπει να ασχοληθώ περαιτέρω. Αν κάποιος περιμένει να μορφωθεί αποκλειστικά από το σχολείο, τότε σίγουρα οι γνώσεις του θα είναι περιορισμένες. Σίγουρα έχω άγχος όταν σκέφτομαι ότι κρίνονται πολλά από ένα διαγώνισμα. Δεν πιστεύω όμως ότι μια αποτυχία στις πανελλήνιες θα φέρει και το τέλος του κόσμου, έχω βάλει στόχους αλλά υπάρχουν και άλλα πράγματα για να ασχοληθώ στη ζωή μου, όπως είναι η μουσική. Νομίζω πως φέτος οι γονείς μου έχουν χαλαρώσει και δεν με πανικοβάλλουν τόσο, μάλλον σκέφτονται πως αν το κάνουν θα έχει άσχημη επίδραση πάνω μου και δεν θα γράψω καλά. Οι καθηγητές μας λένε ναι μεν πως έχει ανέβει το επίπεδο των μαθητών και πως έχει μειωθεί ο αριθμός των εισακτέων αλλά δεν νιώθω ότι ο σκοπός τους είναι να μας τρομοκρατήσουν. Από τους φίλους μου μόνο εγώ και άλλο ένα παιδί μπορούμε να σηκώσουμε τα έξοδα που απαιτεί μια σχολή στην επαρχία. Δεν πιστεύω πως οι πανελλήνιες είναι ένα αξιοκρατικό μέσο για να εισαχθείς στο πανεπιστήμιο, ευνοεί τους παπαγάλους, αυτούς που έχουν τα λεφτά να πάνε στα καλύτερα φροντιστήρια και εκείνους που καταφέρνουν να αποβάλουν το άγχος τους για εκείνες τις τρεις ώρες, που προφανώς δεν είναι πολλοί».
Στις δέκα ώρες διαβάσματος που« χτυπάει» καθημερινά, ισχυρίζεται πως δεν μπορεί να αποφύγει τα τσιμπολογήματα και τις συνεχείς επισκέψεις στην κουζίνα. Επειδή όμως δεν είναι ο μόνος που έβαλε κιλά στον μαραθώνιο των εξετάσεων, η διαιτολόγος/ διατροφολόγος Μαρία Σπυρίδωνος προτείνει μερικά tips ισορροπημένης διατροφής. «Γνώριμο συναίσθημα αυτής της περιόδου για τους μαθητές είναι το έντονο στρες που τους καταβάλει, το οποίο δεν είναι τίποτα άλλο παρά παραγωγή ελεύθερων ριζών από το σώμα. Γι’ αυτό και η λήψη αντιοξειδωτικών από φρέσκα λαχανικά και φρούτα κρίνεται απαραίτητη. Οι υδατάνθρακες επίσης αποτελούν μία ομάδα συστατικών σημαντική για την ομαλή λειτουργία του εγκεφάλου, προσοχή όμως θα πρέπει να δοθεί στην προέλευση τους καθώς προτιμώνται οι σύνθετοι υδατάνθρακες (βρώμη, δημητριακά ολικής, ψωμί, πατάτα) έναντι των απλών σακχάρων (ζάχαρη, μέλι). Για να τους μεταβολίσουμε σωστά προκειμένου να αυξηθούν τα επίπεδα ενέργειας στο σώμα, απαραίτητη είναι η βιταμίνη Β που υπάρχει στο κρέας, τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά, το συκώτι, τα ψάρια, τα γαλακτοκομικά και τα δημητριακά. Το μαγνήσιο με τη σειρά του είναι πολύ σημαντικό για την ομαλή λειτουργία του νευρικού συστήματος, ενώ η έλλειψή του δύναται να προκαλέσει κακή διάθεση και εκνευρισμό. Πλούσιες πηγές μαγνησίου είναι τα πράσινα λαχανικά, όσπρια, καρύδια, δημητριακά ολικής άλεσης, ρύζι, σοκολάτα, μπανάνες, αβοκάντο , μανιτάρια, σπανάκι. Τέλος, τα μικρά και συχνά γεύματα, το πλούσιο πρωινό και η συνεχής ενυδάτωση θα ενισχύσουν την πνευματική τους απόδοση αλλά και θα καθυστερήσουν την εμφάνιση της κόπωσης».
Στα δεκαπέντε χρόνια που διδάσκει ως φιλόλογος, η Κωνσταντίνα Κανδηλιώτη βλέπει πως οι μαθητές δεν θα σταματήσουν ποτέ να βιώνουν το άγχος των εξετάσεων. Τα τελευταία δύο με τρία χρόνια όμως διαπιστώνει ότι πολλά παιδιά βιώνουν έντονα οικονομικά προβλήματα εντός του σπιτιού, γεγονός που τα αγχώνει περισσότερο. «Αυτό λειτουργεί ανασταλτικά, μπλοκάρει τη μνήμη τους και τους δημιουργεί ανασφάλεια με αποτέλεσμα να μην αποδίδουν το καλύτερο δυνατό που μπορούν. Ιδίως οι λεγόμενοι «καλοί μαθητές» κουβαλούν τις προσδοκίες των συγγενών, των καθηγητών και του ευρύτερου κύκλου τους, με αποτέλεσμα ορισμένες φορές να πανικοβάλλονται. Είναι μεγάλο φορτίο για ένα δεκαεφτάχρονο να νιώθει πως πρέπει να ανταποκριθεί σε όσα περιμένουν οι άλλοι από εκείνον. Κάποτε οι διαγωνιζόμενοι πίστευαν και στην δεύτερη ευκαιρία, σε περίπτωση που δεν έπιαναν με την πρώτη τη βαθμολογία και την σχολή στην οποία στόχευαν. Τώρα, εν μέσω κρίσης δεν μπορούν να επαναπαυτούν σκεπτόμενοι κατά αυτόν τον τρόπο και θεωρούν πως το μέλλον τους και οι κόποι που έχουν κάνει στα τόσα χρόνια διαβάσματος κρέμονται από μια τρίωρη εξέταση. Όλο και λιγότερα είναι τα παιδιά που έχουν τη δυνατότητα να φύγουν στην επαρχία. Γονείς μου λένε πως όσο και να προσπαθούν να αποκρύψουν τα προβλήματα που τους προκύπτουν, τα παιδιά αντιλαμβάνονται τι συμβαίνει γύρω τους και είναι λογικό».
«Πλέον έχει σπάσει η φούσκα στην οποία εγκλώβιζε η ελληνική οικογένεια τα παιδιά της, πως η πραγματικότητα είναι τέλεια και ότι δεν θα βρουν δυσκολίες εφόσον έχουν πάντα κάποιον να τους στηρίζει και να τους βοηθά. Όταν έχεις έναν τουλάχιστον άνεργο σε κάθε σπίτι, δεν μπορείς να τον κρύψεις βάζοντας τον στο ντουλάπι, όπως θα κάνεις με έναν φουσκωμένο λογαριασμό. Όσον αφορά τους καθηγητές θεωρώ πως η πρόθεσή μας δεν είναι να αγχώσουμε τους μαθητές και να τους φέρουμε στα όριά τους, ωστόσο είμαστε υποχρεωμένοι να τους πούμε να καταβάλουν προσπάθεια. Προσωπικά, αυτό που με γέρνει σε αμηχανία είναι ότι έχει περιοριστεί το κριτήριο της κλίσης στην επιλογή των σπουδών τους και με ρωτούν με αγωνία για το τι τελικά να επιλέξουν, αφού πιστεύουν ότι είναι καλοί σε κάτι αλλά το περιβάλλον τους επιμένει πως ενδέχεται να μη βρουν δουλειά αν τελικά ακολουθήσουν αυτό που αγαπούν. Τι ακριβώς να τους πω, να ασχοληθούν με κάτι που θα τους κάνει να νιώθουν δημιουργικοί ή να προτιμήσουν ένα πτυχίο που ενδεχομένως να τους εξασφαλίσει στο μέλλον μερικά ευρώ παραπάνω; Συνεπώς, αυτό που τους πανικοβάλει είναι το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα, οι εξετάσεις είναι άκρως ανταγωνιστικές και η εργαλειακή εκπαίδευση και γνώση που έχει καθιερωθεί ανταποκρίνεται απόλυτα στους σημερινούς νόμους της αγοράς, που θέλει να δημιουργήσει στρατιές εργαζομένων με απολαβές των πεντακοσίων ευρώ. Η γνώση ως αγαθό έχει εκλείψει και τα δώδεκα χρόνια που αφιερώνουν από τη ζωή τους στο σχολείο έχουν ως μοναδικό τελικό στόχο την εισαγωγή τους στο πανεπιστήμιο που είναι συνδεδεμένη με την επαγγελματική αποκατάσταση και την κοινωνική επιφάνεια. Ευτυχώς δεν βλέπω, τουλάχιστον οι δικοί μου μαθητές να έχουν μπει στη λογική «ο θάνατος σου, η ζωή μου» και να παρακαλούν να γράψουν οι φίλοι τους χαμηλότερα από αυτούς μην τυχόν και τους πάρει κανείς την θέση. Πιστεύω πως η χρονιά αποφοίτησης από το λύκειο δεν θα έπρεπε να συνδέεται με την εισαγωγή στο πανεπιστήμιο, ώστε το απολυτήριο να μην αντικατοπτρίζει αυτό το πασάλειμμα γνώσης που γίνεται στις τάξεις. Επίσης οι ανθρωπιστικές επιστήμες θα έπρεπε να να έχουν ουσιαστική θέση στο εκπαιδευτικό μας σύστημα και το ότι αυτό δεν συμβαίνει φαίνεται από την κρίση ηθικών αξιών που επικρατεί στην σύγχρονη κοινωνία».
Η έτερη υποψήφια, Δέσποινα, έχει διαβάσει τα προγράμματα σπουδών και έχει κάνει τεστ επαγγελματικού προσανατολισμού. Πιστεύει πως όσο λιγότερα πτυχία έχεις, τόσο πιο εύκολα βρίσκεις δουλειά. Παρόλα αυτά θα προσπαθήσει να πιάσει τη υψηλή βάση του τμήματος ξένων γλωσσών, μετάφρασης και διερμηνείας του Ιονίου Πανεπιστημίου ή στο τμήμα φιλολογίας του Καποδιστριακού. «Στην Ελλάδα δεν υπάρχει χώρος για ποιοτική λογοτεχνία και ποίηση, όλα γίνονται για το χρήμα. Έχω ξαναζήσει το άγχος των πανελληνίων μέσω της μεγαλύτερης αδερφής μου, η οποία όταν έδινε βγήκε μέσα σε ένα χρόνο μόνο το βράδυ της πρωτοχρονιάς. Εγώ όμως είμαι έξω σχεδόν κάθε Σαββατοκύριακο, δεν μπορώ να κάτσω σπίτι και να διαβάζω όλη μέρα. Το δοκίμασα μέχρι τα Χριστούγεννα που έκλεινα δεκατέσσερις ώρες πάνω από τα βιβλία αλλά πλέον πιστεύω πως μια σύντομη έξοδος με ξεκουράζει και με βοηθάει να συνεχίσω με περισσότερη όρεξη όταν γυρίσω σπίτι. Τώρα που πλησιάζει ο καιρός για να δώσουμε έπαθα τενοντίτιδα από το γράψιμο, ανέβαζα πυρετό, μου προέκυψαν αλλεργίες και άλλα διάφορα. Παρόλα αυτά όμως επειδή έχω διαβάσει πολύ μέσα στη χρονιά δεν έχω τόσο πολύ άγχος ότι δεν ξέρω κάποιο κεφάλαιο καλά ή ότι θα πέσει κάτι που δεν περιμένω. Στην αρχή δεν ήθελα να πάω φροντιστήριο αλλά αν δεν το έκανα θα πάλευα ακόμη με σημειώσεις που δεν θα ήξερα πως να τις χρησιμοποιήσω. Έχω συμμαθητές που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να πληρώσουν τα μαθήματα του φροντιστηρίου και επειδή έχει απαξιωθεί εδώ και χρόνια η δημόσια εκπαίδευση πιστεύουν πως δεν αξίζει καν να κάνουν τον κόπο να δώσουν γιατί δεν μπορούν να ανταγωνιστούν επί ίσοις όροις τους υπόλοιπους. Σε αυτό φταίνε και οι καθηγητές γιατί φτάνοντας στην τρίτη λυκείου η σχέση τους μαζί μας γίνεται όλο και πιο απρόσωπη, αφού στόχος τους είναι να βγάλουν την ύλη και όχι να ακούσουν τις ανησυχίες μας. Αν δεν περάσω στις πρώτες μου επιλογές δεν θα επιχειρήσω να ξαναδώσω, ακόμη δηλαδή και να περάσω και να πάρω το πτυχίο μου δεν θέλω να ακολουθήσω τον κλάδο που σπούδασα επαγγελματικά. Έχω ψάξει τρόπους για να εκδώσω μια δική μου δουλειά, αλλά δυστυχώς στην Ελλάδα δεν υπάρχει χώρος για ποιοτική λογοτεχνία και ποίηση, όλα γίνονται για το χρήμα. Δεν θέλω όμως να φύγω στο εξωτερικό, πιστεύω πως πρέπει να προσπαθήσουμε όλοι μαζί να αλλάξουμε την κατάσταση αυτής της χώρας μένοντας και παλεύοντας εδώ. Οι γονείς μου είναι δίπλα μου, δεν με πιέζουν λέγοντάς μου πόσο σημαντικές είναι οι πανελλήνιες για το μέλλον μου, όπως λένε πολλοί άλλοι στα παιδιά τους και τα κάνουν να σου λένε το «μπράβο» όταν γράφεις καλά με καχυποψία, λες και σκοπός είναι να φας τη θέση του άλλου.»
Η ψυχολόγος, Ευγενία Καρατζά, εξηγεί πόσο επιζήμιο είναι για την ψυχική υγεία των μαθητών το να βλέπουν τις πανελλαδικές εξετάσεις ως μια στιγμή που κρίνει όλη τους τη ζωή. «Οι πανελλαδικές εξετάσεις είναι ένας σταθμός ζωής για κάθε έφηβο που αποφασίζει να συμμετάσχει σε αυτές. Δυνητικά μπορεί να είναι πολύ αγχωτικές, αν η ψυχολογική προετοιμασία για αυτές δεν έχει ξεκινήσει πολύ νωρίτερα, από τα πρώτα κιόλας βήματα του παιδιού στο σχολείο. Το παραγωγικό άγχος, που κινητοποιεί και δεν καθηλώνει είναι σύμμαχος για κάθε έφηβο που θέλει να επιτύχει τους στόχους του. Για να συμβεί όμως αυτό πρέπει να πληρούνται κάποιες προϋποθέσεις. Πρώτα από όλα οι γονείς πρέπει να χτίσουν μια δυνατή προσωπικότητα στο παιδί τους όπου οι επιθυμίες, τα θέλω, τα ταλέντα του θα έχουν χώρο να αναπτυχθούν και να εκφραστούν. Η επιλογή επαγγέλματος είναι άμεσα συνυφασμένη με τις εξετάσεις και η σκέψη ότι ένα διαγώνισμα μπορεί να καθορίσει το επαγγελματικό μέλλον του διαγωνιζόμενου είναι σίγουρα τρομακτική και αποκαρδιωτική. Σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση που βιώνουμε, είναι αναμενόμενο οι νέοι να έχουν πολλά συναισθήματα αμφιθυμίας για τον αν αξίζει την προσπάθεια αφενός, αλλά και για αυτούς που δεν έχουν άλλες εναλλακτικές, εν δυνάμει μπορεί να τους «κόβονται τα φτερά» σκεπτόμενοι ότι η μόνη επιλογή τους είναι να περάσουν στην πόλη όπου ζουν και άρα δεν μπορούν να επιλέξουν μια σχολή που τους αρέσει. Σύνηθες επίσης για την ελληνική κοινωνία είναι το να έχουν οι γονείς μια δική τους επιχείρηση και να θέλουν να την κληροδοτήσουν στο παιδί τους. Αυτή η στάση, που πραγματικά έχει μια καλή πρόθεση από το γονιό, είναι μια στάση που στον έφηβο δίνει διπλά μηνύματα. Από τη μία πλευρά «είσαι ενήλικας και θα αναλάβεις εσύ την οικογενειακή επιχείρηση που ως τώρα μας έχει ζήσει». Από την άλλη πλευρά όμως εμπεριέχει και την αγωνία των γονιών ότι το παιδί τους δεν θα μπορέσει να δημιουργήσει κάτι δικό του για να βιοποριστεί ή δεν θα αντέξει να ξεπεράσει τις δυσκολίες που έχει κάθε νέο ξεκίνημα. Τέτοιου είδους σκέψεις γεμίζουν τους νέους που θέλουν να ξεκινήσουν την ενήλικη ζωή τους με ένα φορτίο δυσβάσταχτο. Επομένως, η λύση που μπορούν να δώσουν οι γονείς σε όλο αυτό το φαινόμενο που λέγεται πανελλαδικές, είναι να δείξουν εμπιστοσύνη στον τρόπο που μεγάλωσαν τα παιδιά τους και σε όλη τη διάρκεια της προετοιμασίας τους να τα θαυμάσουν για τον αγώνα που δίνουν και την προσπάθεια που καταβάλλουν. Οι εκπαιδευτικοί, από την άλλη πλευρά, επιβάλλεται να σταθούν δίπλα στους μαθητές, αφού είναι αυτοί που μέσα από την εμπειρία τους πρέπει να κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου όταν βλέπουν αλλαγές στη συμπεριφορά των μαθητών τους, όπως είναι η απομόνωση και η χαμηλή επίδοση στα ενδιάμεσα διαγωνίσματα που δεν αντιστοιχεί με την υπόλοιπη εικόνα του μαθητή. Οφείλουν επίσης να παρακινήσουν τους γονείς, αλλά και τους εφήβους, να ζητήσουν βοήθεια από κάποιον ειδικό σε μια τέτοια περίπτωση».